Zekale

Zekalearen euskarazko izena zuzenean latinetik dator (secale), eta etimologikoki lehorrera ondo egokitzearekin izan dezake harremana. Inguruko hainbat hizkuntzatan ere antzeko termino latinoak erabiltzen dira: segal (okzitanieraz), seigle (frantsesez), sègol (katalanez) eta segale (italieraz), ez ordea Iberiar penintsulako beste hizkuntza batzuetan: centeno (gaztelaniaz), centeo (galizieraz), centeio (portugesez). Kasu honetan ere latinetik dator, hordeum centenum esamoldetik, esan nahi baita, batetik ehun ematen duela, oso zereal emankorra delako^[1].

Europako beste hainbat hizkuntzatan, erro indo-europar batetik dator zekalearen izena: rye (ingelesez), rozh (errusieraz), Roggen (alemanez), ruis (finlandieraz)...

Euskaraz, zikirio aldaera ere ezagutzen da, zekaleren erro berekoa, eta jasoa dago Zaraitzun eta Erronkari ainegu, ainagu edo añegu forma^[2], hau ere jatorri erromantzekoa: panicum (gari) > paniegu > aniegu.^[3]

Lineok eta Marschall von Biebersteinekek Secale cereale espeziea deskribatu eta Species Plantarum lanean- 1: 84. 1753- argitaratu zuten.^[4] Secale generoa Triticeae belar tribuaren parte da, beste zereal batzuk, hala nola garagarra (Hordeum) eta garia (Triticum), ere barnean dituena.^[5]

Secale: egile batzuen esanetan, zekalek edo galzuriak latin klasikoan zuten izen arrunta da.^[6] Besteek, berriz, italierazko segale eta frantsesezko seiglerekin lotzen dute, jatorri ezezagunekoa baina agian balkaniarra.^[7]

Cereale: "zereal" esan nahi duen latinezko epitetoa da.

• Secale turkestanicum Bensin
• Triticum cereale (L.) Salisb.
• Triticum secale Link^[4]
• Secale aestivum Uspenski
• Secale ancestrale (Zhuk.) Zhuk.
• Secale arundinaceum Trautv.
• Secale compositum Poir.
• Secale creticum Sieber ex Kunth
• Secale hybernum Poir.
• Secale spontaneum Fisch. ex Steud.
• Secale strictum C.Presl
• Secale triflorum P.Beauv.
• Secale vernum Poir.
• Triticum ramosum Weigel
• Triticum strictum C. Presl^[8]

Zekalea basoko zereal espezieetako bat da, gaur egun Turkia erdialdean eta ekialdean eta alboko eremuetan hazten dena.

Kopuru txikitan landatutako zekaleak aurkitu dira Turkiako aztarnategi neolitiko batzuetan, hala nola Can Hasan III.aren (Çatalhöyüketik gertu, gaur egun, presa baten ondorioz urpean dagoen muinoa) B zeramika aurreko aztarnategi neolitikoan,^[9][10] baina gainerakoan zekalea ia ez dago erregistro arkeologikoetan, Erdialdeko Europako Brontze Arora arte, k.a. 1800-1500 urte inguruan.^[11] Baliteke zekaleak Turkiako mendebalderantz bidaiatzea, garrantzi txikiagoko nahasketa bat balitz bezala, gariarekin, eta geroago arte ez zen berezko labore gisa landua izan.^[12][13][14] Ale honen ebidentzia arkeologikoa Rhin, Danubio eta britainiar irletan zehar aurkitu den arren, Plinio Zaharrak zekalea mespretxuz aipatzen zuen, zereal horri buruz honako hau idatzita: «... oso elikagai pobrea da eta gosea saihesteko baino ez du balio», eta garia nahastu egiten da bertan «... zapore mingotsa arintzeko, eta, hala ere, oso desatsegina da urdailean».^[15]

Erdi Aroaz geroztik, zekalea asko hazi da Europan, eta ogia egiteko erabiltzen den zereal nagusia da Frantziako ekialdean, Alemanian eta Hungariako iparraldeko mugan.

