Untzitibar

Untzitibar
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Altzorritz kontzejua eta Itzagako mendilerroa
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Izaga
Izen ofiziala	Unciti
Alkatea (2015-2023)	Antonio San Miguel Jimenez (Untziti Lan eta Aurrera Egin)
Posta kodea	31422
INE kodea	31237
Herritarra	untzitibartar
Geografia
Koordenatuak	42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W / 42.72447304; -1.46698627
Azalera	37,34 km²
Garaiera	508-1076 metro
Distantzia	20,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	225 (2023:  −9)
91 (%40,4) (2019)  (%53,3) 120
Dentsitatea	0,06 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 20,09
Ugalkortasuna[1]	‰ 27,78
Ekonomia
Jarduera[1]	% 80,65 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 5,91 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 7,20 (2018: %4,96)

Untzitibar^[4][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,8 kilometrora. Altuera 508 eta 1076 metro artekoa da, eta 37,34 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 225 biztanle zituen.

Arangurengo eta Itzagako mendilerroen artean dago haran hori, Elortzibar eta Lizoainibar arteko korridore natural batean, Gongolazko eta Taxoareko mendilerroek zeharkatuta. Itzagaondoaren ondoan, komunikazio-bide handiz inguratuta dago, baina horietako batek ere ez du bailara zeharkatzen. Itzagaondoa eta Ibargoiti artean, Mugetaxarra exklabea dago.

Bertako biztanleak untzitibartarrak dira. Ibarburua Untziti kontzejua da, non udaletxea da.

Untzitibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Unciti
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Uncit

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Ual de Erraondo (1067)
• Ualle de Unciti (1102)
• Val de Uncit (1366)
• Val de Unciti (1534)
• Uncity (1649)
• Balle de Unciti (1680)
• Valle de Unciti (1800)
• Untzitibar (1978)

Unzitibar "Untzitiko harana" da. Untziti toponimoa izen berezko herriko izena da, eta euskaratik datorren toponimoa dela dirudi. Etimologia gertagarrienaren arabera, "huntzen lekua", -iti lekua adieraziko lukeen atzizkiari esker. Atzizki hori Nafarroako eremu euskalduneko beste biztanle-izen batzuetan agertzen da, hala nola Erbiti, Zilbeti edo Gorriti izenekoetan, eta Loiti edo Urrutia bezalako lekuizenetan, baina gaur egungo hizkuntzan jada ez dago halakorik.

Untzitibarreko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Untzitibarreko banderak Untzitibarreko barko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.

		Itzagaondoa
	Aranguren		Itzagaondoa
		Untzitibar
	Noain Elortzibar	Elo	Ibargoiti

Untzitibar Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-234 errepideak ibar osoa zeharkatzen du. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Untzitin dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Untzitibarrek klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 12 gradu herrigunean eta 10 herriko gunerik menditsuenetan. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 950mm inguru jausten dira urtero 110 egunetan.

Udalerriko landarediaren erdia baino gehiago ameztiek osatzen dute. Duela mende asko, Untzitibar gehiena estaltzen zuten arren, gizakiaren eraginez asko murriztu da. Birlandatutako zuhaitzak 229 hektarea osatzen dituzte. Horrez gain, Izaga haitzaren inguruetan pagadiren bat aurki daiteke.

Untzitibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Elo pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n inauguratuta.^[7] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.

Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.5	25.0	27.5	35.0	40.0	40.0	41.0	37.5	30.5	23.0	19.5	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.7	10.5	13.8	15.9	20.1	24.8	28.1	28.5	24.2	18.9	12.5	9.4	17.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.5	9.0	11.0	14.5	18.5	21.2	21.5	18.2	14.2	9.1	6.1	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.1	2.5	4.3	6.0	9.0	12.2	14.4	14.6	12.1	9.4	5.7	2.8	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-8.5	-10.0	-1.5	0.0	3.0	7.0	5.0	3.0	-1.0	-5.5	-9.5	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	80.4	69.2	74.0	84.5	69.1	53.1	40.1	33.9	52.9	80.9	101.4	77.9	817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	57.6	46.0	69.3	56.8	56.2	69.1	59.3	98.3	93.0	74.5	64.5	65.5	98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.7	10.9	10.5	12.4	10.8	6.9	5.3	5.1	7.2	10.0	12.8	11.5	115.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.7	2.6	1.6	0.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.5	1.2	8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Untziti Altzorritz Artaitz Zabaltzeta Zenborain Naxurieta Zorokiain Antsoain Arrueta Errondo Eskusaga Mugetaxarra

