Bogota

Bogota
Kelk imaji pri Bogotá.
Standardo	Blazono
Lando:	Kolumbia
Informo:
Fondita ye:	6 di agosto 1538
Fondita da:	Gonzalo Jiménez de Quesada
Latitudo:	4°35'56"N
Longitudo:	74°04'51"W
Altitudo:	2 640 m
Surfaco:	1 587 km²
Habitanti:	7 968 065 (2023)
Denseso di habitantaro:	5 000 hab./km²
Horala zono:	UTC-5
Urbestro:	Claudia López (AV) (2020-2023)
Mapo:
Oficala retosituo:
www.bogota.gov.co

Bogota, oficale, en la Kastiliana, Bogotá, Distrito Capital o Bogotá, DC, olim Santa Fe de Bogota, esas la chef-urbo e maxim populoza urbo di Kolumbia, ed anke chef-urbo dil departmento Cundinamarca. Segun statistiki de 2023, ol havas 7 968 065 habitanti. Lua tota surfaco esas 1 587 km². Lua metropolala regiono havis plu kam 12 milion habitanti en 2014. Malgre ke lua teritorio cirkondesas dal departmento Cundinamarca, la du politikala enti administresas aparte. Ol havas la sama administrala stando kam la cetera departmenti di Kolumbia.

L'urbo esas la centro politikala, ekonomiala, industriala, administrala, kulturala, artala e sportala di Kolumbia. Segun artiklo publikigita la yaro 2013, 1/6 de la habitantaro di Kolumbia rezidis en Bogota, e 24% de la totala nacionala produkturo di la lando produktesis ibe.^[1]

Bogota fondesis ye la 6ma di agosto 1538 por esar chef-urbo di lora Vicerejio Nova-Granada. Pos la nedependo, ol duris esar chef-urbo di Kolumbia. L'origino dil nomo "Bogotá" esis Bagotta, nomo di Muisca-indijeno-chefo qua ulatempe regnis la regiono.

Homi ja habitis la regiono di Bogota depos 10.500 aK. Cirkume dum komenco di Kristana ero, l'indijeni Muisca qui vivis en la regiono domestikigis kobayo por obtenar karno. Le Muisca mantenis komerco kun vicina tribui qui anke parolis lingui Chibcha, exemple le Guane e le Lache, e kun l'indijeni Karib. Li anke deskovris quale extraktar salo de salizita aqui, ed habitis la regiono til l'arivo da Hispani dum la 16ma yarcento.

En 1534 la Hispani sendis expediciono por serchar la legendala regiono El Dorado, ube, segun ke li kredis, existis abundanta quanto de oro. L'explorero Hispana Gonzalo Jiménez de Quesada arivis en la savano di Bogota kun cirkume 500 soldati, de qui nur 70 transvivis, pos kombatar e vinkar le Muisca. Gonzalo Jiménez oficale fondis Bogota ye la 6ma di agosto 1538. L'urbeto nomizesis Santa Fe de Bogota, e divenis urbo ye la 27ma di junio 1540. En 1550, Rejal Audienco establisesis en la urbo.

Pos la duimo dil 16ma yarcento, lua habitantaro - qua konsistis ek Hispani, criollos (blanki naskinta en la kolonio), mestici, indijeni e negra sklavi - komencis kreskar rapide. Segun kontado en 1789, 18 161 personi vivis ibe. En 1819 ja esis cirkume 30 mil personi.

L'idei pri nedependo aparis e kreskis dum la 18ma yarcento. En 1794, Antonio Nariño tradukis la Deklaro pri la Homala Yuri de la Franca ed imprimis ol. Ye la 20ma di julio 1810 eventis revolto qua kulminis kun la deklaro di nedependo di Kolumbia. La yari inter 1810 e 1815 konocesas en la historio Kolumbiana kom la patria boba ("la patrio stulta") pro serioza konflikti inter Criollos qui proklamabis la nedependo, koncerne quala formo di guverno la lando devus adoptar. Dum ta konflikti Hispani kontreatakis, multafoye vinkis la nepedentisti, e preske rikonquestis Kolumbia. Erste pos la batalio di Boyacá, ye la 7ma di agosto 1819, Simón Bolívar vinkis Hispani komplete e grantis nedependo por Kolumbia.

Pos la nedependantesko, Bogota duris esar la precipua edukala ed ekonomiala centro di la nova lando. Multa artisti komencis vizitar la regiono e piktar multa aquareli pri lokala naturo, populo e kostumi, qui facinis li. En 1823, la Publika Biblioteko e la Nacionala Muzeo inauguresis. Granda Kolumbia dissolvesis en 1830, tamen Bogota duris esar chef-urbo di Kolumbia. La Federala Distrikto di Bogota, to esas, la separo dil administrado di Bogota de Cundinamarca por esar chef-urbo di Kolumbia sub la formo di politikala federuro, eventis en 1861. En 1867 inauguresis la Nacionala Universitato. Dum la yari 1870a multa skriptisti qui laboris por la revuo Mosaico e kontributis a la kreado di Kolumbiana literaturo vivis en l'urbo. En 1881 kreesis skolo pri grabado, e dum la sama yaro Alberto Urdaneta fondis jurnalo por qua laboris graburisti qui studiis en ta skolo. En la sama yaro inauguresis l'unesma du telefonala linei. En 1886 inauguresis la Skolo pri Bel Arti di Bogota, ube docis, inter altri, Ricardo Acevedo Bernal.

