Funes

Funes
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ikuspegia hegoaldetik; atzealdean Azkoien
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erriberagoiena
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Funes
Alkatea (2019-2023)	Ignacio Dominguez Martinez (Navarra Suma)
Posta kodea	31360
INE kodea	31107
Herritarra	funestar
Geografia
Koordenatuak	42°17′04″N 1°48′04″W / 42.28432616°N 1.80101906°W / 42.28432616; -1.80101906
Azalera	52,99 km²
Garaiera	270-466 metro
Distantzia	67,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	2.543 (2023:  39)
1.155 (%45,4) (2019)  (%50,5) 1.285
Dentsitatea	0,48 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 12,41
Ugalkortasuna[1]	‰ 49,38
Ekonomia
Jarduera[1]	% 74,86 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,41 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 0,00 (2018:  %-0,34)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.villadefunes.com

Funes^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erriberagoiena eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 67,1 kilometrora. Altuera 270 eta 466 metro artekoa da, eta 52,99 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 2543 biztanle zituen.

Arga eta Aragoi ibaien arteko elkargunean dago Funes, eta beste kilometro batzuk egiten dituzte elkarrekin, Ebrorekin topo egin arte. Arga ibaiaren bi ertzetan dago, Azkoiengo mendilerroaren azpian. Erriberako herri tipikoa, eskualdeko herri nagusien artean kokatzen da, Azkoien eta Martzilla bezala, nahiz eta horregatik garrantzitsua den. Udalerrian erromatar garaiko upeltegiak daude, Euskal Herrian bakarrak. Gainera, garai batean Peñalen herrian zeuden sakanak Erdi Aroko fratizidio garrantzitsuenetako baten eszenatoki izan ziren, Antso IV.a Gartzeitz errege nafarrarena, Raimundo anaiaren esku 1076an, amildegian behera amildu zenean.

Bertako biztanleak funestarrak dira.

Funes toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Funes
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Funes

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• al-Funus (888)
• Funis (1033)
• Funes (1074)
• Funes (1150)
• Funs (1158)
• Finez (1259)
• Funnes (1268)
• Fines (1329)
• Funes (1366)
• Funez (1587)
• Funes (1638)
• Funes (1802)
• Funes (1974)
• Funes (1999)

Funes izenaren etimologia, nahiz eta desadostasunak egon, latinezko finis ("muga") hitzetik datorrela dirudi; Ramón Menéndez Pidalek bere azterlanetan zenbait deribatu aipatzen ditu toponimian: Ines, El Burgo de Osma-Ciudad de Osma gaztelar hiritik hegoaldera, eta Fines andaluziar udalerria, baina ez ditu Funesekin lotzen. Beste batzuek sustrai arabiarrekin lotu dute. Iberiar Penintsulako Murtzian eta Galizian homonimoak daude, nahiz eta Murtziako Eskualdean arabiar erregimenean egon, Galizia ez zen horrelakoa izan.

Zenbaitek ziurtatzen dute soka- edo maroma-esanahia izan dezakeela, moztu egiten dela eta posible izan daitekeela ebaketa-orografiaren arabera. Jatorrizko herrixkaren banaketa linealari ere egozten zaio, haitzen eta ibaiaren artean. Bertzalde, lehen al-Funs adieratik aurrera, arabizatua, izena latinezko fundus hitzetik etor daitekeelako itxaropen urruna gera daiteke, hau da, lursail edo finka.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Funes nolabait euskaratuta,^[6] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Ibarguren forma proposatzen zuen, eta 1990ean Funes aukeratu zuen arren.

Funesko armarriak honako blasoi hau du:^[7]

Funesko banderak Funesko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Funes Erriberagoiena eskualdean dago, Argako Erribera eremu naturalean.

		Azkoien	Martzilla
	Azagra		Alesbes
		Funes
		Rincón de Soto (Errioxa)	Milagro

Funes, Erriberriko merindadearen hegoaldeko muturrean kokatzen da. Herrira heltzeko, Martzillatik hasten diren herri-errepideak hartu behar dira, NA-128 errepidea hartuz, edo Azkoiendik hasita, NA-115 errepidearen bitartez.

Udalerrian Etxeberri, Peñalen eta Zenbozain herri hustuak daude.

Funesko klimaren ezaugarri nagusia, tenperaturak izaten dituen aldaketa handiak dira, neguak hotzak diren bitartean, uda garaian tenperaturek maiz egiten dute 35 gradutik gora. Klima mediterraneo-kontinental motakoa da, uda garaian lehorte nabarmena da eta ziertzo haizeak maiz jotzen du udalerrian. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa da, eta prezipitazioak 400 et 450mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 65 baino ez dira, eta batez ere udaberri eta udazkenean izaten dira.

