Moskva
| Moskva | ||
| ||
| Kelk imaji pri Moskva. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Rusia
| |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 55°45'08" N | |
| Longitudo: | 37°37'56" E | |
| Altitudo: | 130 til 253 m | |
| Surfaco: | 2,511 km² | |
| Habitanti: | 12 111 194 (2014) | |
| Denseso di habitantaro: | 9.735,8 hab./km² | |
| Horala zono: | UTC+ 3 | |
| Urbestro: | Sergey Sobyanin | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| www.mos.ru | ||
Moskva esas la chef-urbo e maxim populoza urbo de Rusia, kun 12 111 194 habitanti en 2014[1]. Ol ank esas la maxim populoza urbo de Europa[2] e la 8ma maxim populoza del mondo. Ye la 1ma di julio 2012, la teritorio dil urbo expansesis adsudweste ed enkorpigis parto ek l'oblast (provinco) samnoma. Lua areo augmentesis 2.5-ople e lua habitantaro augmentis per 233 000 personi.[3][4] L'urbo situesas an la rivo dil rivero Moskva.
Moskva esas importanta ekonomiala, kulturala e ciencala centro di Rusia e di estal Europa. Segun la revuo Forbes, ol havas la maxim granda nombro de miliardieri del mondo, ed esas la 9ma maxim kustoza urbo por rezidar. Ol esas un ek la precipua urbala ekonomii del mondo.
Cirkum l'urbo jacas 3 internaciona aeroportui, e 9 ferovoyala termini. La centro di Moskva, Kremlin, Reda placo e Bolshoy-teatro judikesas kom Kulturala Patrimonii de la Mondo. Lua metropoliteno* esas la duesma maxim okupata del mondo, dop Tokyo.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]Moskva fondesis ante la 12ma yarcento. Nomizita tale pro la rivero Moskva an quo ol situesas. La nomo Moskva konsistas ek du vorto-radiki del Fina-Ugriana lingui: mosk- 'lavar' e va- 'aquo' (exemple, en nuna Estona mõskeda 'lavar' ed en Ziryanana linguo va 'aquo'). En l'anciena linguo Rusa lua nomo esas гра́д Моско́в, qua signifikas "l'urbo apud rivero Moskva".
L'unesma refero pri Moskva evas de 1147. Non yari pose, princulo Yuri Dolgorukiy konstruktis ligna murego, la Kremlin, rikonstruktita multa foyi por protektar l'urbo. Pos Mongola spoliado en 1237-1238, kande Mongoli brulis ol, Moskva divenis chef-urbo dil princio di Vladimir-Suzdal.
Sub Ivan la 1ma di Rusia, l'urbo remplasis Tver kom chef-urbo dil princio di Vladimir-Suzdal, e divenis l'unika centro qua kolektis imposti por Mongol-Tatar suvereni. Por pagar multa imposti a Mongoli, Ivan ganis importanta konseciono de la "Khano" (Mongola suvereno): kande ilu mortis, lua princio ne dividesis, ma heredesis komplete da lua seniora filiulo. La habitanti gradope komencis antipatiar stranjera dominaco, ed en 1380 princo Dmitry Donskoy komandis vinkoza batalio kontre la Tatari en Kulikovo. Tamen, la batalio ne esis decidigiva, ed erste du yari pose Moskva asiejesis e spoliesis da Khano Tuktamış ("Tokhtamysh"). Erste en 1480, Ivan la 3ma di Rusia liberigis Moskva de Tatari, e l'urbo divenis la centro dil povo en Rusia[5]. Moskva divenis chef-urbo di imperio qua pose cirkumklozis la teritorio nuna Rusia ed altra landi.
En 1571 Krimeana-Tatari atakis e spoliis Moskva, e brulis tota l'edifici ecepte Kremlin.[6] En 1609, Suedian armeo, komandita dal komto Jacob De la Gardie e Evert Horn marchis de Novgorod por helpar Caro Vasili Shuiski, eniris Moskva en 1610 e supresis la rebeleso kontre la Caro, ma abandonis l'urbo en 1611 kande Polona-Lituana armeo invadis ol.
