Otsagabia

Otsagabia
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Anduña ibaia herrian zehar
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Ochagavía / Otsagabia
Alkatea (2020-2023)	Mikel Aoiz Iriarte (Otsagabia Kandidatura)
Posta kodea	31680
INE kodea	31185
Herritarra	otsagabiar, otsagiar
Geografia
Koordenatuak	42°57′36″N 1°04′14″W / 42.960092°N 1.07049643°W / 42.960092; -1.07049643
Azalera	115,03 km²
Garaiera	742-2019 metro
Distantzia	85,6 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	490 (2023:  −5)
240 (%49) (2019)  (%57,3) 281
Dentsitatea	0,04 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 45,56
Ugalkortasuna[1]	‰ 18,87
Ekonomia
Jarduera[1]	% 82,43 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 3,85 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 22,00 (2018: %10,79)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)
Webgunea	www.ochagavia.com

Otsagabia^[4][a] edo Otsagi^[b] (zubereraz: Oxagabie)^[c] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 85,6 kilometrora. Altuera 742 eta 2019 metro artekoa da, eta 115,03 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 490 biztanle zituen.

Euskal Herriko herri politenetakotzat jotzen da, eta Anduña eta Zatoia ibaien elkargunean dago, Anduñak banatzen duen arren. Muskildako santutegia da nagusi eta Pirinioetako mendien artean pilatzen dira bere kale harriztatuak. Bere alderdirik ezagunena Anduña ibaiaren zeharbidea da, bere zubi ugarien bitartez, eta ospetsuena Ertaroko zubia da. Bere arkitektura zaraitzuar tradizionala da, altuera handikoa izan eta nabarmenagoak dira teilatuak, lau isurialde baitituzte. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Aldegaña kiñoian, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak otsagabiarrak edo otsagiarrak dira.

Otsgabia edo Otsagi edota Oxagabie toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Ochagavía
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Ochogavia

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Osxagauia (1034)
• Oxssagauia (1072)
• Oxagabia (1115)
• Oxagauiam (1248)
• Ochogabia (1253)
• Ochagavia (1312)
• Ochagauia (1366)
• Otssagavie (1378)
• Ochagabia (1380)
• Ochagavia (1534)
• Olchababia (1591)
• Otsagabiren (1567)
• Ochagabia (1800)
• Ochagavia (1829)
• Otsagi (1872)
• Otxagabia (1926)
• Otsagabia (1961)

Filologoek euskal jatorriko herriaren izena aintzat hartzen dute, nahiz eta ez diren ados jartzen herriaren esanahi etimologikoari buruz. Badirudi izena bi hitzez osatuta dagoela, baina hitz horien esanahiari buruzko interpretazio asko daude. Horrela, otsa "otso"; "hotz" edo "osa" itzul daiteke; gabia, berriz, "habia", "gabia" edo "gabia" (zaraitzuerazko "gau"), besteak beste.

Herriaren (eta ibaxaren) armarriak otso bat erakusten du, eta horrek argi erakusten du mendeetan zehar herriaren izena otsoekin lotu izan dela. Otsoak oso presente egon ziren joan den mendera arte inguru menditsu eta basotsu horietan. Ricardo Zierbidek gabia habia hitzaren aldaera bat zela uste zuen eta, beraz, Otsagabia libreki 'otsoen habia' gisa itzul zitekeen. Julio Caro Barojak, ordea, uste zuen gabia-k "burdinolako mailua" esan nahi zuela, eta, beraz, garai batean bertan zegoen instalazio metalurgiko bat aipatzen zuela.

Hipotesi berri batek -aga, atzizki toponimikoa, eta -bia "ubera" ziren. Azken batean, otso + aga + ibia, hau da, "otsoaren ibiaren lekua" gisa itzuliko litzatekeena.

Otsagabiko armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[6]

Otsagabiko bandera Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Zaraitzu ibaxako eta bertako herri guztietako bandera bera da, nahiz eta Otsagabikoa besteengandik ezberdina izan hirukien koloreari dagokionez, urdinak erabiltzen dituen bakarra baita: gainerakoetakoak berdeak dira.