Aragoi ibaiaren ondoko zuhaixkez eta birlandaturiko pinuez gain, ez da apenas zuhaitzik geratzen Funesen.

Funesen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Cadreita pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 268 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[8]

Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	29.0	31.0	37.0	39.5	41.0	39.5	37.0	33.0	26.5	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	12.2	16.4	18.2	22.9	27.5	30.3	30.3	25.8	20.2	13.7	9.8	19.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.9	10.2	12.3	16.6	20.6	22.9	23.0	19.2	14.6	9.1	5.7	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.6	4.0	6.3	10.3	13.8	15.5	15.7	12.7	9.0	4.0	1.6	8.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-8.5	-7.0	-2.5	1.0	5.0	8.0	5.0	2.0	-2.0	-8.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	26.0	24.2	22.7	45.7	43.7	35.0	15.6	18.5	35.2	44.0	33.1	30.0	373.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	18.0	31.2	25.0	43.0	30.3	98.2	33.5	46.1	64.5	36.0	32.7	27.8	98.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.5	7.3	7.0	9.4	9.4	6.1	4.5	4.5	6.1	8.9	8.8	7.8	88.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	1.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Hilobi eta zeramika erromatarra, burdinak, txanponak eta brontzezko objektuak aurkitu dituzte Nafarroako Museoan. 1959an, Jose Maluquer de Motesek NA-115 errepidearen 35 kilometroko inguruko indusketak hasi zituen, ustez existitzen zen erromatar eraikuntza banatzen duena. Jorge de Navascuések, esplorazioarekin jarraituz, erromatarren garaiko ardo-fabrika garrantzitsu bat aurkitu zuen: 700 metro koadro, bere dolareak zituzten lau gelatan banatuta, lau prentsa-gelatan eta beste batzuetan. Urrezko bi txanpon ere aurkitu zituzten.

Musulmanek Nafarroa Garaiaren erdialde eta hegoaldea konkistatzean, euren erresumaren esku geratu zen Funes. Musulmanek menpean hartu zutenean, Aragoi eta Ebro ibaiek osatutako angeluko ibarrak baskoien erresuma erasoetatik babestu zuen, eta, aldi berean, Tutera musulmanaren aurkako operazioen oinarri izan zen. Antso III.a Gartzeitzek gotortuta, 1011n Orti Azearitz tokiko jauna zen, eta 1080an Azear Azearitz.

XI. mendean, Nafarroako Erresumako musulmanekiko mugako barruti baten erdigunea izan zen. Leireko monasterioak hainbat lursail jaso zituen dohaintza bidez mende horretan. Alfontso I.a Borrokalariak Calahorrako Forua eman zien Funes, Martzilla eta Peñalen hiribilduei 1110eko uztailean. Jose Goñi Gaztanbidek 1122 eta 1142 artean kokatutako datarik gabeko dokumentu batean Galindo, Funesko abadea, eta Gartzea Azearitz, herriko alkatea, agertzen dira lekuko gisa. 1137an, Alfontso I.ari esleitu zitzaion Funesko eliza Iruñeko apezpikuari itzuli zitzaion beste batzuekin batera.

Lekua, gerora, Viguera eta Funesibarreko Foruan bildutako jurisprudentziaren garapen-gune bihurtu zen. Bere aljama judu garrantzitsua, Antso VI.a Nafarroakoak 1171ean Naiarako juduen forua hedatu zuena, 1328ko istiluetan hondatua izan zen. Aurretik, Antso Jakitunak baimena eman zien juduei 1171eko apirilean beren etxeak gotorlekuaren barrualdera eraman zitzaten, lehen aipatutako Forua berretsiz. Baina 1328an, Lizarrako Petri Ollogoien frantziskotarraren arengek Nafarroako semita-sarraskia ekarri zuten, batez ere Lizarra, Funes eta San Adriani eragin ziena. Joana II.a Nafarroakoak isun eta zigor handiak ezarri zizkien betearazleei, eta lapurtutako ondasunak itzultzera behartu zituen aljama arpilatua zutenak. Hala ere, kolpea, bai giza bizitzetan, bai ondasunen galeran, izugarria izan zen. 1377ko otsailean, Vitas Buenalabor, Samuel Rogat, Mouce Barcillay, Gento de Alfaro, Samuel Arabon eta Ezmel Euendauit, Funesibarreko aljamako prokuradoreek, 6 urteko konpromisoa adostu zuten Nafarroako koroako diruzainarekin beren tributazioak ordaintzeko. Kontratu mota horrek ez zuen aljama salbuesten beste koska ekonomiko batzuetatik, hala nola Zuria I.a erreginaren ezkontza-gastuak ordaintzeko 1019 libera kuarter ordaintzetik.^[10]

