[go: up one dir, main page]
Edukira joan

San Martin Unx

Koordenatuak: 42°31′07″N 1°34′25″W / 42.51861934°N 1.57367181°W / 42.51861934; -1.57367181
Wikipedia, Entziklopedia askea
San Martin Unx
Donamartiri Untz
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia hegoaldetik
San Martin Unx bandera
Bandera

San Martin Unx armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala San Martín de Unx
Alkatea
(2014-2023)		Francisco Javier Leoz Guillen
(talde independente)
Posta kodea31495
INE kodea31217
Herritarrasanmartindar, donamartiritar
Geografia
Koordenatuak42°31′07″N 1°34′25″W / 42.51861934°N 1.57367181°W / 42.51861934; -1.57367181
Azalera50,14 km²
Garaiera389-894 metro
Distantzia52,4 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria377 (2023:  7)
alt_left 185 (%49,1)(2019) (%54,9) 207 alt_right
Dentsitatea0,08 bizt/km²
Zahartzea[1]% 32,9
Ugalkortasuna[1]‰ 38,96
Ekonomia
Jarduera[1]% 66,67 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,2 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]% 3,00 (2018: %2,32)
Datu gehigarriak
Webguneawww.sanmartindeunx.es

San Martin Unx[4][a] edo Donamartiri Untz[b] (hegoaldeko goi-nafarreraz: Sanmartiñe)[c] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 52,4 kilometrora. Altuera 389 eta 894 metro artekoa da, eta 50,14 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 377 biztanle zituen.

Herri hau mendi baten inguruan dago, 650 metroko altueran, eta San Martin eliza da nagusi, eliza erromaniko nabarmena. Malda handiko herria da, eta 100 metro baino gehiagoko aldea du eremu baxuenaren eta altuenaren artean, hori guztia herrigunean bertan. San Martin edo Donamartiri Nafarroako herri ardogile nagusia da, eta bereziki nabarmentzen da bere ardogorri-ekoizpenagatik. Gaur egun bere jarduera ekonomiko nagusia da. Udalerria oso eremu malkartsuan dago, Gerindako eta Uxueko mendilerroen arteko elkargunean, eta horrek mahastiak landatzeko terraza egokiak sortzen ditu. Gerindaren goialdean Gerindako errota dago, Euskal Herrian ohikoa den haize errota bakarra.

Bertako biztanleak sanmartindarrak edo donamartiritarrak dira.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz edota Sanmartiñe toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]

  • Unsi (1062)
  • Unxi (1066)
  • Vnsi (1102)
  • Unse (1137)
  • Vunx (1171)
  • Unx (1191)
  • Uncs (1195)
  • Sancti Martini de Viss (1200)
  • Sancti Martini d'Uis (1254)
  • Sant Martin d'Ussue (1256)
  • San Martin d'Uyssue (1268)
  • Sant Martind de Uissue (1280)
  • Sant Martin de Uncs (1319)
  • Sant Martin d'Unx (1366)
  • San Martin (1587)
  • San Martin de Unx (1802)
  • San Martin Untz (1974)
  • Donamartiri Untz (1978)
  • San Martin Unx (1990)
  • San Martin Unx (2000)

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalerri honetako toponimo guztiek jatorri bera dute, baina beren hizkuntzetara egindako itzulpenak dira. Martin Tourskoa santua herriko patroiaren izena herriaren jatorrizko izenari (Unx, Untz, Uncs) batzetik datoz.

Herriaren antzinako izenaren jatorria eztabaidatua da, untxia euskal hitzetik etor litekeelakoan, unsea edo unxie tokiko hitzetik abiatuta, honako bilakaera honekin: Unse(a) > Unsi(a) > Unxi(a) > Untzi(a), -a artikulua eta -i bokala galduz. Horrela, herrian dagoen eremuan dauden untxien ugaritasuna aipatuko luke hitzak.

