Secale cereale

Secale cereale M.Bieb.
occ.: Seghel or.: Seghel
Classifigazion sientífiga
Regn: Plantae Division: Magnoliophyta Clas: Liliopsida Subclassa: Commelinidae Ùrden: Poales Famìa: Poaceae Sota-famìa: Pooideae Stìrpa: Triticeae Zèner: Secale Spéce: S. cereale
Nomm binomial
Secale cereale (L.) M.Bieb.

La Seghel (inscì anca in Lumbard Oriental^[1] ma ancha sìghel; nom scentifegh: Secale cereale), l'è vün di cereaj pü pupular e l'è chersüda suratüt in de la zona temperada, anca se però la rend ben anch in sit püssee fregg. In del vegg cuntinent l'è despess chersüda la seghel invernala. La seghel la se dröa anch'in de l'alimentaziun de l'omm ma suratüt in del dà de maià ai animaj. Di völt la vegn bona anch in del setur dij inscí ciamaa materiaj renuabej.

La seghel la gh'ha di gamb bej lungh che van de 65 a 200 cm, di löv a quater cantun che quand ch'hinn bej marüd varden in giò e quataa d'una püla fina e lingera.

La seghel la vegn numenada la prima völta in del 79 DC del Plini el Vegg, in de la sua övra ciamada Naturalis Historia, cuma una pienta de poch che la fa mal a l'istomegh e de mandà sgiò dumà quand che vün el gh'ha propi fam. . In di agn 70 a Tell Abu Hureyra, in del nord de la Siria, hann truaa di rest de seghel de l'edaa de la preja. In del vegg cuntinent de rest de seghel n'hann truaa vargün vegg de squas quater mila agn. In di agn 80 del vintesem secul, hann tacaa sü a cress anca de la seghel incrusada cunt el furment, l'inscí ciamada Triticale che la resist püssee forta ai maladij e la rend püssee.

De seghel ghe n'è do, vöna d'invern e vöna d'istaa. La seghel invernala la resist finn ad una temperadüra de -25 C° e la vegn sumnada de mitaa Setember a mitaa Utuber. Tüt e do i seghel vegnen cataa sü de mitaa Lüj a finn Aust. In di regiun sücc e fresch, e cunt la tera sabiusa, la seghel la cress püssee ben del furment. Quand che l'è vura de catàla sü pö, se'l piöf che 'l Cel la manda, gh'è 'l prigul che la seghel la vegn marscia e alura l'è bona dumà de dagh de maià ai animaj. La seghel l'è na pienta che la gh'ha besogn de poch, la resist ben ai maladij e la lassa dree un söl sag e ben areaa.

I pü gross cultivadur de Seghel al mund(2008)

Classifega	Paes	Quantidaa in tunelaa
1	Russia	4.505.060
2	Germania	3.744.200
3	Pulonia	3.448.550
4	Modell:BLR	1.492.350
5	Ucraina	1.050.800
6	Cina	350.000*
7	Canada	316.200
8	Spagna	279.800
9	Türchia	246.521
10	Austria	218.511
11	Cechia	209.787
12	Modell:LIT	204.900
13	Stat Unii d'America	202.680
14	Modell:LAT	194.900
15	Svezia	168.800
	Welt	17.750.767

La seghel la vegn druada suratüt de fagh el pan , deperlee u messedada cunt olter cereaj, e la nütirss pütost ben: però quanta sustansa gh'è in de la seghel el depend del clima e de la tera indua la vegn chersüda, e del möd de cultivàla. Na völta traa föra del prestin, la pasta de la seghel l'è ben püssee fusca, düra, e arumatega de quela del furment. Al didincö i prstinee de pan de seghel (el pan negher), en venden pü inscí tant, però gh'è di sit indua l'è 'ncamò un puu na "specialidaa" de chi e de la di alp: in de la Sgüissera el famus pan de seghel del Valés (Walliser Roggenbrot) l'è ben cugnussüü, e in Westfalia el Pumpernickel u Schwarzbrot (un pan faa sü cunt i rest de la seghel e faa cös püssee a vapur ch'in del prestin) l'è vendüü ancamò al didincö. Cunt i so volt valur nütritif, la seghel la po vess part d'una nütriziun sana e balanzada.

La seghel l'è druada finn de secuj in del fà bevand a cuntegnüü alcuòlegh. Peresempi la Vodka püssee bona la vegn de la seghel. La scgnapa trincada in del nord de la Germania, ciamada "Korn", la vegn anca lee de la seghel. Cunt la seghel pö vün el po fà anca la bira anca se al didincö de bira de seghel s'en tröa propi poca. In de l'America del Nord, e, suratüt in Canada, cunt la seghel ghe fann anca 'l Whiskey, che per l'apunt l'è ciamaa despess "Rye" (Seghel in ingles).

Ai animaj ghe dann de maià sia la löa, che 'l gamb de la pienta 'ncamò verda, de la seghel: l'inscí ciamada seghel verda l'è la prima roba ch'i böf maien quand che la vegn la bona stegiun. El valur nütirtif cuntegnüü in de la seghel l'è desolet a mitaa straa intra 'l furment/triticale e la giota. Vöna di resun che la seghel i animaj la maien minga inscí despess l'è che l'è minga fazil de degerì.

La löa e la pienta, tüta intrega, de la seghel al didincö la druen anca in del fà materiaj renuabej cuma peresempi 'l Bioethanol e 'l Biogas, già che la gh'ha di prupedaa cumpagn de quij de olter cereaj ma la venden püssee a bun marcaa.

1. ↑ Giovan Battista Melchiori, Vocabolario bresciano - italiano, 1817, [1]; reperìbil e scaricàbil ché: [2] (rist. anast. del Giornale di Brescia, 1985)