Epipaleolitoan, duela 13.000 urte, Tell Abu Hureyra aztarnategian,^[16] Eufrates iparraldeko haranean (Siria iparraldean), zekale asko hazi izanaren zantzuak eztabaidagarriak dira oraindik. Kritikoek diotenez, erradiokarbono-datetan funsgabetasuna dago, eta identifikazioa alean bakarrik oinarritzen da (bidaiatu dezake), lastoaren ordez (gutxiago bidaiatzen du).^[17]

Eleusistar misterioak erritu mistikoak izan ziren, eta antzinako Greziako balio-sistemaren eta kultu iniziatikoen oinarrietako bat. Heleniar idazki batzuetan, eleusistar erritoan gertatzen zenaren ondorio transzendentea deskribatzen da, baina beti efektuari buruz idazten da, erritoan gertatzen zena aipatu gabe, ezta kykeona ere, dirudienez irentsiko zutena. Enteogen sakratua kontsumitu eta gaua telesterionean igaro ondoren, iniziatuek sakratuaren ikuspegia zuten, eta horren izaera erabat debekatuta zegoen zabaltzea, eta epopte- ikuspegi eraldatzailea izan duena- bihurtzen ziren. Jakina da Altzibiades jeneral atenastarra, Periklesen iloba harroputza, hiltzera kondenatu zutela, Atenasen, tenplutik kanpo, kykeona prestatu eta hartu zuenean, misterio ikusgarriak profanatzeagatik. Bestalde, Sokratesen kondenak profanazio horrekin berarekin ere zerikusia izan zuen zantzuak daude.

R. Gordon Wassonek, Albert Hofmann kimikari suitzarrak (azido lisergikoaren aurkitzailea) eta beste ikertzaile batzuek egindako ikerketen arabera, sekretu heleniko nagusia da telesterionaren barruan erritualki kontsumitzen zutela hileta-espezimen batetik sortutako substantzia bisuario bat: zekalearen kornezueloa. Honek propietate haluzinogenoak ditu, baina ergotaminak gangrena eragiten du eta heriotza kantitate handitan eta erregularki kontsumitzen da. Horregatik, Eleusisko apaizek gordetzen zuten sekretuak zati material bat izango zuen: kykeona toxikoa izan ez zedin prestatzea.^[18][19]

 

Zekalea ondo hazten da beste zereal gehienetarako behar direnak baino askoz pobreagoak diren lurretan. Horregatik, labore bereziki baliotsua da lurzoruak harea edo zohikatza duen eskualdeetan. Zekale-landareek beste ale txiki batzuek baino hobeto jasaten dute hotza. Zekalea elur-geruza batekin bizi da, neguko gariaren neguko heriotza eragingo lukeena. Nekazari gehienek neguko zekalea landatzen dute, udazkenean landatzen eta hazten hasten dena. Udaberrian, landareak garatu eta uzta ekoizten dute.^[20]

Udazkenean landatutako zekaleak hazkunde azkarra erakusten du. Udako solstizioan, landareek 120 zentimetroko altuera dute gehienez, eta udaberrian landatutako garia, berriz, ernatu egin da. Bere hazkunde indartsuak belar txarrak bezalako lehiakideak ere kentzen ditu eta zekalea herbizidarik aplikatu gabe haz daiteke.

Zekalea neguko gari-soroetako inbaditzaile arrunta eta nahigabea da. Hazten eta heltzen uzten badizute, zekale-ezpurutasunez bildutako gariaren prezioa nabarmen murriztea eragin dezake.^[21]

Zekalea zero azpiko inguruneetan aurrera egin dezake. Neguko zereal-hostoek izotz-kontrako polipeptido batzuk sortzen dituzte (zenbait arrainek eta intsektuk sortutako izotz-kontrako polipeptidoak ez bezalakoak).^[22]

Europar Batasunean erregistratutako barietateak Espainiako Nekazaritza Ministerioaren nekazaritzako espezieen katalogo komunean kontsulta daitezke.^[23]

Zekalea bakteriano, fungiko, nematodo edo biriko jatorriko hainbat gaixotasunek erasan dezakete. Hala ere, historia gehien duen gaixotasuna zekale-ainorena da.

Zekalea oso sentikorra da zekale-ainoarentzat.^[24][25] Gizakiek eta animaliek zekale-ainoarekin infektatutako zekalea kontsumitzeak ergotismo izenez ezagutzen den gaixotasun larria eragiten du. Ergotismoak kalte fisiko eta mentalak eragin ditzake, besteak beste, konbultsioak, abortuak, hatzetako nekrosia, haluzinazioak eta heriotza. Historikoki, zekale-ainoaren mende egon diren Eskandinaviako herrialde hezeak, oinarrizko labore gisa, gaixotasun horren aldizkako epidemien mende zeuden. Epidemia horiek sorgin-epaiketa ugariekin korrelazioan daudela aurkitu da, 1692an Massachusettsen Salemgo sorgin-epaiketekin bezala.^[20] Alea garbitzeko eta ehotzeko metodo modernoek gaixotasuna ia erabat desagerrarazi dute, baina kutsatutako irina ogian eta bestelako elikagaietan amaitu daiteke, ehoketaren aurretik zekale-ainoa kentzen ez bada.^[26]

 

Zereal honen erabilera nagusietako bat sukaldaritza da. Bere irinak gluten-eduki txikia du gari-irinaren aldean, eta zuntz disolbagarrien proportzio handiagoa du. Horrekin zekale-ogiak egiten dira, horien artean Europako iparraldean eta ekialdean asko kontsumitzen diren pumpernickela eta knäckebröda. Hardtack galleta tradizionalean ere erabiltzen da.

