Itzagaondoa

Itzagaondoa
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ardatz eta Iriso Itzagamenditik; atzealdean Agoitz
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Izaga
Izen ofiziala	Izagaondoa
Alkatea (2011-2023)	Elsa Plano Urdazi (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
Posta kodea	31421
INE kodea	31132
Herritarra	itzagaondoar
Geografia
Koordenatuak	42°43′45″N 1°26′02″W / 42.72913886°N 1.43385009°W / 42.72913886; -1.43385009
Azalera	59,63 km²
Garaiera	496-1358 metro
Distantzia	28,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	159 (2023:  −3)
62 (%39) (2019)  (%71,7) 114
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 23,44
Ugalkortasuna[1]	‰ 90,91
Ekonomia
Jarduera[1]	% 76,92 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,42 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 8,80 (2018:  %-0,29)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.izagaondoa.es

Itzagaondoa^[4][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 28,2 kilometrora. Altuera 496 eta 1358 metro artekoa da, eta 59,63 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 159 biztanle zituen.

Ibar berezia da; izan ere, bi mendi menditsuen artean (Itzaga eta Gongolatz) etengabeko sakonunea osatzen duen arren, ez dago ibar osoa zeharkatzen duen ur-ibilbiderik, erreka txikiak baizik, Erro eta Irati ibaietan urak isurtzeko ardura dutenak. Iruñea hiriburutik gertu dago, eta komunikazio onak ditu, bide-ardatz handiek inguratzen baitute, nahiz eta horietako inork ez duen bailara zeharkatzen, baizik eta saihestu egiten dute. Itzaga mendia du buru, izena ematen diona.

Bertako biztanleak itzagaondoarrak dira. Ibarburua Ardatz kontzejua da, non udaletxea da.

Itzagaondoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Izagaondoa

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Itçagaondoa (1196)
• Eyçagondo (1268)
• Içagundo (1270)
• Val de Yçagondo (1366)
• Val de Izagaondoa (1534)
• Valle de Izagaondoa (1800)
• Izagaondo (1829)
• Itzagaondoa (1968)

Itzagaondoa toponimoak esanahi gardena du, euskaraz esan nahi baitu "Itzaga ondoan". Itzaga mendia da ibarra menderatzen duen mendia eta bere erreferente geografiko nagusia. Gainera, 1 352 metroko garaierarekin, Nafarroako mendirik altuenetako bat da, Pirinioetako gailurrak alde batera utzita.

Mendiaren izenaren jatorriari buruz zalantza gehiago daude. Lehenik eta behin, esan daiteke Itzaga izeneko herrixka bat dagoela haitzaren azpian, eta, beraz, herriak (jada hutsik zegoenak) mendiari izena eman zion edo alderantziz izan ote zen zalantza dago. Esanahi etimologikoari dagokionez, Koldo Mitxelenak ihi + -(z)aga pentsatu zuen, eta "ihidi" esanahia izango zuen. Hala ere, garai batean Heyçaga idazten zenez, ez zuen baztertu ehiza + -aga ("ehiza-lekua") delakoak sortu izana.

Itzagaondoko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Itzagaondoko banderak Itzagaondoko barko armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Iparraldea eta hegoaldea menditsuena da, baina erdialdea nekazaritzakoa.

	Urrotz	Lizoainibar-Arriasgoiti	Longida
	Aranguren		Urraulbeiti
		Itzagaondoa
	Untzitibar	Ibargoiti	Untzitibar

Itzagaondoa Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 28 kilometrora dago. Udaletxea Ardatzen dago. Erliebe handiko ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Itzagaondoko klimaren ezaugarriak klima azpimediterraneoari dagozkio. Urteko batez besteko tenperatura oso aldakorra da altuera zein den, sei gradu gunerik menditsuenetan, eta 13 gradu herrigune eta hegoaldeko guneetan. Prezipitazioek ere antzeko aldakortasuna daukate, 800 hegoaldean eta 1.400mm edo gehiago mendietan. Urteroko egun euritsuak 100 eta 140 inguru izaten dira.

Jatorrizko basoetan pagoak, haritzak, ameztiak eta basa pinuak zeuden. Zoritxarrez, nekazaritzaren eragina dela eta, gaur egun 33 hektarea pago baino ez dago Itzagaondoan. Birlandaturiko pinu lariziar austriarrak (Pinus nigra) Izanozko gunean daude gehienbat, guztira 600 hektarea baino gehiago.

