Egiptia

Egiptia
جمهورية مصر العربية Gumhūriyyat Miṣr al-ʿArabiyyah
Standardo di Egiptia	Blazono di Egiptia
Nacionala himno:
Bilady, Bilady, Bilady
Urbi:
Chefurbo:	Kairo
· Habitanti:	7 438 376 (2005)
Precipua urbo:	Kairo
Lingui:
Oficala lingui:	Araba
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Abdel Fattah el-Sisi
· Chefministro:	Mostafa Madbouly
Surfaco: (30ma maxim granda)
· Totala:	1 001 449 km²
· Aquo:	0,632 %
Habitanti: (16ma maxim granda)
· Totala:	109 546 720[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	109,4 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Egiptiana pundo
Veho-latero:	dextre
ISO:	EG
	EGY
	818
Reto-domeno:	.eg, .مصر*

Egiptia esas lando jacanta an nordestal Afrika, kun parto di lua teritorio (peninsulo Sinai) en Azia. L'oficala nomo dil stato esas Gumhuriyet Masr il-Arabiya.

Egiptia havas tre longa historio e judikesas kom un ek la "bersili" di homala kulturo. Restaji pri homala agadi de Paleolitiko (cirkume 35.500 til 30.000 yari ante nun) trovesis en lua teritorio. Dum mezolitiko Halfan-kulturo prosperis en la valo dil Nilo de 18l000 til 15,000 yari aK. En la regiono di Der Tasa, Alta Egiptia, on trovis restaji de Tasiana-kulturo, qua existis cirkume 4.500 yari aK. Multa altra kulturi prosperis dum yarcenti en Alta e Basa Egiptia.

Cirkume 3.900 yari ante Kristo, Sahara divenis plu arida, e multa populi enmigris vers la valo dil Nilo. Cirkume la yaro 3.150 aK, faraono (rejulo) Menes fondis l'unesma dinastio. Ne esas klara se Menes esas la sama faraono konocita kom Narmer, qua anke judikesas kom un ek la faraoni qui unigis Egiptia.

Egiptiana kulturo - religio, arto, linguo, kustumi - prosperis dum la tri sequanta yarmili. L'unesma quar dinastii konstruktis multa piramidi, inkluzite la piramido di Djoser (de la triesma dinastio) e la piramidi di Giza (de la quaresma dinastio). La periodo historiale konocata kom Anciena Dinastio od Anciena Imperio duris de cirkume 2.700 til cirkume 2.200 aK.

L'unesma periodo nomizita "Meza Egiptia" iras de cirkume 2155 aK til 2040 aK. La granda inundadi del fluvio Nilo e la stabila administrado adportis richeso a l'imperio, nome dum la regno dil faraono Amenemhat la 3ma. Dum la nomizita "duesma Meza Egiptia" (2040 aK til 1650 aK), l'imperio invadesis dal populo Hykso, de raso Semita, qua fondis nova chef-urbo en Avaris, proxim la komenco dil delto di Nilo. Le Hykso ekpulsesis de la regiono da Ahmose la 1ma, qua fondis l'Okesma dinastio cirkume 1549 aK.

La nomizita "Nova Rejio" komencis c. 1550 aK ed iris til c. 1070 aK. Dum ca epoko, Egiptian imperio expansis su a Nubia ed al Oriento (nuna Palestina, Israel, Siria, Libano). Importanta faraoni, exemple Hatshepsut, Tutmosis la 3ma ed Akhenaton regnis dum ca epoko.

Kronologiala periodi di Egiptia:

• Triesma Meza periodo, 21ma—24ma dinastii: 1080 aK—712 aK.
• Pos-Egiptiana periodo, 25ma—31ma dinastii: 712 aK—332 aK.
• Helena periodo: 332 aK—c. 300 pK.
• Kopta periodo: c. 300—641.

Inter 639 e 642, Egiptia invadesis da Mohamedana Arabi, qui vinkis Bizancana armeo, ed adportis Sunni-Islamo a la teritorio. Dum ca epoko, Egipti komencis mixar lia religiala praktiki a la nova religio, e kreis mistika formo di Islamo, nomizita Sufismo, qua duras til nun. En 639, la duesma kalifo, Umar, sendis 4.000 soldati qua adjuntesis a 5000 plusa homi, qui vinkis Bizancana armeo en la batalio di Heliopolis. Li kaptis Alexandria en 641. Bizancani itere kaptis ca urbo en 645, ma pose vinkesis dal Mohamedani. Arabi fondis l'urbo Fustat, qua divenis chef-urbo di lia rejolando. Pose, ca urbo absorbesis da Kairo.

Dum l'epoko dil kalifio Abbasid kreesis nova imposti, e to stimulis revolto di le Kopta. Dum la 9ma yarcento, Abdallah ibn Tahir chanjis lua rezideyo a Baghdad, e decidis administrar Egiptia tra guberniestri. Dum la sis sequanta yarcenti, Egiptia administresis camaniere, e Kairo divenis sideyo dil kalifio Fatimid. Dum la fino di la 13ma yarcento, Egiptia ligesis tra Reda maro ad India, Malaya ed Estal Indii. Dum la duimo dil 14ma yarcento, nigra pesto mortigis cirkume 40% ek la habitantaro di la regiono.