Zekale-whiskyan eta zekale-garagardoan ere osagai nagusia da. Medikuntza alternatibo gisa "zekale-estraktua" erabiltzen dute — zekaletik lortutako likidoa eta gari-bazkatik ateratakoaren antzekoa —. Libragarri arin gisa ere bai.^[27]

Balizko onuren artean daude immunitate-sistema hobetzea, energia-mailak handitzea eta alergien aurrean egoera hobetzea, nahiz eta ez dagoen haren eraginkortasunaren ebidentzia klinikorik. Prostatako minbiziaren prebentzioan ere aktiboa izan daitekeela esaten da.^[28] Hala ere, glutena dauka eta, beraz, glutenik gabeko dieta jarraitu behar duten pertsonek ez dute kontsumitzea gomendatzen.^[29][30]

Kosmetikan, zekale-irina (eho oso fina) xanpuaren antzeko ura duen ore bat eginez erabiltzen da, ilea garbitzeko. Gluten-eduki txikia duenez, ez da pikorrik sortzen, pH-a buruko ile-larruaren oso antzekoa da, eta azido pantotenikoa du (B5 bitamina), ohiko xanpuetan asko erabiltzen dena.

Lastoarekin artisau-lanak egiten dira, horien artean lastozko panpinak.

Zekalea abereak elikatzeko ere erabil daiteke, zereal gehienak bezala, aleka zein bazka moduan.

Gariaren familiako zereala da, eta garagarrarekin estuki lotua dago. Zekalearen alea, irina egiteko erabiltzen da. Zekalearen irina horia eta lurrintsua da, balio dietetiko handikoa eta zapore berezikoa, eta iraupen luzekoa da.

Zekale-irin hutsez eginiko ogia marroi iluna da, mingotsa, malgutasun urri eta uki latzekoa, eta luze irauten du. Gluten gutxiago ere badu. Baina ogi mora hori ez da izaten gaurko kontsumitzaile estandarraren gustukoa (“ogi beltza” esango lioke) eta horregatik gari irinarekin nahasi ohi da sarri, erabiltzekotan^[31].

Edari alkoholikoak egiteko baliatzen da zekalea, gordinik edo maltatuta, pattar eta whiski batzuk egiteko.

Ganaduarentzako bazka bikaina da, landareak 1,60 metroko altuera hartzen duelako, eta lastoa jangarria dute animaliek.

•  
  Zekale-ogia
•  
  Pumpernickel
•  
  Suediar (Knäckebröd)
•  
  Sultsina, zekale-irinez egindako kareliar plater tradizionala
•  
  Zekale-whiskey
•  
  Zekale-garagardo

John Stearns (1822) izan zen lehena zekale-ainoa erabiltzen erditze ondoko odoljarioa tratatzeko.^[32] Aurretik, zekale-ainoari buruz idatzi zuen: Erditze luzea bizkortzen du... Erditze luzeak eragindako mina bereziki nekagarria da... Kasu gehienetan harritu egingo da efektuaren azkartasuna ikustean (Stearns, 1808). Moirrek, 1932an, ikusi zuen banyut motako zekale urtsuaren estraktua ahotik ematea John Stearns efektu gisa ezagutzen diren erdi aurreko uzkurdura handi eta indartsuekin lotzen dela. 1935ean, Dudleyk eta Moirrek uretan disolbagarria zen zekale estraktutik zetorren eta John Stearns efektuaren arduraduna zen kristalezko substantzia purua isolatzea lortu zuten eta "Ergometrina" (Dudley, 1935) izena eman zioten. Ia aldi berean, beste hiru zentrotatik, uretan disolbagarria den zekale banyut motako zekale estraktu berri baten isolamendua iragarri zen: Estatu Batuetan (Davis, 1935), Erresuma Batuan (Thompson, 1935) eta Suitzan (Stoll, 1935). Substantzia bera izan zen. Amerikarrek ergonovina deitu zioten bere prestakuntzari, eta suitzarrek ergobasina izena erabili zuten.^[32]

Zekaleak zeharkako eragina izan du laket-farmakologian. Zekaleak aurrera egiten duen klima fresko eta hezea ere onuragarria da zekale-aino (Claviceps purpurea) izeneko onddoa hazteko. XI. eta XVI. mendeen artean, zekalearen irina zekale-ainoarekin kutsatzeak San Anton sua izeneko epidemiak eragin zituen, bi sintoma multzo zituen gaixotasuna: gorputz-adarretako gangrena progresiboa eta buruko nahasmenduak.