Erromantze izenak argi badaude ere, euskaraz herria izendatzeko modu gehiago daude, guztiak jatorri beretik eta esanahi berarekin. Bertako XIX. mendeko euskaldunek (gogoratu euskararen hegoaldeko goi-nafarrera euskalkia bizirik mantendu zela hemen eta Uxuen XIX. mendearen amaierara arte, inguruko gainerako herrietan baino askoz gehiago) Sanmartiñe deitzen zioten herriari, Jose Maria Jimeno Juriok Nafarroako Herri Izendegian jasotzen duenez.[6] Hala ere, 1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Unxe nolabait euskaratuta,[7] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Untze-Donemartihiri forma proposatzen zuen. Azkenik, 1990az geroztik, San Martin Unx da Euskaltzaindiak herri honentzat ezarri, onartu eta gomendatutako toponimoa,[8] nahiz eta bertako gaur egungo euskaldunek Donamartiri Untz forma erabiltzen duten.

Batzuetan, San Martin edo Donamartiri bakarrik esaten du.

Ezaugarriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Armarria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriko armarriak honako blasoi hau du:[9]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko gaztelu almenadun batez osatuta dago, gainean hiru dorrekin, erdikoa alboetakoak baino altuagoa. Gazteluaren gainean, ezkerrean zortzi puntako urrezko izar bat dago, eta eskuinean zilarrezko ilargi erdi bat. Gazteluaren azpian zuhaitz berde bat dago eskuinean, eta erdian San Martin Tourskoaren irudia ageri da zaldi zuri baten gainean, bere kapa eskale batekin banatzen. »


Bandera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriko banderak herriko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz Gerindako eta Uxueko mendilerroen arteko banalerroan dago, Tafallaldea eskualde naturalean, Erdialdea (eskualdea)n.

Mugakideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 Leotz Leotz Lerga
Tafalla Uxue
Mendebaldea
  
San Martin Unx
Donamartiri Untz
  
Ekialdea
Erriberri Beire

Inguru naturala eta kokapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herria Nafarroa Garai erdialde-hegoaldean kokatzen da, NA-132 errepidea Zangoza-Tafalla norabidean hartuta. Gainera, NA-5300 errepideak San Martin Unx edo Donamartiri Untz eta Erriberri lotzen du.

Klima eta landaredia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herria, klima mediterranearraren eraginpean dago, eta herrigunearen inguruko landaredia horren adibide da. Urteko batez besteko tenperatura 12,5 gradukoa da, eta prezipitazioak 500 eta 800mm artekoak. San Martin Unxeko gunerik menditsuenetan 800mm baino gehiago jausten dira urtero. Urteroko egun euritsuak 75 inguru izaten dira.

Landarediaren eraldaketa erabatekoa izan da udalerri gehienean, eta horrela, gaur egun herriko landaredi gehiena XIX. mendean hasitako pinuen birlandatzeen ondorio da. Zuhaitz espezie ugarienen artean, Alepo pinua eta Austriatik ekarritako larizio pinua daude, bien artean 383 hektarea inguru hartzen dituzte. Birlandaketa hauek udalerriaren iparralde eta ipar-mendebaldean egin ziren. Pinuen inguruan, ameztiren bat kontserbatzen da, duela mende asko udalerria estaltzen zituzten zuhaitzen arrastoak.

Estazio meteorologikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Uxue pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 829 metrora, Nafarroako Gobernuak 1991n jarritako estazio meteorologikoa dago.[10]


    Datu klimatikoak (Uxue, 2000-2021)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.2 22.4 25.5 28.2 33.7 38.1 38.8 40.2 33.9 30.4 21.9 17.8 40.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 7.4 8.5 12.2 15.0 19.2 24.9 27.7 27.5 23.0 17.6 10.7 8.1 16.8
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.3 4.8 7.7 10.0 13.6 18.4 20.6 20.6 17.3 13.3 7.5 5.1 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.8 1.8 4.1 6.0 9.1 13.2 14.9 15.2 12.9 9.9 5.0 2.6 8.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.3 -9.9 -8.4 -1.8 -0.8 4.4 7.3 7.7 4.0 -0.2 -3.1 -9.3 -9.9
Batez besteko prezipitazioa (mm) 48.1 45.4 55.3 60.5 53.2 43.6 22.7 16.5 47.5 59.8 66.2 40.9 559.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 36.9 34.0 40.1 51.9 46.8 55.7 59.1 35.5 104.4 60.6 45.9 22.8 104.4
Eguzki orduak 135 165 201 216 261 300 327 291 249 189 141 135 2610
Hezetasuna (%) 81.0 75.7 69.6 67.7 65.2 60.7 58.0 57.7 63.4 71.4 79.9 80.0 69.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[11]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antso VII.a Nafarroakoa

