Henry Fonda

Henry Fonda

Henry Fonda (1970)
Imię i nazwisko	Henry Jaynes Fonda
Data i miejsce urodzenia	16 maja 1905 Grand Island
Data i miejsce śmierci	12 sierpnia 1982 Los Angeles
Zawód	aktor
Współmałżonek	Margaret Sullavan (1931-1932; rozwód) Frances Ford Seymour (1936-1950; jej śmierć) Susan Blanchard (1950-1956; rozwód) Afdera Franchetti (1957-1961; rozwód) Shirlee Mae Adams (1965-1982; jego śmierć)
Lata aktywności	1935–1982
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Henry Jaynes Fonda (ur. 16 maja 1905 w Grand Island, zm. 12 sierpnia 1982 w Los Angeles) – amerykański aktor. Patriarcha rodziny aktorskiej Fondów, ojciec Jane i Petera, dziadek Bridget.

American Film Institute umieścił go na 6. miejscu na liście największych amerykańskich aktorów wszech czasów (The 50 Greatest American Screen Legends)^[1].

8 lutego 1960 otrzymał własną gwiazdę w Alei Gwiazd w Los Angeles znajdującą się przy 1601 Vine Street^[2][3].

Urodził się w 1905 w Grand Island w stanie Nebraska^[4] jako syn Elmy Herberty (z domu Jaynes) i Williama Brace’a Fondy^[5]. Przodkowie Fondów pochodzili z Genui we Włoszech, skąd w XV wieku przenieśli się do Amsterdamu w Holandii, a w 1642 – do Ameryki Północnej^[5][6].

Studiował dziennikarstwo na Uniwersytecie Minnesoty, ale przerwał studia na drugim roku^[5]. Pracował jako mechanik w firmie telefonicznej Northwestern Bell i pracownik socjalny lokalnego magistratu^[7], następnie w 1925 pracował w firmie Retail Credit Company. 10 października 1925 zadebiutował jako aktor rolą w spektaklu Ty i ja (You and I) w teatrze Omaha Community Playhouse^[7]. W 1929 powrócił na Manhattan i University Players Guild oraz zagrał w spektaklach: Gra życia i śmierci (The Game of Life and Death) oraz Diabeł i ser (Devil and the Cheese).

W 1932 udał się do Hollywood, aby kręcić filmy. W 1935 zadebiutował w kinie rolą Dana Harrowa w komedii Victora Fleminga The Farmer Takes a Wife (Rolnik bierze żonę) z Janet Gaynor, a rok wcześniej występował w tej samej roli w przedstawieniu na Broadwayu^[8]. W tym czasie poznał Jamesa Stewarta, z którym się przyjaźnił^[5]. Popularność i uznanie krytyków przyniosła mu główna rola Toma Joada w dramacie Johna Forda Grona gniewu (The Grapes of Wrath, 1940), ekranizacji powieści Johna Steinbecka o tym samym tytule; za występ w filmie był nominowany do zdobycia Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego^[9].

W 1943 wstąpił do amerykańskiej marynarki wojennej, służąc jako kwatermistrz trzeciej klasy na pokładzie niszczyciela USS „Satterlee” na Pacyfiku, aż do 1946^[10][11].

Po zakończeniu służby wojskowej powrócił do aktorstwa. Zebrał przychylne recenzje krytyków i widzów rolą oficera marynarki Douga Robertsa w spektaklu Pan Roberts (reż. Joshua Logan), w którym zadebiutował w lutym 1948 w Alvin Theatre na Broadwayu^[12]. Rolę powtórzył w kinowej wersji sztuki – Mister Roberts (1955) Johna Forda i Mervyna LeRoya^[12]. Wystąpił także m.in. w westernach Miasto bezprawia (1946) Johna Forda i Gwiazda szeryfa (1957) Anthony’ego Manna, a także w kameralnym filmie „jednego stołu” Sidneya Lumeta Dwunastu gniewnych ludzi (1956) oraz dramatach wojennych: Bitwa o Ardeny (1965) Ken Annakina i Bitwa o Midway (1976) Jacka Smighta. Za rolę w dramacie psychologiczno-obyczajowym Marka Rydella Nad złotym stawem (1981) otrzymał w 1982 Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego^[13]. Rok wcześniej został nagrodzony honorowym Oscarem za całokształt dokonań.