Otsagabia Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

	Lekunberri	Larraine	Uztarroze
	Orbaizeta		Itzaltzu
		Otsagabia
	Jaurrieta, Hiriberri, Abaurrepea	Ezkaroze	Xaldua

764 metroko garaieran dago, Zaraitzu ibaia sortzeko iparraldetik datorren Zatoia eta ekialdetik jaisten den Anduña errekek bat egiten duten tokian.

Muskilda santutegia herriko gain batean dago. Iparraldean Abodiko mendilerroa dauka, herria eta Iratiko oihana banatzen dituena.

GR 11ko mendi ibilbidearen bi zati igarotzen dira bertatik: 32. etaparen amaieran dago, Izabatik datorrena, eta 33.aren hasiera da, Iratiko etxeetara doana (handik Orbaizetako olara jarraituz).

Otsagabian mendialdeko klima atlantikoa dago (hegoaldeko gunerik baxuenetan, berriz, klima mediterraneoa dago, baina horren hedapena nahiko txikia da). Klimaren ezaugarri nagusia aldaketa termiko eta prezipitazio aldaketa handiak dira, haranen behealde eta mendien tontorren artean. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 10 gradu bitartekoa da, eta prezipitazioak 1200 mm eta 1800 mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Landaredia aldatzen da altueraren arabera, baina oro har, klima atlantikoaren ezaugarriak ditu. Guztira 8900 hektarea pago daude, batez ere Abodiko mendilerrotik eta Iratiko Oihanetik gertuko guneetan. Hariztiak 47 hektarea baino ez ditu hartzen, eta basa pinuek 545 hektarea Zatoia inguruko lurretan.

Horrez gain, Japoniatik eta Austriatik birlandaturiko 180,4 hektarea pinu daude.

Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Herria lau auzotan banatzen da: Irigoien, Labaria, Iribarren eta Urrutia

Gainera, herrian Pikatua eta Iratiko etxeak etxaldeak daude.

Horren barruan dago Abodiko dolmen sektorearen zati bat, Arrizabala I eta II, Bortubizkarra, Gaztanbidea, Idokorria I, II eta III eta Landabizkarra trikuharriekin. Aurkikuntza solteen artean, Brontze Aroko tresna leundu bat nabarmentzen da.

1034an agertzen da, tokiko ezizen gisa; bertako bizilagunak, gero, 12tan, Orhi mendiko godalet batzuk besterentzera joan ziren 1072an. Orduan, herria Zaraitzu ibaxaren amaieran edo atzealdean zegoela adierazten da, eta lehenengoa Zaraitzuko Unibertsitateko kideen artean aipatzen da. Gizarte-egoera bilaua zuten bizilagunek beren urteroko paparra Nafar Koroari ematen zioten, ibaxa osatzen zuen ibaxako gainerakoekin batera.^[9]

1248ko urrian, Tibalt I.a Nafarroakoak Otsagabiako biztanleei Burgiko errota baten dohaintza egin zien, eta, beraz, 50 kahitze gari uzkurtzen ziren urtero. 1270 eta 1280 artean, Semeno Zotetze Otsagabiako gazteluko alkaide gisa agertzen da. XV. mendearen erdialdean, herriko petxak Joan Peritz Beraizkoarenak ziren.

Karlos III.a erregeak 1406an Orreagako Santa Mariari eman zion bere Done Joanes elizaren patronatua. Bestalde, Leonor I.a Nafarroakoak kaparetasun pribilegio kolektiboa eman zion Zaraitzuri 1469an.^[10]