San Martin Unx edo Donamartiri Untz udalerriaren mugartean, Brontze Aroko aztarnak aurkitu dira, Santa Kruzen eta Fonblankoko ubidean esaterako. Gainera, San Martin elizaren inguruan, hego-mendebaldeko galtzada erromatarraren aztarnak kontserbatzen dira. Galtzada hori Erriberrira iristen zen Tuteratik, Ebroren ezkerreko ertza inguratuz. Hilarri zati bat eta bi bozka arare aurkitu dituzte Santa Kruz lekuan.

Errege-jaurerriko antzinako hiribilduak XII. mendean Nafarroako Erresumako barrutietako bat eratu zuen, eta honako hauen esku geratu zen, hurrenez hurren: Aznar Azearitz senataria (1116), Martin Lehet (1137-1143), Semeno Almorabide (1171), Bartolome Arradakoa (1191), Aznar Pardo (1195) eta Gonzalo Baztan senataria (1197), Semeno Garmorabide (1127), eta Semeno Arradakoa. Antso VII.a Nafarroakoak 1197n erregearen tokiko iltze-ontzia eta errege-errikostearen iltze-ontzia beti hiribilduko bizilagunak izatea xedatu zuen; ondoren, bertako uren eta larreen aprobetxamendu tradizionalerako bermeak eman zizkion 1204n, eta, azkenik, urteko petxa eguneratu zuen 1206. urtean, 400 kahitze gari eta 1600eko beste hainbeste saritzat zenbatuta, 1280koa. Nahiz eta Joan II.ak Bernardo Ezpeletari 1457n tokiko jaurerria eta jurisdikzioa transferitu, hau Koroaren ondarera itzuli zen. Jasandako kalteak kontuan hartuta, bizilagunek 1480n beren petxen herena barkatu zieten; aurretik, Karlos III.a Nafarroakoaren 1401n alde egin zioten uko tokiko elizaren patronatuari, eta ondoren 1457n Belateko priorerriari atxiki zioten. Leireko monasterioak lursailak bereganatu zituen XI. mendearen hasieran.[12]

Fernando Katolikoak, Nafarroako konkista burutu ondoren, 1512tik aurrera nafar gotorleku ugari suntsitzeko agindu zuen, Erresumaren segurtasunerako kaltegarriak zirelakoan. Horien artean, Untzekoa. 1514. urtean, 16 urteko epean kuartelik eta alferrekorik gabe geratzeko pribilegioa eman zien bertako biztanleei, bakea lortzeko eta Nafarroara erakartzeko politikaren barruan.

1513an Donamartiri Petri Nafarra mariskalaren esku zegoen, baina egun horretan herriak berarekin zuen zorra ordaindu eta koroara itzuli zen, errege gisa; koroak hamasei urtez kuarteletatik salbuetsita saritu zuen. Hala eta guztiz ere, menpekotasun harremana ez zen erabat hautsi edo berriro hasi, 1543an San Martinek berrehun gari lapurreta, beste hainbeste garagar eta hogei florin ordaintzen baitzizkion Nafarroako mariskalari. Jurisdikzioa, ordea, berenganatu egin zen; hala, 1802an, hiribildua gobernatzen zuten alkate bat, erregeordeak hiribilduak berak proposatuta izendatua, eta bi errejidore, herrikoen artean aukeratzen zirenak.