Malgre ke Bogota ne recevis multa enmigranti dum la 19ma yarcento, lua habitantaro duris kreskar: en 1832 esis 36 465 habitanti; en 1881 esis 84 723 habitanti, ed ante la fino dil yarcento ja esis preske 100 000 personi. L'urbo restis izolita til l'inauguro di ferovoyo qua ligis ol a fluvio Magdalena ed a la litoro.

En 1905 l'administro dil urbo riorganizesis komplete. La Chefurbo-Distrikto di Bogota itere kreesis, ma itere extingesis en 1910. Ank en 1910 inauguresis la sistemo di elektrala tramveturo, qua juis expanso til la yari 1940a. Dum la yari 1920a inauguresis en Bogota l'unesma aeroportuo di Latin-Amerika ed expansesis la sistemo di publika lumizo per elektro.

Dum la sequanta yardeko eventis multa inauguri por komemorar la 400ma aniversario dil urbo, exemple la nacionala parko, la futbalo-stadio Nemesio Camacho El Campín e l'Universitatala Urbo. Tamen, ta progreso interruptesis pos la morto di Jorge Eliécer Gaitán ye la 9ma di aprilo 1948 e la sequanta tumulti qui divenis konocata kom Bogotazo. Pos ta eventi, la richa familii qui vivis en la centrala quartero komencis abandonar ol e rezidar en fora regioni, exemple Chapinero e Chichó, o mem en vicina urbi, exemple Usaquén e Suba.^[2]

En 1948 eventis la 9ma Tot-Amerika Asemblo en Bogota, ube signatesis la pakto di Bogota qua kreis l'Organizuro di Amerikana Stati. La diktatoreso di Gustavo Rojas Pinilla dum la sequanta yardeko adportis progreso al urbo, kun l'inauguro di avenuo Autopista Norte, di aeroportuo El Dorado e di avenuo Calle 26.

Dum la yari 1960a eventis l'urbanigo di la nomizita quartero Kennedy, adweste dil urbo. L'urbestri Jorge Gaitán Cortés (1961 til 1966) e Virgilio Barco Vargas (1966 til 1969) decidis projetar la kresko dil urbo por la 5 yardeki sequanta. Gaitán Cortés inauguris importanta avenui, exemple, Carrera Décima ed avenuo Ciudad de Lima, prolonguro di strado Calle 19, ed urbanigis quartero Paulus la 6ma. L'unesma parto di Metropolala Parko Simón Bolívar, nun la maxim granda parko en la urbo, inauguresis en 1968 da Barco Vargas. En la sequanta yaro inauguresis la Muzeo dil Oro e la Distriktala Planetaro. En 1966 Bogota ja havis 2 milion habitanti.^[3]

Pos ke komencis l'interna konflikti di Kolumbia dum la yari 1960a, eventis multa ataki en Bogota, exemple la furto di armi del magazino dil armeo en Cantón Norte en 1979, l'invado dil ambasadeyo di Dominikana Republiko en 1980, e l'okupo dil Judiciala Palaco en 1985, la tri dal grupo M-19; o l'atako kontre la noktala klubo El Nogal en 2003, dal grupo FARC; ed anke l'atento en 1989 kontre la sideyo dil DAS, Departamento Administrativo de Seguridad , l'oficeyo di publika sekureso di Bogota, facita dal drogo-trusto di Medellín, lore komandata da Pablo Escobar. L'atako per bombo celita en kamiono kontre l'edifico dil DAS produktis 52 morti e cirkume 1.000 plusa homi vundita.^[4] L'explozo di cirkume 500 kg di dinamito afektis multa quarteri e destruktis plu kam 300 komercala proprietaji.^[5]

La konstituco di 1991 transformis Bogota a "distrikto-chefurbo", sen subdivido en municipi. L'urbo duras esar chef-urbo dil departmento Cundinamarca, malgre ke ol administresas separite de ol. En 1994 l'urbo elektis Antanas Mockus kom urbestro. Ilu inauguris la sistemo di transporto per autobusi nomizita TransMilenio, inauguris multa biblioteki e biciklovoyi.