Fernando Katolikoaren armadek Nafarroako Erresumaren konkista burutu zutenean, beaumontarren partida bat Otsagabian bildu zen 1512ko urriaren 18an, Joanes III.a eta La Palice jeneralaren agindupean Nafarroa Garaia birkonkistatu nahi zuen frantziar gudaroste bati bidea ixteko. Egun bereko iluntzean, Erramun Ezpartzakoa eta Migel Donamariaren agindupean zeuden beaumontarrak erretiratu egin ziren eta laguntza eskatu zieten Irunberriko gaztelar goarnizioari eta Burgiko gotorlekuari. Hurrengo egunean, tropa nafarrek kanpatu ziren Otsagabian, 2000 lansquenetez, 4000 gaskoiz, 1000 ostalariz eta 7000 nafarrez osatuak. Gaua pasa ondoren Iruñerantz abiatu ziren. Garai hartatik aurrera, Fernando Katolikoak lurraldeko hainbat hiri gotortzeko agindu zuen, Frantziak babestutako Albreteko dinastiaren beste saiakera bat saihesteko. Otsagabian gotorleku bat eraiki zen.^[10]

Otsagabia sorginkeria-prozesu batean murgildu zen 1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope Ezpartzakoa Zaraitzuko alkatea bera zegoen, Otsagabiako lau sorginekin eta Ezpartza, Itzaltzu, Ezkaroze eta Jaurrieta herrietako beste batzuekin batera. Lope Ezpartzakoak egozten zizkioten gertaera fantastikoei emandako erantzuna sen onaren adibidea da, eta, aldi berean, fede lanbide sentitua. Errege Kontseiluak erbesteko hilabete batzuetako epaia eman zuen ustezko sorgin horien aurka.^[9]

Otsagabia izan zen, bere kabuz, Behe Erdi Aroan Zaraitzu ibaxa antolatu kiñoietako bat. 1699an, gainerako kiñoiak bezala, autonomia jurisdikzionala lortu zuen, nahiz eta behin betiko banaketa administratiboa 1846an egin. Hala ere, ibaxako batzorde nagusiak iraun zuen.

XVIII. mendearen amaieran herriak jasan zuen hondamendi handienetako bat. 1793. urtean, Konbentzioaren gerran, Espainiar armadek, abizenera mobilizatutako zaraitzuarrek barne, ekimenari eutsi zioten; baina 1794an frantizarrek Hego Euskal Herriko lurraldea inbaditu zuten.

1793ko ekainean Zaraitzu ibaxan hasi ziren liskarrak. Ibaxako alkateak 300 gizoni izena ematea proposatu zuen, baina plan hori ez zen martxan jarri hornikuntza eta mantenu arazoak zituelako; beraz, mugako portuak gordetzera mugatu ziren. Ekainaren 26ko goizaldean Orhi inguruan indar frantziarrak zeudela ikusi zen, eta berehala defentsarako prestatu ziren, eta arriskuaren lekura 180 gizon joan ziren, Otsagabia, Itzaltzu eta Ezkarozetik. Goizaldeko hiruretan tiroketa hasi zen, eta, ibaxako alkateak idatzi zuenez, etsaia arbuiatzeaz gain, Erroimendiko zelaira ere jazarri zuten, elur-ekaitz baten erdian.

Biharamunean, jende guztia bildu zen bailaran, eta 450 gizon ere bildu ziren. Frantziarrak zirikatu zituzten, baina hauek ez zuten erantzun. Gainera, Erronkaribarretik milizianoen hiru konpainia heldu ziren, eta zaraitzuarrak beren herrietara erretiratu ziren, 24 herrikide utziz tropa indartzeko. Hurrengo egunetan barrakoiak egin ziren soldaduentzat eta gotorlekuak leku estrategikoetan. 1794ko abuztuaren 15ean frantziarrak Otsagabiara hurbildu ziren 400 abelburu eramanez eta bordaren bat errez. Pereira koronela berehala etorri zen laguntzera 400 gizonekin, eta ondoren Jaurrietara. Urriaren 16an, 300 etsairi eraso zieten Uztarrozen zehar, eta hiru orduko borrokan atzera bota zituzten. Erronkaritik Otsagabiaraino tropa mordoxkak iritsi ziren, frantziarren atzetik, hiru preso hartuz eta ondoren beren ibaxara erretiratuz. Cagigal koronelak Otsagabiaren defentsa antolatu zuen. Hilaren 16an bertan, frantsesek eraso egin zuten berriro, eta une horretan Cagigal koronelak Otsagabia utzi zuen, Hiriberri Aezkoara zihoala esanez eta Zaraitzu ibaxa erabat babesik gabe utziz. Arratsalde erdian frantsesak Otsagabian sartu ziren. Herrikideak Orontzeraino erretiratu ziren. Hil bereko 28an Otsagabia erre zuten, eta 184 etxe eta 52 borda erre zituzten. Ondoren, frantziarrak erretiratu egin ziren, eta hiribilduko bertakoak erabateko miserian geratu ziren, Erresumaren alde limosna eskatzeko baimena eskatzeraino.^[11]