Untzitibarreko herrien mapa

Untzitibarrek 5 kontzeju ditu:

• Altzorritz
• Artaitz
• Untziti (ibarburua)
• Zabaltzeta
• Zenborain

Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Naxurieta
• Zorokiain

Azkenik, udalerrian 5 herri hustu daude:

• Antsoain
• Arrueta
• Errondo
• Eskusaga
• Mugetaxarra

Untzitibar ibarreko herriak

1094an Leireko monasterioak Unzitiko "jauregi" bat jaso zuen dohaintzan. Dagoeneko 1102. urtean, "ibar" gisa dokumentatuta dago, eta bere herriak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan zerrendatzen dira.

Gartzea Almorabidena izan zen jaurerri eta erregerri. 1277ko gerraren ondoren, Nabarreriaren alderdia hartu zuenean, hainbat noblek bezala, desjabetua izan zen, Gaztelara ihesi. Bere ondasunak Nafar Koroaren esku utzi ondoren, 1393an Karlos III.ak Untzitibar dohaintzan eman zion bere anaia bastardo Leoneli. Aurretik Errodrigo Urizkoak eskuratu zuen, Karlos II.aren kamarlengoak.

1835-1845eko udal-erreformak arte, ibarra Eloko agintarien mende zegoen, eta, gainera, herri bakoitzak justizia arrunta aukeratzen zuen. Aipatutako berrikuntzekin, Untzitibar zazpi kontzejuetako udal bakar gisa mantendu zen, baina erregimen komunaren menpe eta, beraz, hurbileko hiribildutik erabat independente. XIX. mendearen erdialdean hiru irin-errota zeuden.

2023 urteko erroldaren arabera 225 biztanle zituen Untzitibarrak.^[9]

Untzitibarreko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Untzitibarreko udaletxea Untziti kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egin hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Untziti ibarburuan dago.

• HELBIDEA: San Pedro Kalea, 6

Untzitibarreko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egingoa. Zinegotziak 4 daude:

• Salvador Arizcuren Garcia
• Ana Isabel Larraya Asiain
• Miguel Irigoyen Echegaray
• Soledad Linto Iriarte

1979tik, Untzitibarrek 6 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzitibar sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Untzitibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12] Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago kokatuta.

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Untzitibarreko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

• Untzitiko San Pedroko jaiak: apirilaren azken asteburuan
• Zabaltzetako San Lorentzoko jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
• Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren jaiak: abuztuaren azken asteburuan

• Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Artaizko San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Artaizko iturri erromanikoa, XIII. mendeko iturria, erromaniko estiloan.
• Artaizko dorrea, XIV. mendeko dorretxea, gotiko estiloan.
• Errondoko dorrea, Erdi Aroko dorretxea.
• Naxurietako Santo Tomas eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Untzitiko San Pedro eliza zaharra, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Untzitiko San Pedro eliza berria, XVIII. mendeko kristiau eliza.
• Zabaltzetako San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zenboraingo Ikerkundeko Andre Mariaren eliza, XV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Zorokiaingo San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.

• Celestino Aos (1945-), apaiz, psikologo eta teologo.

• 
  Untzitiko eliza berria
• 
  Artaizko iturri erromanikoa
• 
  Naxurietako eliza
• 
  Untzitiko enparantza
• 
  Alzorrizko iturria

1. ↑ /unt͡s̻itíβ̞aɾ/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia