Karbowa

Karbowa

Część Katowic
Ulica Francuska w rejonie Karbowej (na wysokości dawnej cegielni „Karbowa”; widok w kierunku północnym)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Osiedle Paderewskiego-Muchowiec, Śródmieście
Data założenia	XVI wiek
W granicach Katowic	11 września 1865
SIMC	0937600
Strefa numeracyjna	32
Tablice rejestracyjne	SK
Położenie na mapie Polski Karbowa
Położenie na mapie województwa śląskiego Karbowa
Położenie na mapie Katowic Karbowa
50°14′52″N 19°01′38″E/50,247833 19,027111

Karbowa – część Katowic^[1], położona w centralnym rejonie miasta, w granicach dwóch dzielnic: Osiedla Paderewskiego-Muchowca i Śródmieścia, w rejonie ulic Francuskiej, Powstańców i K. Damrota.

Początki miejscowości sięgają XVI wieku, kiedy to został założony folwark i osada folwarczna. Karbowa powstała w tym samym okresie co Katowice, zaś w XIX wieku stała ona się miejscem hutnictwa cynku za sprawą huty „Emma”. Na początku XX wieku działały tutaj dwie cegielnie. Po II wojnie światowej tereny Karbowej uległy przeobrażeniom – powstała w rejonie osady część osiedla I.J. Paderewskiego, a od lat 90. XX wieku m.in. szereg biurowców i placówek publicznych, w tym gmachy Biblioteki Śląskiej czy Sądu Okręgowego w Katowicach.

Karbowa została założona równocześnie ze wsią Katowice^[2] w XVI wieku^[3]. Obie osady wchodziły zaś początkowo w skład dóbr ziemskich należących do właścicieli Kuźnicy Boguckiej^[4][5][6], a pierwsza wzmianka Katowicach i Karbowej pochodzi z 1598 roku^[7]. Karbowa w źródłach wymieniona jest potem w 1607 roku jako Karbowice, gdzie wspominana jest w wyroku sądu ziemskiego w Pszczynie w sprawie roszczeń Katarzyny Salomonowej do 25 zagrodników^[6]. W kolejnych dokumentach nie wspomina się o Karbowicach, zaś dopiero w XVIII wieku wskazana jest nazwa Karbowa jako nazwa folwarku na wschód od Katowic^[2].

Sama zaś nazwa Karbowa wywodzi się od karbowania, czyli zaznaczania cięciami liczby fur wiążących drewno lub węgiel drzewny^[8].

Folwark Karbowa istniał od XVI wieku^[4]. Pas folwarku miał zaś regularny układ łanowy. Granicę od zachodu wyznaczała obecna ulica Francuska, zaś od wschodu ulica K. Damrota. Zabudowa folwarczne były usytuowane nad dolnym dopływem Potoku Leśnego^[9], w rejonie skrzyżowania ulic Powstańców i Francuskiej, naprzeciw cmentarza ewangelickiego^[10] .

Pierwotnie rzymskokatoliccy mieszkańcy Karbowej przynależeli do bogucickiej parafii św. Szczepana^[11], później do parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, a potem do parafii katedralnej Chrystusa Króla^[10] .

Karbowa rozwijała się w ścisłej więzi z Katowicami jako przysiółek Kuźnicy Boguckiej, zaś w XIX wieku stała się ona ośrodkiem hutnictwa cynku^[5]. W tym też okresie, w ciągu obecnej ulicy Francuskiej istniał szlak, będący połączeniem Katowic z folwarkiem Karbowa. Droga ta w dalszym kierunku biegła do Muchowca^[12]. Na południe od folwarku Karbowa^[13], w 1842 roku została założona huta cynku „Emma”^[14], która prowadziła produkcję z przerwami do 1870. Zakład znajdował się u zbiegu późniejszej ulicy Francuskiej i autostrady A4, po jej zachodniej stronie^[13].

W pobliżu huty „Emma” budowano familoki dla rodzin robotniczych^[14]. Nie posiadały one instalacji wodnej i kanalizacyjnej, a izby mieszkalne w nich były małe^[4]. Po pewnym okresie od zamknięcia huty „Emma” jej dawną kolonię robotniczą nazwano Karbowa^[13].