1800. urtean istiluak izan ziren Otsagabian. Muskildako Santutegiko kapilau izendapenarekin zatituta zeuden bizilagunak, eta herriko bizilagunek Martin Jose Villanueva izendatu zuten kargu horretarako. Hala ere, inposaketa handiagoaren ondorioz, Javier Rodrigo jauna izendatu zuten. Muskildako Ama Birjinaren Santutegira eramateko festaren egunean, auzokide talde batek ez zuen Rodrigo kapilau gisa onartu nahi izan, eta indarkeriaz jokatu zuen. Villanuevaren defendatzaileentzako espetxe-zigorrekin amaitu zen auzia.^[9]

Suntsipena eskala txikiagoan errepikatu zen Iberiar Penintsulako Gerran. 1810eko irailaren erdialdean, Gregorio Krutxagak zuzendutako Frantzisko Espotz Minako gerrillarien bigarren batailoia Otsagabiara etorri zen, frantziar tropen talde indartsuetatik ihesi, Espotz Mina gainerako partiketarekin Gaztelara zihoan bitartean. Krutxagak Gaztelara sartzeko agindua zuen, bere egoera oso arriskutsua bihurtzen bazen, eta Otsagabiatik Kadreitara joan zen, eta ondoren Gaztelara. 1812ko martxoan, Frantziako tropen talde handiak Otsagabian eta Nafarroako beste hiri batzuetan kokatu ziren, Espotz gerrillarien dibisioaren aurka jarduteko izotza urtzearen zain, garai hartan Erronkarin baitzeuden. Hilabete bereko 24an, urtzea hasi zenean, Abbé jeneralak zuzendutako Otsagabiako zutabe frantziarrak aurrera egin zuen Uztarrozen lekuraino. 1813ko maiatzaren 11n, Abbé jenerala, zutabe sendo baten buru, Otsagabiara etorri zen, Agoitzetik eta Espozko gerrillarien dibisioaren jarraipenera. Lehenengo, bigarren, laugarren eta seigarren batailoiekin Erronkariko hiribilduan kokatu zen. Frantziarrengana hurbiltzen ikustean, Otsagabiako herriak inguruko mendietara ihes egin zuen, zaurituak herrian zegoen dibisiotik eramanez. Otsagabiatik frantziarrak hurrengo egunean Uztarroze hirira joan ziren, beti Espozen atzetik.^[10]

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, irin-errota bat saldu zen herri horretan 1863an.

XIX. mendea igaro baino lehen, herria berreraikita zegoen. Garai hartan, 120 joaten ziren ume-eskola bat zegoen, 3400 errealekin hornitua; eta beste bat, laurogei erreal ibiltzen ziren eta 1400 zituen neskatilaz hornitua. Parrokiak bikario bat zerbitzatzen zuen, kabildoaren hornidurarako, Orreagakoa, eta sei onuradun, zeinaren aurkezpena erregeari edo kabildoari zegokion, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera. Zuberorako bideak zituen Itzaltzutik, bi Erronkaribarrera, Iruñekoa eta Jaurrietakoa Agoitzera. Irin-errota bat, zurraketa-fabrika bat eta oihal arrunteko beste bat zeuden.^[9]

1920ko hamarkadan hirugarren eskola bat gehitu zen, betaurrekoduna eta latinezko katedraduna Muskildan eta geografia eta historiakoa toki berean. Kare eta igeltsuzko labeak zituen, gazta eta txokolatea egiten ziren eta -oraindik- herrialdeko ehunak.