XX. mendearen hasieran, kimikariek eragin oso desberdinak zituen alkaloide multzo bat isolatu zuten: batek umetokiko muskulua estimulatzen du, beste batzuk haluzinogenoak dira eta batzuek odol-hodiak mugatzen dituzte. Alkaloide horiek guztiek oinarrizko osagai komun bat dute: azido lisergikoa. 1943an, Albert Hofman zientzialari suitzarrak 1960ko hamarkadan hainbesteko ospea lortu zuen aldaera berezia aurkitu zuen: azido lisergikoaren edo LSDaren dietilamida haluzinogenoa.^[33]

 

 

Zekalea, batez ere, ekialdeko, erdialdeko eta iparraldeko Europan landatzen da: Alemaniako iparraldean, Polonian, Ukrainan, Bielorrusian, Lituanian, Letonian eta erdialdeko eta iparraldeko Errusian. Ipar Amerikan ere hazten ari da: Kanadan, Estatu Batuetan; Hego Amerikan: Argentinan, Brasilen; Asian: Turkian, Kazakhstanen eta Txina iparraldean. Ekoizpen-mailak behera egiten jarraitzen du herrialde ekoizle askotan, eskaera txikiagoa delako. Zekale asko tokian-tokian kontsumitzen da, eta inguruko herrialdeetara esportatzen da, ez distantzia luzeetara.

Herrialde ekoizleak	2018 (t)[34]	2016 (t)	2012 (t)
Europar Batasuna	6,263,527	7,402,720	8,746,414
Alemania	2,201,400	3,173,800	3,893,000
Polonia	2,166,884	2,199,578	2,888,137
Errusia	1,916,506	2,541,239	2,131,519
Txina	1,044,776	525,279	678,000
Bielorrusia	502,505	650,934	1,082,405
Danimarka	482,166	577,200	384,400
Ukraina	393,780	391,560	676,800
Espainia	388,467	316,236	296,700
Turkia	320,000		370,000
Kanada	236,400	382,000	336,600
Ameriketako Estatu Batuak	214,180	341,670
Munduan	12,318,355	12,944,096	14,615,719

Europa ekialde eta iparraldean ohiko zereala izaki, Euskal Herrian, ordea, oraintsu arte ospe urrikoa izan da gariaren aldean, gosete gorrietan soil-soilik kontsumitu izan baita (agian, mingots samarra izateaz gainera, gariz eginikoa bezain harro ez delako agertzen zekalezko ogia, gluten gutxiago duelako)^[31].

Tritikale zereal hibridoa da, garia eta zekalea gurutzatzearen emaitza. Tritikaletzat hartzen da bai irin-gariarekin gurutzatutako zekalea (biguna), bai gari gogorrarekin gurutzatuta lortzen dena. Gaur egun, tritikalak azken nahasketatik merkaturatzen dira.

Tritikale laborategian sortu zuten, XIX. mendearen amaieran, eta 1876an lortu zen lehen aldiz, baina antzua zen, eta 1888rako emankorra. Eskozian eta Suedian hazi zuten lehen aldiz.

Tritikalearen interesa gariaren eta zekalearen ezaugarri mesedegarriak espezie berean biltzeko aukeran datza. Bi espezie horiek bezala, glutena du eta ez da egokia glutenarekin lotutako nahasmenduak dituzten pertsonen kontsumorako.^[29]Aipuaren errorea: Baliogabeko <ref> etiketa; edukirik gabeko erreferentziek izena izan behar dute

Tritikale hobetzeko ikerketak 1962an hasi ziren Mexikon, Norman E. Borlaug estatubatuar doktoreak 1970eko Bakearen Nobel Saria jaso ondoren, El Batango Garia eta Artoa Hobetzeko Nazioarteko Fundazioko (CIMMYT) ikertzailea. Borlaug doktoreak hibrido horrek garia ingurune eta lurzoru marjinaletan (garai hartako baliabide genetiko eskasak gorabehera) lehiatzeko duen ahalmena ikusi zuen, bere goiztiartasunari, galburuaren emankortasunari, alea ondo betetzeari eta egonkortasun genetikoari esker. 40 urte baino gehiagoz ikertzaileek Mexikon egindako hobekuntza genetikoari esker, udaberriko tritikalea bitxikeria zientifiko izateari utzi zion, eta hazkuntza lehiakorra bihurtu zen herrialde horretan.