Tereny Karbowej weszły w skład Katowic po nadaniu miastu praw miejskich 11 września 1865 roku^[12]. W 1905 roku do Katowic w rejonie Karbowej włączono niewielką enklawę przy ulicy Granicznej^[4] i do lat 20. XX wieku Karbowa tworzyła południową granicę Katowic^[4].

W 1870 roku, wraz z konsekracją kościoła Mariackiego^[12], na części terenów dawnego folwarku Karbowa, pomiędzy ulicami Powstańców a Jagiellońską założono dwa przylegające do siebie cmentarze: katolicki (od północy) i ewangelicki (od południa), który przejął funkcję niewielkiego cmentarza na wschód od ulicy K. Damrota^[15].

W grudniu 1885 roku w Karbowej mieszkało 487 osób^[16].

Na początku XX wieku w rejonie Karbowej powstały dwie cegielnie^[14]. Jedną z nich była zakład Schalscha'sche Dampf-Ziegelei, który znajdował się naprzeciwko kolonii Karbowa, w rejonie obecnej ulicy Francuskiej 70^[12]. Na mapie z 1902 roku nie ma zaś już zaznaczonych obiektów po hucie „Emma”, a w jej miejscu znajdowała się kopalniana hałda^[12].

W 1920 roku w Karbowej został założony piłkarski klub sportowy „Strzał”^[17]. Był to też jedyny klub piłkarski z tej osady. Występował on w rozgrywkach o mistrzostwo obwodu katowickiego Górnośląskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej. Po 1922 roku nie został on reaktywowany^[18]. W latach 1920–1922 w Karbowej funkcjonował chór „Piast”^[19] zrzeszający 75 członków^[4]. W latach 1931–1937 działał tutaj chór męski Dzwon Zygmunta. Założycielem obydwu zespołów był Jan Związek^[4]. W pierwszych dniach II wojny światowej, 3 i 4 września 1939 roku oddział samoobrony na terenie Karbowej stawiły skuteczny opór jednostkom Wehrmachtu nacierającym od strony Brynowa^[20].

Po II wojnie światowej w Karbowej zaczęły powstawać baraki przeznaczone dla różnych biur i przedsiębiorstw oraz magazyny^[20]. Budynki gospodarcze w rejonie Karbowej zaznaczone są na mapach wydanych w latach 60. XX wieku^[13]. Tereny Karbowej zaczęły zaś intensywniej się przekształcać od lat 70. XX wieku^[20]. W miejscu dawnej cegielni „Schalscha”, jeszcze w 1965 roku powstał wieżowiec Przedsiębiorstwa Budownictwa Węglowego^[21]. W latach 70. XX wieku, częściowo na dawnych terenach Karbowej wzniesiono nowe, duże osiedle mieszkaniowe – osiedle im. Ignacego Jana Paderewskiego^[14].

W latach 90. XX wieku na skrzyżowaniu ulic Francuskiej i alei Górnośląskiej powstał węzeł komunikacyjny będący częścią autostrady A4^[21]. W tym samym dziesięcioleciu ulicy Powstańców powstał nowy gmach Biblioteki Śląskiej w Katowicach oraz gmach PKO Banku Polskiego^[20]. W latach 2012–2015^[21] w miejscu dawnej kolonii robotniczej przy hucie „Emma”^[13] został wzniesiony Kompleks biurowy A4 Business Park^[21], a w jego nieodległym sąsiedztwie, przy ulicy Francuskiej 38 w latach 2005–2009 wybudowano gmach Sądu Okręgowego w Katowicach^[22].

Karbowa znajduje się w rejonie ulic: Francuskiej, K. Damrota, I.J. Paderewskiego, J. Sowińskiego^[14], Pilotów i Karbowa^[20] w Katowicach, w rejonie dwóch dzielnic: Osiedle Paderewskiego-Muchowiec i Śródmieście^[23]. Tereny tej części Katowic geograficznie położone są na Płaskowyżu Katowickim zbudowanym głównie ze skał karbońskich^[24], w zlewni Potoku Leśnego będącej częścią dorzecza Wisły^[25]. W rejonie Karbowej znajdują się złoża iłów ceramiki budowlanej – ich wydobycie zostało zaś zaniechane, a złoża zasypane gruntami antropogenicznymi i w istotnej części zabudowane^[26].