Funesko hiribildua gaztelarrek erre zuten 1378ko gerran: bizilagunek zeukaten guztia galdu zuten, eta, horregatik, biztanle gehienak Azkoienera joan ziren bizitzera, eta, horregatik, erregeak 13 000ko laguntzan zor zituzten 130 florinetatik 80 barkatu zizkien. Erregea kexatu egiten zen, garai hartan, Funes ez zelako gaztelarren aurka defendatu, eta bere lurrak gaztelarren aurka defendatu bazituen.

1415ean Funesko gaztelua abandonatutako edo hondatutako gaztelu eta dorreen zerrenda batean agertzen da. 1269. urteko dokumentu batean agertzen denez, Tibalt II.a Nafarroakoak fazedera izeneko zerga ordaintzetik salbuetsi zituen herriko nekazariak, eta 200 libera ogi, erdi gari, erdi garagar eta 200 sause ordaindu zizkion. Funesen eta San Adrianen zegoen desberdintasun soziala, XIV. mendearen erdialdera, 1353ko dokumentu batean agerian geratu zen. Agiri horretan, monedajea ordaintzeko arauak ezarri ziren, eta aipatu zen kapare eta nekazari aberats askok pobreen larreak eta lursailak aprobetxatzen zituztela, arrazoi horregatik hain desberdinak ez ziren beste herri batzuetara bizitzera zihoazenak.

1430ean Joan II.a erregeak Piarres Azkoien eta Ezpeletakoa eman zion Funes eta bere jaurerri iraunkor eta jaraunslea. Nafarroako Gerra Zibilean beaumontarren alde agertzen zen Funesko gaztelua, 1474an Piarres Azkoienen osaba batek ekarritako Gaztelako indarrei errenditu behar izan zitzaien, erreboltari zigor gisa kalte eta tropelkeria kalkulaezinak jasan ondoren, beste herri eta gaztelu izendatuek ere jasan zuten bezala.^[11]

1588an kasu bitxi bat gertatu zen Funesen eta Alesbesen artean. Aragoi ibaiko urek ibilgu berri bat ireki zuten, Alesbesko Labarca zalduaren zati bat isolatuz, eta horrela Funesko zatirantz geratu ziren. Legeak ezartzen zuenez, horrelako kasu batean, desegindako lurra herriarena izango zen, eta haren ondotik oilo bat eta haren txitak igaro ahal izango ziren. Funestarrek berehala egin zuten proba, baina alesbestarrek ez zituzten eskubide horiek onartzen. Azkenean, Nafarroako Gorteak bidalitako Kaparrotsuko lizentziadunaren eta hainbat lekukoren aurrean proba arrakastaz egin ondoren, Funesentzat geratu zen soto hori. Kasu honek bazituen aurrekariak, 1441ean Alesbesek lur batzuk bereganatu baitzituen leku berean, eskubide berberak aipatuz.

Erdi Arotik XIX. mendera arte, petxa ordaintzen zuen jaurerria izan zen. XVIII. mendearen hasieran, Madrilera saldutako ardoaren salerosketa eten egin zen, eta bien bitartean Funesen zegoen gatz meategitik ateratako produktua inguruko herrietako biztanleek erosten zuten. Erriberako beste herrietan ez bezalako, zumar eta lizarren egurra erabiltzen jarraitu zuten XVIII. mendean ere, zuhaitz hauek oso ugariak zirelako herrian. 1793 eta 1795 urteen arteko Konbentzio Gerran, herriak, armak ekoizteko laguntza eman zion erregeari. 1800an herrian bi errota zeuden, bata irina eta bestea olioa ekoizteko.^[11]

1840ko hamarkadan udalerri independente bihurtu zen, estatu mailan egindako erreforma administratiboaren baitan. 1850ean Funesen 1040 errealeko soldata jasotzen zuen mutilen eskola zegoen. Eskolako maisuak, elizako organoa ere jotzen zuen. Herri bideak onak ez ziren arren, Arga ibaia igarotzeko txalupa zegoen, eta bost bazkaleku zeuden.^[12]

1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1862an ogia egosteko labe bat eta gatzaga bat saldu ziren herri horretan; 1863an, hiru pieza; 1870ean, plazako 3. etxea.^[13]

1920ko hamarkadan nekazal aurrezki kutxa, teileria, igeltsu labeak, txirrika tailerrak, eta ospitalea zeuden herrian.