Dum Polona-Moskvana milito (1605-1618) kapitano Stanisław Żółkiewski eniris Moskva pos vinkar Rusi en la batalio di Klushino. Dum la 17ma yarcento eventis multa revolti, exemple en 1612, 1648, 1662 e 1682. Epidemii di pesto devastis l'urbo en 1570-1571, 1592 e 1654-1656.[7]
L'urbo cesis esar chef-urbo di Rusa imperio en 1712 (ecepte dum kurta periodo, de 1728 til 1732) pos la fondo di Sankt Petersburg da Petrus la 1ma di Rusia e 1703. La pesto-epidemio di 1770-1772 esis la maxim intensa erupto di pesto en centrala Rusia, e mortigis nur en Moskva cirkume 100 000 personi.
Dum la Franca invado di Rusia en 1812 lua habitanti brulis l'urbo ed abandonis ol ye la 14ma di septembro, kande Napoleonala trupi komencis proximigar. Hungro, koldeso e febla provizuro-linei komencis afektar la Grande Armée di Napoleon, qua koaktesis a retretar. Dum la retreto l'armeo sufris sporadik ataki da Rusa trupi, ed on kalkulas ke 400.000 soldati mortis e nur poka mili transvivis.
En 1905 l'ofico di urbestro di Moskva kreesis, ed Alexander Adrianov divenis lua unesma urbestro. Pos la Rusa revoluciono di novembro 1918 Moskva divenis chef-urbo di la RSS Rusia ye la 12ma di marto 1918 e di Sovietia min kam 5 yari pose. Lua metropoliteno* inauguresis en 1935, e rapide divenis la precipua sistemo por transporto dil urbo.
Dum la duesma mondomilito Moskva divenis sideyo dil Stata Komitato por la Defenso e sideyo por la Reda Armeo. En 1941 16 divizioni kun plua kam 160 000 personi, 25 batalioni (18.500 personi) e 4 regimenti di injeniorarto formacesis kun lua habitanti. Germana armeo haltigis proxim l'urbo e komencis bombardar ol kun kanoni. Ye la 20ma di oktobro l'urbo deklaresis sub siejo. Lua habitanti konstruktis kaptili kontre tanki e Germanian aeroplani komencis bombardar ol. Malgre la bombardi, la konstrukturo di lua metropoliteno duris. On kalkulas ke 248.000 til 400.000 Germani mortis dum la Batalio di Moskva, kontre 650.000 til 1.280.000 Sovietiani.[8][9][10] En 1944 un medalio kreesis por memorigar la defenso di Moskva dum la milito.
En 1980 eventis Olimpiala Ludi en Moskva, quankam la boikoto di Usa e di altra landi, pro Sovietian invado en Afganistan en 1979. En 1991 on probis stato-stroko en l'urbo kontre la reformi propozita da Mihail Gorbachyov. En la fino di ta yaro, kande Sovietia finis existar, Moskva restis chef-urbo di nedependanta Rusia. Pos ta epoko, l'adopto di ekonomio di merkato efektigis l'expanso di westala butiki, servadi, arkitekturo e vivo-moyeno. McDonald's apertis lua unesma brancho en Moskva en 1990.
L'urbo duris kreskar dum la yari 1990a e 2000a, e lua habitantaro augmentis de min kam 9 milion til plu kam 10 milion personi. La kresko di la quanto di automobili en la stradi augmentis la konflikti di trafiko. Anciena kirki qui destruktesis dum l'epoko di Iosif Stalin rikonstruktesis, quale la Katedralo di Kristo la Salvero.
Ye la 23ma di oktobro 2002 la Dubrovka-teatro en Moskva esis asiejata da Checheniana teroristi. 40 Armizita militanti penetris la teatr-edifico e hom-gajigis 850 personi. Pro la liberigo-atako da specnaz 129 gajo-homi mortis, same kam 39 de la teroristi.
La 22ma di marto 2024 teroristi di Islamala Stato jus ante la komenco di koncerto da rok-bando Piknik atakis la Krokus Urbo-halo en Krasnogorsk, avan-urbo di Moskva e mort-pafis 133 homi e vundigis 145 personi. Per grenadi la teroristi bruligis l'edifico.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Moskva okupas la du rivi dil rivero Moskva, e 49 ponti trairas ol. Lua tereni ordinare esas plana: la mezvalora altitudo dil urbo esas 156 m e lua maxim alta punto jacas 255 metri sur la marala nivelo.