En 1517, Otomani konquestis Egiptia, qua divenis provinco dil Otoman imperio. Pro la febligo di lua ekonomio e l'efekti di la pesto, la regiono divenis vundebla ad exterlanda invadi. De 1687 til 1731 eventis 6 granda famini en Egiptia.^[2] La famino di 1784 mortigis 1/6 ek lua habitantaro.^[3] Egiptia restis provinco desfacila por administrar, partale pro l'influo dil Mamluki, militala administreri qui guvernis la lando dum yarcenti.

La regiono restis mi-autonoma til 1798, kande Franci, komandita da Napoléon Bonaparte, invadis ol en 1798. Pos ke li vinkesis dal Britaniani, eventis konflikto inter Otomana Turki, Mamluki e mercenarii Albaniana qui luktis por l'Otomani.

En 1805, Muhammad Ali Pasha, Albaniano, kaptis la povo. Ilu masakris Mamluki ed establisis dinastio qua guvernis Egiptia til 1952. De 1820 til 1824, Muhammad Ali konquestis la nordo di Sudan, e porcioni de Arabia ed Anatolia.

La moderna Egiptia nedependanteskis de Unionita Rejio ye la 28ma di februaro 1922, kom monarkio. Pos la 18ma di junio 1953 ol divenis republiko.

Egiptia esas republiko pos la 18ma di junio 1953. Tamen, pos 1967 til nun lando vivas preske kontinue sub "urjanteso-lego". De 1981 til 2011 lando vivis sub autokratismo di Hosni Mubarak, qua asumis povo pos la mortigo di Anwar Sadat^[4]. Ye la 11ma di februaro 2011 pos intensa populala protesti, Mubarak renuncis. Un uniono di militisti, komandita dal marshalo Mohamed Hussein Tantawi asumis povo.

Segun la konstituco di 2011 la prezidanto elektesas por 4-yara periodo e povas rielektesar nur unfoye sequante.

La parlamento havas 2 chambri: Shura Konsilantaro (Maglis el-Shura), kun 264 membri, e Popula Asemblajo (Maglis el-Sha’ab), kun 454 membri.

Jacanta inter la latitudi 22° e 32°N, e la longitudi 25° e 35°E, e havanta 1 002 450 km² di tota surfaco, Egiptia esas la 31ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto di la lando esas kovrata da sika dezerto, e recevas mezvalore 2-5 mm di pluvo omnayare. La regiono proxim Nilo havas fertila suli, e koncentras la maxim multa habitantaro.

La precipua exportaco-produkturi di la lando esas petrolo, oleal produkturi, fosfato, kotono, stofi e frukti. La duimo dil habitantaro laboras en agrokultivo.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Egiptia havis 109 546 720 habitanti.^[1] La maxim multa (99,7%) esas Egiptiani. Altri esis 0,3% en 2006.^[1]

L'oficala linguo di la lando esas Araba. Angla e Franca komprenesas da edukita personi.^[1]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Mohamedada (90% de la habitantaro, nome Sunni Mohamedani). Kristani (nome del eklezio Kopta, ma anke Armeniana Kristani, katoliki, Anglikani ed altri) esas 10%.^[1]

Lua maxim populoza urbo esas Kairo. Altra importanta urbi esas Alexandria ed El-Giza.

Egiptiana kulturo esas mult influanta ube Araba linguo e Kopta linguo parolesas. La moderna kulturo de Arabia e de Mez-Oriento recevas forta influi de Egiptiana literaturo, muziko, cinemo e televiziono. Egiptiana "renesanco" eventis dum fino di la 19ma yarcento e komenco di la 20ma yarcento. Muhammad Abduh, Ahmed Lutfi el-Sayed, Muhammad Loutfi Goumah, Tawfiq el-Hakim, Louis Awad, Qasim Amin, Salama Moussa ed altra skriptisti mixis idei quale laikeso, individuala libereso e kredo en la cienco por formacar liberala idealo qua adportus progreso.^[5] Egiptiana Naguib Mahfouz esis l'unesma skriptisto en Araba linguo qua recevis la Nobel-premio pri literaturo. La lando anke havas du notora skriptistini, Nawal El Saadawi, ed Alifa Rifaat.

Cinemo divenis regionale importanta pos 1936, kande Talaat Harb fondis l'ateliero Misr. Dum plu kam 100 yari, produktesis plu kam 4.000 cinematografuri en la lando, la maxim granda cinematografala produktado inter la landi qui parolas l'Araba. Soad Hosny divenis un ek la maxim konocata aktorini de la lando.

La muziko di Egiptia mixas Mediteraneala, Afrikala ed Ocidentala influi. Ol esas parto de Egiptiana kulturo de l'Antiqueso. Un ek la dei de Egiptiana panteono, Hathor, esis la deo di la muziko. Dum la 19ma yarcento, Abdu al-Hamuli divenis notora kompozisto. Sayed Darwish, Umm Kulthum, Mohammed Abdel Wahab, Abdel Halim Hafez e Zakariyya Ahmad esis importanta nomi di muziki religioza e populara dum la 20ma yarcento. Halim El-Dabh, naskinta en Kairo, esis un ek la pioniri di elektronikala muziko en la mondo.

Futbalo esas la maxim populara sporto en la lando. Egiptiana nacionala esquado vinkis 7 foyi l'Afrikana Kupo di Nacioni, e partoprenis tri foyi en la [[Mondala Kupo di Futbalo. L'esquado Al Ahly e lua rivalo Zamalek SC esas la maxim populara futbalo-klubi de la lando.

Altra populara sporti en Egiptia esas squash, teniso e handbalo. En 1999, Egiptia gastigis la Mondala Championkonkurso pri Handbalo, ed itere gastigos la konkurso en 2021.