2023 urteko erroldaren arabera 2543 biztanle zituen Funesek.^[14]

Nekazaritza da Funesko jarduera ekonomiko nagusia, 1990eko hamarkadaren amaieran biztanleriaren erdia aritzen zen lehen sektorean lanean. Dena den, nekazaritza bizibide nagusia duten funestarren kopurua txikiagoa da, eta jarduera osagarritzat dute. Herriko laborantza lur gehienak sekain lurrak dira, landu daitezkeen lurren hiru laurden. Lur ureztagarrietan, tomatea, artoa eta patata bezalako barazki eta zerealak lantzen dira. Sekain lurretan, zerealak dira nagusi, batez ere, XX. mendearen hasieran egondako lurren hedapenaren eraginez. Horrela, 1891ean 639 hektarea lantzen baziren ere, hamarkada batzuk beranduago 1935ean 2.602 hektarea lantzen ziren Funesen (gehienak zerealak lantzeko). Filoxeraren gaitzaren agerpenak ia erabat desagerrarazi zuen mahastien azalera (1891an 440 hektarea, eta 1906an bederatzi baino ez). Baina ondorengo hamarkadetan suspertuz joan zen eta 1982an 310 hektarea hartzen zituzten mahastiek.

1964ko otsailaren 28an Donejakue nekazal-kooperatiba sortu zen, baina hamar urte beranduago, 1974ko azaroaren 21ean bertan behera geratu zen. Lur amankomunek 4.362 hektarea hartzen dituzte (erroldaturiko lurren %83,8), eta lur horietatik, sekain lur moduan erabilitakoak 3.573 hektarea, lur ureztagarriak 171 hektarea eta mahastiak landatzeko erabilitakoak 150 hektarea dira.

Erdi Aroan, Funesek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Zarrakaztelu, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Funes eta Azkoien udalerrien artean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Caluengo" izeneko parke eolikoa dago. Instalaturiko potentzia 49,50 megawattekoa da, eta parkearen jabea Nafarroako Gobernua da gaur egun.

Funesko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ignacio Felipe Dominguez Martinez da, Navarra Sumako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Gaur egungo udaletxea Foruen Plazan dago. Antzinako eraikina, toki berean zegoen, eta urteetako mantenu falta dela eta, eraitsi behar izan zuten. Eraikin berriak, antzinakoaren itxura berdina daukan hiru solairuko eraikuntza sendoa da. Beheko solairuan arkudun ataria dago. Antzinako udaletxea 1737an eraiki zen, adreilu, harri eta igeltsua erabiliz.

• HELBIDEA: Foruen Plaza, 1

Funesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ignacio Felipe Dominguez Martinez da, Navarra Suma zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:

• Angela Alfaro Diaz (Navarra Suma)
• Amadeo Amoedo Garcia (Navarra Suma)
• Miguel Angel Los Arcos Diaz (Navarra Suma)
• Jose Antonio Garcia Marin (Navarra Suma)
• Lucia Cirauqui Diaz (Navarra Suma)
• Beatriz Garrido Murugarren (Navarra Suma)
• Francisco Javier Celorio Carrion (Navarra Suma)
• Jesus Maria Lorente Gomez (Navarra Suma)
• Manuel Navidad Moreno (Navarra Suma)
• Israel Villanueva Valer (Navarra Suma)

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Funesek 7 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 323 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi ditu zeharkarrikan: bat Martzillarantz eta bertze bat Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 323 Tafalla Faltzes • Azkoien • Funes Martzilla

Gainera, Autobuses Olloqui autobus konpainiak Funes Calahorrarekin batzen du. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:

• Funes - Martzilla - Azkoien - Andosilla - San Adrian eta Calahorra

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Funes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Funes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Funes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,35k zekien euskaraz, 2010ean % 0,34 eta 2018n % 0,00k.

• Gazteriaren jaiak, martxoaren 18 eta martxoaren 19an
• San Isidroko jaiak, maiatzaren 15aren inguruan
• Abuztuko jaiak, abuztuaren 8tik abuztuaren 15era

• Done Jakue eliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau eliza.
• Erromatar upategiak, Erromatar garaiko upategi zaharrak.
• Funesko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.

• Francisco Ximenez de Tejada (1703-1775), aristokrata.
• Elias Teres Sadaba (1915-1983), arabista eta katedradun.
• Javier Aramendia (1986-), txirrindulari.
• Maria Diaz Zirauki (1995-), futbolari.

• 
  Arga ibaia
• 
  Arga-Aragoi ibaiak
• 
  Peñalen
• 
  Erregearen barga

1. ↑ /fúnes/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erriberagoiena
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Faltzesko Udalako webgune ofiziala