Udalerriko Santa Zita baselizak 23 zereal eta mahasti lapurtu zituen 1795ean, eta 20 bat ardo karga eragiten zituzten. 1776an egindako inbentario batean, baselizak honako hauek zituen: sei kasula, kaliza bat, azofatzeko lanpara bat, makilazko lau argimutil, zilarrezko koroa bat, sei soineko eta kultuko beste objektu batzuk. Bi erlikia-ontzi ere bazeuden, zilarrezko bitxi bat eta metal bereko bihotz bat. Beheko gelan mahaiak, eserlekuak, trillo bat eta lastategirako eskailera bat zeuden gordeta. Ermitak, gainera, sukaldea eta hiru upel zituen, handiena bederatzi zamakoa.[13]

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazioari buruzko Legea betez, herri horretan, 1871n, ehungintza bat, lau aborral eta korralitza bat saldu ziren.[14]

XIX. mendearen erdialdera, herriak bi eskola zituen, bata mutilena, eta bestea neskena. Mutilen eskolak 90 haur inguru zituen, eta bertako maisuak 1.952 erreal jasotzen zituen garitan eta 1.400 erreal dirutan. Nesken eskolak 50 haur zituen eta bertako maistrak 960 erreal irabazten zituen. Tafalla eta Erriberrirekiko komunikazioak nahiko kaxkarrak ziren, bideen egoera txarra zela eta. Herrian uruna egiteko errota zegoen.

Bigarren Karlistaldian, Untz populazio prokarlistaren aurkako errepresalia izugarriak gertatu ziren. 1875eko martxoaren 29an, goizaldean, Tirso LacallekZiraukiko herrena zeritzonak, hainbat tropel egin zituen herritarren gainean, batzuk hil eta besteak lapurtu zituen. Mendiry jeneralak, herrena entregatzea eskatu eta eskaera ukatu ondoren, hainbat soldadu liberal fusilarazi zituen Bilatorta eta inguruko herriak erre izana egotzita.[15]

XX. mendearen erdialdera bi eskola zituen: bata mutikoena (laurogeita hamar joaten ziren), maisuak 1952 erreal jasotzen zituen garian eta 1400 dirutan, eta, bestea, neskena, berrogeita hamar aldiz ibiltzen zena eta irakasleak 960 erreal kobratzen zituena. Tafallara eta Erriberrira zihoazen bideak, besteak bezala, egoera txarrean zeuden. Irin-errota batek funtzionatzen zuen. 1906an Landa Kutxa bat eratu zen, mugimendu honetan ez ezik kooperatibismoan aitzindarietako bat izan zena. 1920ko hamarkadan indar hidraulikoa zuten bi irin-errota eta indar elektrikoa zuten bat, bost dolare eta bost txokolate-fabrika zeuden. 1914an Upeltegi Kooperatiboa sortu zen eta 1916an Cosecheros Batasunekoa.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2023 urteko erroldaren arabera 377 biztanle zituen San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriak.[16]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
1098 1341 1411 1558 1663 1658 1657 1814 2009 1805 1568 1508 1218 822 683 534 455 433 393
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriaren aberastasun-iturri nagusia mahatsondoaren nekazaritza da; izan ere, herria antzinako ardo-tradizio handiko herria da. Herriak hainbat upategi pribatu eta ardo-upategi kooperatibo bat ditu, 1914an sortua, eta Euskal Herriko enpresarik zaharrenetakoa da. Udalerriko mahastiak eta upeltegiak Nafarroako Jatorri Deituraren babespean daude, eta ospe berezia dute herrian ekoitzitako ardo gorriek. Ardo horien kalitatea hainbat aldiz saritu da Nafarroako ardogorria onenaren sariarekin. Urtero, ekainean Ardogorriko eguna ospatzen da herrian, hainbat jarduera eta jende asko biltzen delarik.

San Martin/Donamartiri herrian ezaugarri nagusia, historian zehar, kooperatibismoaren arloan oso herri aktiboa izatea izan da, eta fundazioaren berri aurrezki-kutxa baten, upategi baten, irin-denda baten, dolare baten, zentral elektriko baten eta inspirazio kooperatibista berdineko zirkulu katoliko baten sistema kooperatiboaren bidez izaten da. Kooperatibismoak XIX. eta XX. mendeetan zehar inguruko gainerako herriek baino maila ekonomiko nabarmen altuagoa izatea ahalbidetu zion herriari.