Lua klimato esas humida kontinentala (Dfb segun klasifikuro da Köppen) kun longa e kolda vintri (de la duimo di novembro til marto) e varma someri. La temperaturi povas variar de -25ºC til 0ºC dum vintro, e de 15ºC til 30ºC dum somero. La maxima temperaturo mezurita dum la historio dil urbo esis 39.0 °C ye la 29ma di julio 2010, dum ke la minima mezurita esis −42.2 °C en januaro 1940. Moskva esas en la horala zono UTC+3.
Moskva havas 96 parki e 18 gardeni, inkluzite 4 botanika gardeni. Ank existas 450 km² di verda zoni e cirkume 100 km² di foresti. Moskva havas 27 m² di verda arei po habitanto, kontre 6 m² en Paris, 7.5 m² en London e 8.6 m² en New York. L'urbo esas populara destino por turisti: lua precipua atraktivi esas Kremlin e Reda placo e l'Eklezio dil Acenso, konstruktita en 1532 - la tri monumenti deklaresis Mondala Heredaji di la Homaro dal UNESCO, e la merkato GUM, konstruktita dum lasta yardeko di la 19ma yarcento.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
| Demografio di Moskva inter 1400 e 1856
| |||||||||||
| 1400 | 1638 | 1710 | 1725 | 1738 | 1775 | 1785 | 1811 | 1813 | 1825 | 1840 | 1856
|
| 40 000 | 200 000 | 160 000 | 145 000 | 138 400 | 161 000 | 188 700 | 270 200 | 215 000 | 241 500 | 349 100 | 368 800 |
| Demografio di Moskva inter 1868 e 2002
| |||||||||||
| 1868 | 1871 | 1888 | 1897 | 1912 | 1920 | 1926 | 1939 | 1959 | 1979 | 1989 | 2002
|
| 416 400 | 601 969 | 753 459 | 1 038 600 | 1 617 157 | 1 027 300 | 2 101 200 | 4 609 200 | 6 133 100 | 8 142 200 | 8 972 300 | 10 383 000 |
Fratala urbi
[redaktar | redaktar fonto]
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ Idiomo: Rusa.
- ↑ Moscow Population 2011 - The Russia Blog - Autoro: Name. Publikigita da Siberian Light. Dato di publikigo: 5ma di mayo 2011. URL vidita ye 12ma di marto 2013. Idiomo: Angla.
- ↑ Expansion of Moscow borders to help it develop harmonically: mayor, Itar-tass, July 1st, 2012 - Publikigita da Itar-tass.com. URL vidita ye 9ma di julio 2014.
- ↑ Moscow city government official site - Publikigita da Mos.ru. URL vidita ye 9ma di julio 2014.
- ↑ The Mongol Connection: Mongol Influences on the Development of Moscow - Publikigita da Indiana University South Bend. URL vidita ye 3ma di julio 2006.
- ↑ The Unending Frontier: An Environmental History of the Early Modern World - Autoro: John F. Richards. Pag.: 260 Idiomo: Angla.
- ↑ Bubonic plague in early modern Russia: public health and urban disaster - Autoro: John T. Alexander. Publikigita da Oxford University Press US. Dato di publikigo: 2002. Idiomo: Angla.
- ↑ Moscow Encyclopedia, ed. Great Russian Encyclopedia, Moscow, 1997, entry "Battle of Moscow"
- ↑ Great Soviet Encyclopedia, Moscow, 1973-78, entry "Battle of Moscow 1941-42"
- ↑ John Erickson, Barbarossa: The Axis and the Allies, table 12.4
- ↑ Moscow - Autoro: Beijing Official Website International. URL vidita ye 26ma di mayo 2008. Idiomo: Angla.
- ↑ Moscow and Rejkjavik sister cities. - URL vidita ye 11ma di marto 2008.
- ↑ Twinning Cities: International Relations. Municipality of Tirana. www.tirana.gov.al.