We wschodniej części Karbowej znajduje się fragment osiedla I.J. Paderewskiego^[14], zaś rejon ulic Pilotów i Karbowa zabudowany jest budynkami jednorodzinnymi^[23]. Na pasie dawnego terenu folwarku Karbowa, przy ulicy Francuskiej usytuowany jest zaś cmentarz (rzymskokatolicki i ewangelicki)^[27].

W szerszym ujęciu tereny Karbowej stanowią część terenów śródmiejskich Katowic z lokalizacją usług o znaczeniu regionalnym i metropolitalnym^[28], zwłaszcza tereny dawnych zabudowań folwarku i kolonii huty „Emma” – rejon pomiędzy ulicami Francuską i K. Damrota^[13][10] . Według stanu z 2023 roku, siedzibę mają w tym rejonie m.in. następujące instytucje: Wojskowe Centrum Rekrutacji w Katowicach (ul. Francuska 30)^[29], Śląski Związek Piłki Nożnej (ul. Francuska 32)^[30], Sąd Okręgowy w Katowicach (ul. Francuska 38)^[31], Kuratorium Oświaty w Katowicach (ul. Powstańców 41a)^[32] czy Izba Administracji Skarbowej w Katowicach (ul. K. Damrota 25)^[33]. W tym rejonie powstały także dwa większe kompleksy biurowe: Centrum Biurowe Francuska^[34] i A4 Business Park^[35].

Powstały w miejscu dawnej cegielni „Karbowa” wieżowiec Francuska 70^[21] jest m.in. siedzibą części jednostek Urzędu Miasta Katowice^[36], zaś przy ulicy Francuskiej 70a mieści się siedziba Sądu Rejonowego Katowice-Wschód^[37]. Założenie kompozycyjne placu Rady Europy obejmuje m.in. gmach Biblioteki Śląskiej (pl. Rady Europy 1; wojewódzka biblioteka publiczna o statusie naukowym^[38]), budynek dawnego BRE Banku oraz gmach PKO Banku Polskiego^[39].

Prócz autostrady A4, do ważniejszych dróg w rejonie Karbowej należą ulice Francuska i Powstańców. Są to drogi powiatowe zbiorcze (klasy Z)^[40], którymi kursują autobusy Zarządu Transportu Metropolitalnego (ZTM)^[41].

• AdamA. Adamus AdamA., Karbowa – zapomniana dzielnica Katowic, [w:] Krajoznawca Górnośląski [online], krajoznawca.org, styczeń 2006 [dostęp 2023-04-16]  (pol.).
• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012a, ISBN 978-83-87727-24-6 .
• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012b, ISBN 978-83-87727-29-1 .
• MichałM. Bulsa MichałM., Ulice i place Katowic, wyd. trzecie, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2018, ISBN 978-83-63780-28-9  (pol.).
• MartaM. Chmielewska MartaM., Morfologiczne przekształcenia przestrzeni miejskiej Katowic, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016, ISBN 978-83-8012-837-8  (pol.).
• LeszekL. Danilczyk LeszekL., MariaM. Kasprzyk MariaM., Studium historyczno-urbanistyczne Katowic w granicach administracyjnych. Katowice. Tom I Tekst. Część I Studium historyczne, Opublikowano w: Miejski System Zarządzania – Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. Zabytki, Kraków: Pracownie Konserwacji Zabytków „ARKONA” Sp. z o.o. Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, 1994  (pol.).
• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka”, 2017, ISBN 978-83-63780-23-4  (pol.).
• 0 osadach, tworzących dziś Wielkie Katowice, „Wieś Śląska” (48), Katowice, 1 kwietnia 1937, s. 189–190 [dostęp 2023-04-16]  (pol.).
• AntoniA. Steuer AntoniA., Leksykon struktur katowickiego sportu i turystyki. [online], www.mhk.katowice.pl, 2023 [dostęp 2023-04-16]  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .