Swele

Li swele (on dit eto: li waessén, li rgon, li grin, li blé), c' est ene dinrêye d' ivier ou d' esté, ki vént bén dins les pôvès teres (såvlon et schayisse).

Sincieus no d' l' indje : Secale cereale

E 20inme sieke, on loméve li swele d' on no diferin d' on payis a l' ôte.

• do swele (disfondowes: swèle, swale, swèye, swaye, swâye, swane.)
• do rgon
• do waessin (disfondowes: wassin, wèssin).
• del blé (disfondowes: blé, blè).
• do grin.

Li swele a on longou strin, ossu hôt k' ene djin, ene grande påte avou des courts picas, et ene pitite fene simince, metowe so deus rindjeyes.

• 
  vete påte
• 
  maweure påte
• 
  Secale cereale - Museum specimen

• Li court des Flandes (nén si hôt).
• Li swele des Celestins.
• Li waessén (hôte sôre, avou des payetes ås eriesses^[1], on pô come li speate).
• Sorlon si provnance, on cåzéve di rgon d' forneas ou swele di sårt, di swele di djouxhire, di swele d' ansene.^[2]

Come li grin est foirt pitit, ça s' seme «inte les doets».

El fåt semer setch. On djheut : "Li swele ès seme dins l' poussire, eyet l' grin dins les broûs".

Li rcatchaedje ni doet nén esse sipès. On djheut "Li swele inme bén vey eraler s' mwaisse", oucobén: "i fåt kel swele vos vey raler cwand vos l' avoz semé".

Dinltins, on l' seméve voltî dins les sårts, et dins les pôves payis, come l' Årdene. Dins l' Bon Payis (Fåmene, Condroz, Hesbaye), on ahivéve pus voltî do frumint, ki rapoirtéve dipus.

A stî bråmint abandné paski li strin esteut trop grand, et k' ça flaxhive rade, et kel grin djårnéve so pî.

El Walonreye, li swele a stî replaecî på swele-frumint diviè ls anêyes 1970. E l' Almagne, on seme co voltî do rgon å djoû d' ouy.

• Esteut purade ahivé po fé des wås (pitite djåbe k' on fjheut des toets di strin).
• On ndè fjheut eto des fåssons u loyetes (loyéns d' swele), po loyî les djåbes et les boshales a l' awousse.
• On fwait do pwin avou l' grin. Li pwin d' swele est bén pus macasse ki l' ôte.
• Dinsltins, avou l' farene, on fjheut co bén del cole a tapisser.
• Po sognî les biesses: li grin n' convént nén d' trop pol bisteu, ca l' amidon del dinrêye plake trop foirt cwand li biesse roemeye; mins cût, il est foirt bon po-z ecraxhî les toreas. Il est foirt bon po les coshets ossu, et s' les fwait i doirmi.
• Po fé del treye, et des tchapeas di strin. A cåze del måle k' a-st e terén dins l' vå d' Djer, li swele vént pus blanc k' ôte pårt, et dene des pus beas tchapeas.
• C' esteut l' dinrêye k' on seméve dins les sårts.

Li swele esteut sovint emîlé, dj' ô bén, ataké pås dints d' leu (Claviceps purpurea), on tchampion ki fjheut des noerès brokes so les påtes. Li pwin fwait avou ces grins la poleut amoenner l' ergotisse, k' a touwé bråmint des djins el Moyinådje.

E Marok, on l' seme divins les pus froedès plaeces des montinnes.

Dins les bounès teres, on s' endè sieve come hayon dins les aireyes ås pastekes.

• 
  tchamp tot seu (plinnes do Marok)
• 
  pus tene, ezès montinne
• 
  a Ayite Bouguemmesse (Grand Atlasse)
• 
  Djaveas djusse soyîs
• 
  semé come hayon dins on tchamp d' pastekes
• 
  sifwaitmint, k' a meuri ey esse sipåtlé

I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou les waesséns .

1. ↑ E200 a "wèssé"
2. ↑ E200 a "règon"