2023 urteko erroldaren arabera 490 biztanle zituen Otsagabiak.^[12]

Dagoeneko desagertuta dauden irin-errota, ehungintzako errota eta ehundegi batez gain, artisau-industria abeltzaintzako produktuetan zentratu izan da historikoki, hala nola larruak ontzen eta gaztak egiten. Gaur egun, Otsagabiak hainbat jarduera ekonomikotan banatzen ditu bere biztanleak, besteak beste, nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza; turismoa; eraikuntza eta administrazio publikoa, bereziki.

Otsagabiko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Itzaltzuko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Mikel Aoiz Iriarte da, Otsagabia Kandidatura hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Urrutia auzoan dago.

Otsagabiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Mikel Aoiz Iriarte da, Otsagabia Kandidatura zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:^[13]

• Beñat Landa Saez (Otsagabia Kandidatura)
• Edurne Esarte Mancho (Otsagabia Kandidatura)
• Rita Labiano Moso (Otsagabia Kandidatura)
• Xabier Maiza Eseberri (Euskal Herria Bildu)
• Rakel Zoko Lamarca (Euskal Herria Bildu)
• Anitze Marco Tanco (Euskal Herria Bildu)

Otsagabiako Udalan 6 batzorde ditu:

• Ingurumena, Ehiza, Nekazaritza, Abeltzaintza eta Mendiak (Beñat Landa Saez)
• Kultura, Jaiak, Kirola, Gazteria eta Euskara (Edurne Esarte Mancho)
• Hirigintza eta Arkitektura (Mikel Aoiz Iriarte)
• Hezkuntza, Gizarte Zerbitzuak eta Osasuna (Edurne Esarte Mocho)
• Merkataritza eta Turismoa (Rakel Zoko Lamarca)
• Sustapena eta Despopulatzea (Mikel Aoiz Iriarte)

1979tik, Otsagabiak 6 alkate izan ditu:

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.

^[15]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[16]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.^[17]

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.^[18]

Otsagabiko dantzak lau makil dantza iradokitzaile eta adierazkorrek osatzen dituzte, zapi dantza eta jota batez gain. Zortzi dantzariek, pertsonaia maskaratua buruan dutela, boboa, urtero ospatzen dute, irailaren 8an, Muskildako Ama Birjinaren baselizaren aurrean, sinbolismoz beteriko liturgia zahar bat. Bezperan, hilaren zazpian, taldekideek, salacencoko traje zibilez jantzita, Patronatuko maiordomoaren etxea bisitatuz ekiten diote beren emanaldiari, Patronatuari eta Udalari Salbea abesten den elizaraino lagunduz. Ondoren, Blankoaren enparantzan, dantzariek dantza guztiak dantzatzen dituzte. Errepertorioak lau makil-dantza ditu, eta izen hauek hartzen dituzte: “enperador“, “katxutxa“, “danza” eta “modorro“, zapiekin egindako dantza bat eta jota. Desplazamenduetarako kalejira gehitu behar da. Dantza erritual hauek antzina-antzinatik mantentzen dira, eta denborak aurrera egin ahala irauten dute. Muskildako zortzi dantzarien eta boboaren jardunari buruzko lehen dokumentu idatzia 1695ekoa da. Gaur egun, folklore nafarraren dantza enblematikoenetakotzat jotzen dira.^[19]

Muskildako Amabirjinaren istorioa herriko elezahar ospetsu bat da. Muino baten gainean, Otsagabiko herria eguzkiari begira dagoela, Muskildako Gure Amaren basilika pintoreskoa dago, XIII. mendeko erromanikoa. Bere horma zaharren artean, XII. mendearen amaieran landutako Ama Birjina dago, gatzagek gurtzen eta maite zutena. Santutegia, bere hormen zuritasunak urrundik ikusten duena, soila da bere egituran. Birjina eseriaren irudiak, bizkarralderik gabeko aulki baten gainean, eskuineko eskuan lore bat altxatzen du, eta ezkerrekoa Haurraren sorbaldan bermatzen du, magalean bedeinkatzeko jarreran eserita.

Kasu askotan bezala, hemen artzaintxo batek parte hartu zuen, egun batean zezen batek galdu zuena, eta, asko bilatu ondoren, haritz baten ondoan aurkitu zuen. Hurbildu zenean, jakin-minez, Andre Mariaren irudi bat ikusi zuen zuhaitzaren oinean. Besoetan hartu ondoren, utzi egin behar izan zion, desegiten ziren behiak jasotzera joan behar zuelako, eta hurrengo egunean jasoko zuela agindu zion. Begiratu zuenean, irudia desagertu egin zela ikusi zuen.

Etxera itzultzean, zezena berriro galdu zuen, leku berean aurkituz, irudiaren aurrean erreberentziak eginez. Artzainak bere eskuetan hartu zuen irudia, eta gehien pozten zenean, gizon bat igaro zen handik, lapurtu izana leporatu ziona. Otsagabira eraman eta gela batean giltzapetu zuen, Ama Birjina herriko elizan utziz.

Biharamunean, ez Ama Birjinaren ez artzainaren irudia ez zegoen utzi zituen lekuan. Horren guztiaren emaitza izan zen Ama Birjina haranean tronuratu zutela eta artzaina ermitau gisa geratu zela, eta ahalegin guztia egin zuela bere zama-animaliarekin ekartzen zituen harriekin tenplu bat eraikitzeko. Piztiaren alforjak harriz bete eta haritzeraino bakarrik joaten uzten omen zion, berak zama berria prestatzen zuen bitartean.^[20]

• Doñe Anako xei, uztailaren 26an
• Muskildako Gure Amaren xeiek, irailaren lehen asteburuan
• Muskildarako erromeria, irailaren 17an
• Done Joanesko xei eta Olentzero, abenduaren 27an

• Done Joanes eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Muskildako Andre Mariaren baseliza, XII. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
• Elurretako Andre Mariaren baseliza, XX. mendean eraikitako kristiau baseliza.
• Urrutiko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Iriarteko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Ertaroko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
• Irigoiengo zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
• Labariko zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
• Iribarrengo zubia, Anduña ibaiaren gaineko zubia.
• Done Martiriko zubia, Zatoia ibaiaren gaineko zubia.
• Zubigoiena zubia, Zatoia ibaiaren gaineko zubia.
• Otsagabiko gurutzea, XVI. mendean eraikitako kalbarioa, Anduña eta Zatoia ibaiek bat egiten duten tokian.
• Koleto etxea, XVIII. mendeko etxea, herriko museoa.
• Orhi pilotalekua, 1980an eraikitako estalitako pilotalekua da.

• Iratiko oihana, balio natural handiko baso-eremua, Europako bigarren pagadi handiena.
• Abodi-Zaraitzu, eski-nordikoaren estazioa.

• Juan Jabat (1722-1825), militar eta politikari.
• Ziriako Garralda (1851-1930), albaitari eta idazle.
• Jose Urrutia (?-?), zaraitzuerazko itzultzaile.
• Federiko Garralda (1881-1929), albaitari eta idazle.
• Salvador Napal (1894-1968), idazle eta apaiz.
• Pablo Gurpide (1898-1968), apezpiku eta Bilboko eta Zegontziako gotzain.
• Zoilo Moso (1902-1970), artzain.
• Julio Gurpide (1906-2002), idazle.
• Jose Javier Lopez Jacoiste (1921-2016), legelari eta notario.
• Alfonso Ventura (1926-2009), idazle eta kazetari.
• Jorge Cortes Izal (1930-2010), euskaltzain urgazle.
• Miguel de Andres (1957-), futbolari.
• Iker Vicente (1997-), aizkolari.

Otsagabia ondorengo herriekin senidetuta dago:

• Atharratze-Sorholüze

• 
  Iribarren auzoa
• 
  Zeharkarrika
• 
  Karrika bat

1. ↑ /ot͡s̺aɣ̞aβ̞í.a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza laugarren silaban
2. ↑ /ot͡s̺áɣ̞i/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban
3. ↑ /òʃaɣ̞aβ̞í.e/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: kamutsa lehengo eta zorrotza laugarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Otsagabiko Udalako webgune ofiziala
• "Nafar away" saioan (11TB).