Parke eolikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Udalerriaren iparraldean, Gerindako mendilerroan, Nafarroako Gobernuak eraikitako "San Martín de Unx" izeneko parke eolikoa dago. Parkeak duen instalaturiko potentzia 24,60 megawattekoa da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Politika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Uxueko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Francisco Javier Leoz Guillen da, San Martingo Talde Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udal hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
San Martingo Talde Independentea - - - - - - - 7 4 4 4
Navarra Suma - - - - - - - - - - 3
Nafarroako Alderdi Popularra - - - - - - - - 3 3 -
Ilagares - - - - - - 4 - - - -
Gerinda - - - - 7 7 3 - - - -
San Martingo Batasun Independentea - - 7 - - - - - - - -
San Martin - 7 - - - - - - - - -
Nekazari Independenteak 4 - - - - - - - - - -
Hautesle-elkarte Popularra 3 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 103 42,56 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 47 19,42 ▲ 17
 Euskal Herria Bildu 40 16,53 ▲ 13
 Geroa Bai 29 11,98 ▲ 12
 Ahal Dugu 9 3,72 ▼ 18
 Vox 6 2,48 -
 Equo 3 1,24 ▲ 1
 Izquierda-Ezkerra 3 1,24 ▼ 3
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 86 37,39 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 30 13,04 ?
 Ahal Dugu 27 11,74 ?
 Euskal Herria Bildu 27 11,74 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 17 7,39 ?
 Geroa Bai 17 7,39 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 7 3,04 ?
 Izquierda-Ezkerra 6 2,61 ?
 Libertate Nafarra 4 1,74 ?
 Equo 2 0,87 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 0,43 ?

Udala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Udaletxea XVIII. mendearen amaieran eraiki zen, 1785. urtearen inguruan. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta inguruko eraikuntzen estilo bera jarraituz altxatu zuten. Udal bulegoez gain, udaletxean, herriko liburutegia, anbulategia, eta udaletxeko langileentzako etxebizitzak daude. 1980ko hamarkadan 8,5 milioi pezetako eraberritze proiektuak, eraikinaren kanpoaldea eta barrualdea berriztu zituen (proiektuak Nafarroako Gobernuaren laguntza jaso zuen).

  • HELBIDEA: Miguel Sanz de la Fuente Jaunaren Plaza, 1

Egungo banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz herriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Francisco Javier Leoz Guillen da, San Martingo Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

  • Jon Alonso Iñarra (San Martingo Talde Independentea)
  • Maria Cruz Ducun Izpura (San Martingo Talde Independentea)
  • Martin Garcia Etxeberria (San Martingo Talde Independentea)
  • Isabel Martinez Martinez (Navarra Suma)
  • Francisco Javier Muruzabal Marzo (Navarra Suma)
  • Jose Damian Valencia Esparza (Navarra Suma)

Alkateak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1979tik, San Martin Unxek edo Donamartiri Untzek 9 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[17]
Alejandro Ukar Ursua[18] 1979 1983 Nekazari Independenteak
Jesus Maria Aldunate Valencia[18] 1983 1987 San Martin
Pedro Valencia Ukar[18] 1987 1991 San Martingo Batasun Independentea
Pedro Valencia Ukar[18] 1991 1995 kudeaketa-batzordea
Angel Mari Usoa[18] 1995 1999 Gerinda
Javier Abete[18] 1999 2003 Gerinda
Beatriz Ukar Muruzabal[19] 2003 2007 Ilagares
Jesus Angel Lekunberri Valencia[20] 2007 2014 San Martingo Talde Independentea
Ramon Muruzabal Aldunate[21] 2014 2014 San Martingo Talde Independentea
Francisco Javier Leoz Guillen[21] 2014 jardunean San Martingo Talde Independentea

Garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 333 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Uxuerantz eta beste bat Tafallarantz.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
333 Tafalla Donamartiri Untz Uxue

Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 333 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Hirigintza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herriko karrika bat gauez

San Martin Unx edo Donamartiri Untz Erdi Aroko hiribilduaren adibide tipikoa da, mendeetan zehar trazadura ia aldatu ez duena. Malda nabarmeneko muino batean kokatzeak baserri mailakatu bat ezarri zuen, ondoko Uxuen bezala, lursailaren maila ezberdinetara egokitzen diren kale zentrokideetan kokatua. Beste bide batzuk, haietara irrati gisa doazenak, aldapa handietan igotzen dira San Martin eliza dagoen eta desagertutako gaztelua egon zen goialderaino. Hirigune zahar hori hirigune harresitu baten barruan zegoen, eta barruko lerroa Kale Nagusiarekin bat dator; kale horretan, oraindik ere, atari eta pasabide zaharrak daude. Hiribilduaren sarrera nagusia portaletik egiten zen, Poloko elizaren ondoan. Hortik abiatzen da San Migel karrika, bere ibilbide bihurgunetsuarekin parrokiarantz doana. Nukleo zahar horretan Erdi Aroko eraikin batzuk kontserbatzen dira oraindik, nahiz eta ugariagoak diren XVI. mendeko etxeak, fatxada altuak dituztenak, zirkuluerdiko arkuak dituztenak edo apur bat zorrotzak, harrizko dobela sendoekin. Herriko eraikin batzuek XVI., XVII. eta XVIII. mendeetako armarriak dituzte, eta horietako batzuek Leoztarren armak errepikatzen dituzte.[22]

Kultura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskara

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, San Martin Unx edo Donamartiri Untz atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[23]

Koldo Zuazok, 2010ean, San Martin Unx edo Donamartiri Untz ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[24]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, San Martin Unx edo Donamartiri Untz eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,68k zekien euskaraz, 2010ean % 0,68k eta 2018n % 3,00k.

Jaiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sanmartindar edo donamartiritar ospetsuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herri senidetuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

San Martin Unx edo Donamartiri Untz ondorengo herriekin senidetuta dago:

Irudiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ /sán maɾtín dé únks/ ahoskatua (laguntza)
  2. ↑ /donamaɾtíɾi únt͡s̻/ ahoskatua (laguntza)
  3. ↑ /sanmáɾtiɲè/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa azken silaban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. ↑ «San Martin Unx - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ Jimeno Jurio, J. M. (1990). Nafarroako Herri Izendegia Euskaltzaindia eta Nafarroako Gobernua
  7. ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
  8. ↑ Euskal herriko udalen izendegia. Euskaltzaindia D.L. 2011 ISBN 978-84-95438-74-4. PMC 796264874. (Noiz kontsultatua: 2020-05-10).
  9. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Uxue» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  11. ↑ Uxueko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  12. ↑ «DONAMARTIRI UNTZ - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  13. ↑ Florencio., Idoate,. (1979). Rincones de la historia de Navarra. Editorial Aramburu ISBN 84-85000-04-8. PMC 7960252. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  14. ↑ Rafael., Gómez Chaparro,. (1967). La desamortización civil en Navarra.. PMC 164415464. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  15. ↑ Gran Enciclopedia de Navarra | SAN MARTIN UNX. (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  16. ↑ «San Martin Unx» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  18. ↑ a b c d e f «San Martin Unx - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-04).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Mari, algoatzila» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-04).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Hil da Jesus Angel Lekunberri, Donamartiri Untzeko alkatea» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-04).
  21. ↑ a b (Gaztelaniaz) Unx, ANDREA GURBINDO San Martín de. (2014-11-01). «Javier Leoz San Martin Unxeko alkate berriak legegintzaldia agortuko du» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  22. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | DONAMARTIRI UNTZ. (Noiz kontsultatua: 2022-05-07).
  23. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  24. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  25. ↑ «SAN MARTIN DE UNX - Udala» www.sanmartindeunx.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-08).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=San_Martin_Unx&oldid=9261629"(e)tik eskuratuta