Otrzymał amerykańskie medale kampanii – Medal Obrony Narodowej, Medal Wyzwolenia Filipin i Medal Azjatyckiego Teatru Pacyficznego (1905-1982)^[11].

Zmarł 12 sierpnia 1982 w Cedars-Sinai Hospital w Los Angeles^[14] po chorobie serca i raka gruczołu krokowego^[11].

25 grudnia 1931 ożenił się z aktorką Margaret Sullavan, ale rozstali się po pół roku małżeństwa^[8]. 16 września 1936 w Park Avenue Christ Church w Nowym Jorku poślubił Frances Ford Seymour, wdowę po bogatym przemysłowcu, George’u T. Brokawie^[15]. Mieli dwoje dzieci: Jane i Petera^[16], także aktorów. Latem 1949 odszedł od żony, która w kwietniu 1950 popełniła samobójstwo^[5][17]. W grudniu 1950 poślubił aktorkę Susan Blanchard, z którą adoptował córkę, Amy^[18]. Tuż po rozwodzie na początku 1957 ożenił się z aktorką Afderą Franchetti, z którą nawiązał romans na planie filmu Wojna i pokój, jednak i to małżeństwo skończyło się rozwodem^[19]. Następnie związał się ze znacznie młodszą byłą stewardesą Shirlee Adams^[20], która towarzyszyła mu aż do jego śmierci^[21].

• 1937: Slim – Slim Kincaid
• 1938: Jezebel – Preston Dillard
• 1939: Młodość Lincolna (Young Mr. Lincoln) – Abraham Lincoln
• 1939: Bębny nad Mohawkiem (Drums Along the Mohawk) – Gilbert Martin
• 1940: Grona gniewu (The Grapes of Wrath) – Tom Joad
• 1941: Lady Eve (The Lady Eve) – Charles Pike
• 1943: Zdarzenie w Ox-Bow (The Ox-Bow Incident) – Gil Carter
• 1948: Fort Apache – ppłk Owen Thursday
• 1957: Dwunastu gniewnych ludzi (12 Angry Men) – przysięgły nr 8
• 1957: Gwiazda szeryfa (The Tin Star) – Morgan Hickman
• 1959: Dwa złote colty (Warlock) – Clay Blaisedell
• 1962: Jak zdobywano Dziki Zachód (How the West Was Won) – Jethro Stuart
• 1962: Najdłuższy dzień (The Longest Day) – gen. bryg. Theodore Roosevelt Jr.
• 1965: Bitwa o Ardeny (Battle of the Bulge) – ppłk Daniel Kiley
• 1968: Pewnego razu na Dzikim Zachodzie (C’era una volta il West/Once Upon a Time in the West) – Frank
• 1970: Spóźniony bohater (Too Late to Hero) – kpt. John G. Nolan
• 1970: Był sobie łajdak (There Was a Crooked Man...) – Woodward Lopeman
• 1976: Bitwa o Midway (Midway) – adm. Chester Nimitz
• 1977: Macki (Tentacles) – Whitehead, prezes Trojan Construction
• 1978: Rój (The Swarm) – dr Walter Krim
• 1979: Meteor – prezydent
• 1979: Miasto w ogniu – komendant Albert Risley
• 1981: Nad złotym stawem (On Golden Pond) – Norman Thayer Jr.

• Oskar Sobański. Henry Fonda. „Film”. nr 27 (1734) (XXXVII), s. 10–11, 15, 1982-09-26. Warszawa: RSW „Prasa-Książka- Ruch”. ISSN 0137-463X. 
• Henry Fonda: Fonda: My Life. Fulcrum Publishing, 1982. ISBN 0-453-00402-4.
• Allen Roberts, Max Goldstein: Henry Fonda: A Biography. McFarland & Co., 1984. ISBN 0-89950-114-1.
• Tony Thomas: The Films of Henry Fonda. Citadel Press, 1990. ISBN 0-8065-1189-3.
• Kevin Sweeney: Henry Fonda: A BioBibliography. Greenwood Press, 1992. ISBN 0-313-26571-2.
• Przemysław Słowiński: Amerykańska buntowniczka. Burzliwe życie Jane Fondy. Wydawnictwo Videograf II, 2006. ISBN 83-7183-395-4.

• Henry Fonda w bazie IMDb (ang.)
• Henry Fonda w bazie Filmweb
• Henry Fonda w bazie Notable Names Database (ang.)
• Henry Fonda w bazie Discogs.com (ang.)