Itzagaondoan dagoen Zuhatzu lekuan, itsasoaren mailatik 631 metrora, Nafarroako Gobernuak 1987an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Zuhatzu, 1987-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	16.0	17.0	22.0	27.5	31.0	36.0	35.5	38.5	34.0	28.0	20.0	16.0	38.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	7.1	7.9	12.0	14.7	18.6	23.9	26.9	26.7	22.5	17.3	10.7	7.5	16.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.3	4.6	8.0	10.7	13.9	18.6	20.8	20.9	17.6	13.5	8.0	4.6	12.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	1.4	4.0	6.6	9.3	13.3	14.8	15.1	12.7	9.7	5.3	17	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-6.5	-8.0	-9.0	0.0	1.5	5.0	9.0	9.0	5.0	0.0	-5.0	-7.0	-9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	72.4	59.5	63.2	96.1	66.9	61.2	37.6	36.6	61.1	94.5	88.2	79.7	817.0
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	40.8	37.8	36.2	62.7	53.0	59.0	51.3	64.2	106.7	78.0	57.0	59.5	106.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.9	11.4	10.7	14.2	12.5	8.4	6.0	6.0	7.7	12.2	14.1	13.6	129.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.0	3.8	1.9	1.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	1.0	2.0	12.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Ardatz Erreta Idoate Indurain Iriso Lizarraga Turrillas Urbikain Zuhatzu Akirain Beroitz Etxague Ezkitz Gergetiain Itzaga Itzanotz Mendinueta Muniain Larrañeta

Itzagaondoko herrien mapa

Itzagaondoak kontzeju bakarra du:

• Ardatz (ibarburua)

Gainera, beste 8 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Erreta
• Idoate
• Indurain
• Iriso
• Lizarraga
• Turrillas
• Urbikain
• Zuhatzu

Azkenik, udalerrian 11 herri hustu daude:

• Akirain
• Beroitz
• Etxague
• Ezkitz
• Gergetiain
• Itzaga
• Itzanotz
• Mendinueta
• Muniain
• Larrañeta
• San Kostamiao

Itzagaondoa ibarreko herriak

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Itzagaondoak gaur egungo terminoei eutsi zien. 1835-1845eko udal-erreformetara arte, toki guztien artean ibarreko diputatu bat izendatzen zuten, eta, horrez gain, toki bakoitzak bere justizia arrunta izendatzen zuen bere etxeen artean txandaka. Erreforma horren ondoren, Izagaondoa erregimen erkidearen mende geratu zen.

1847an zazpi eskola zeuden haran osoan, eta bertako maisuek hirurogei errobo gari jasotzen zituzten urtean. Itzagaondoko bideak hobetu ziren Urrotz, Agoitz, Irunberri eta Elo herrietarako bide berriak eraikiz. Ibarran uruna ekoizteko hiru errota zeuden.

Biztanleri galeraren eraginez, 1920ko hamarkadan eskola kopurua bostera murriztu zen, eta uruna ekoizten zuen errota bakarra geratzen zen.

2023 urteko erroldaren arabera 159 biztanle zituen Itzagaondoak.^[9]

Itzagaondoko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria, Agoitz edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Itzagaondoko udaletxea Ardatz kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Untzitibarko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Ardatz ibarburuan dago.

Udaletzea Ardazko kale nagusiaren bukaeran dago, eta 1940ko hamarkadan hasi zen udaletxe moduan erabiltzen. 1965ean sute batek kalte handiak eragin zituen eraikinean eta alde bat berreraiki behar izan zuten. Beheko solairua eta honen gainean eraikitako beste solairu bat dauka. Fatxada nagusian, harriz egindako ate nagusia dago, eta gainontzekoa margoturik dago.

• HELBIDEA: San Martin kalea, 1.

Itzagaondoko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartekoa. Zinegotziak 3 daude:

• Alejandro Cortes Jimenez (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
• Luis Fernando Ibañez San Martin (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
• Mikel Aingeru Itulain Irurita (Itzagaondoa Landa-Elkartea)

1979tik, Itzagaondoak 9 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Itzagaondoa sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Untzitibar eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Itzagaondoa atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Itzagaondoako mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

2017. urtean, Nafarroako Eremu Mistoan sartu zen.

• Erretako eta Turrillasko San Isidroko jaiak: maiatzaren bigarren asteburuan

• Ardazko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Ardazko Legingo gaztelua, Erdi Aroko gaztelua, Nafarroako Erresumako zaharrena.
• Erretako San Pedro eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Erretako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Gergetiaingo San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Idoateko Santa Ageda eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Idoateko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Induraingo Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Irisoko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Itzagako San Migel baseliza, XI. mendeko kristiau baseliza.
• Lizarragako Santa Eulalia eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Mendinuetako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Turrillasko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Turrillasko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Urbikaingo San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zuhatzuko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.

• Itzaga, mendia.

• 
  Erretako San Pedro eliza
• 
  Zuhatzu
• 
  Ardazko San Martin eliza
• 
  Erreta
• 
  Iriso

1. ↑ /it͡s̻aɣ̞a.onð̞ó.a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza laugarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Itzagaondoko Udalako webgune ofiziala