Segun artiklo publikigita en 2013, Bogota divenis atraktiva centro por aferi e por rezido.^[1] La sektoro di servadi reprezentis 70% de lua ekonomio, 99% ek la domi provizesis per elektro, 98,2% provizesis per traktata aquo.^[1] Tamen, nur 47% ek la habitantaro havis propra hemo, e la ceteri esis lokaceri.^[1] Altra grava problemo esas la trafiko di vehili: singla habitanto di Bogota pasas mezavalore 70 minuti omnadie en autobusi por irar de sua hemo a sua laboreyo o studio-loko.^[1]

Bogota jacas an la samnoma savano, en plana regiono situita mezavalore 2.630 metri super la maro. L'orientala montaro di Andi, ibe nomizita Cordillera Oriental, jacas este dil urbo. Dum Quaternaro, la regiono kovresis da granda lago, qua gradope sikeskis. Kande la Hispani arivis, la regiono ankore kovresis da marshi.

Adsude, cirkume 1 horo distanta del centro, jacas la stepo di Sumapaz, protektata dal Nacionala Parko di Sumapaz, kun altitudi de 1600 til 4000 metri super la maro. En ica regiono naskas multa enfluanti di fluvii Magdalena ed Orinoco.

Existas plu kam 200 riveri e rivereti en Bogota. La maxim importanta esas la rivero Bogota, qua debushas en fluvio Magdalena e recevas multa poluto de la urbo. Altra importanta riveri esas Tunjuelo, Fucha e Juan Amarillo.

La klimato di Bogota multe influesas dal altitudo: la temperaturi varias de mezavalore 7 °C la minimi til 18 °C la maximi, kun mezavalora yarala temperaturo de 14 °C, simila a la mezavalora temperaturo di Europana landi dum la printempo. La maxim pluvoza monati eventas de aprilo til mayo, e de septembro til novembro. Kontraste, la maxim sika monati eventas de decembro til februaro e de julio til agosto, kande povas eventar frosto. Ordinare, agosto esas la maxim sunoza e ventoza monato. Nebulo esas frequa: mezavalore esas 220 dii nubuloza omnayare.^[6]

Bogotá jacas en sismala zono, e dum lua historio eventis ter-tremi en 1785, 1827, 1917 e 1948. Pro la ter-tremi e la multa incendii dum lua historio, multa edifici de la kolonial epoko destruktesis.

Panoramo pri Bogota.

Omnadie facesas en Bogota plu kam 13 milion voyaji. Quankam ol esas un del maxim populoza urbi en Latin-Amerika, ol ne havas metroo.^[7] Projeti pri sistemo di metroo debatesas ja de plu kam 60 yari, ed on expektas ke la konstruktado dil unesma lineo komencos en 2018. La privata transporto per automobili, motorcikli e taxii havas granda importo - exemple la taxii facas plu kam 1 milion voyaji omnadie.

Pri publika transporto, la maxim importanta sistemo esas TransMilenio, linei di granda autobusi apta transportar til 270 pasajeri single, qui parkuras la centrala alei di granda avenui e ligas termini por autobusi en distanta quarteri. En la termini por autobusi, la pasajeri povas transirar de mikra autobusi (lokale nomizita busetas) a la grand autobusi od inverse, o de un mikra autobuso ad altra. Li povas anke transirar de un autobuso ad altra en l'autobuso-halteyi en l'avenui. Entote existas 12 linei di grand autobusi qui ligesas a 106 linei di autobuseti. La sistemo transportis 2 455 705 pasajeri omnadie en 2017.^[8]

Bogota havas anke 376 km de biciklovoyi entote. Multa stacioni di TransMilenio havas biciklo-aparkeyi* qui povas uzesar gratuite da personi qui deziras uzar bicikli e pose autobusi dum vehar a laboreyi, skoli, edc.

El Dorado esas la precipua aeroportuo di Kolumbia, la maxim granda en Latin-Amerika por transporto di vari, e la 2ma maxim granda por transporto di veheri. Segun statistiki, 31 041 841 veheri uzis ol en 2016.^[9]

Placo Bolívar, an la centro dil urbo.

Bogota esas importanta destino por turisti en la mondo. Cirkume 52% de la stranjera turisti qui vizitas Kolumbia iras a Bogota.^[10] L'urbo havas de 5-stela hoteli til albergi di basa preci, por omna tipi di viziteri.

Kelka importanta turistala punti esas:

• La Muzeo dil Oro havas cirkume 34 mil objekti ek oro ed aloyuro oro-kupro, e cirkume 25 mil objekti ek ceramiko, petro, konki, osti e texuro, de la diferanta indijena kulturi qui habitis Kolumbia. Un ek l'ora objekti reprezentas rafto transportanta la cacique del populo Muisca dum religiala ceremonio, de qua venas la legendo pri El Dorado. Kreita en 1938, la nuna edifico inauguresis en 1968.
• Botanika Gardeno José Celestino Mutis, unionite kun parko Simón Bolívar, havas entote 19,5 hektari e 2346 speci di planti. Ol inauguresis en 1955.
• La Candelaria, historiala centro di Bogota, kontenas placo Bolívar kun la katedralo e mult altra historiala edifici, exemple l'edifico dil parlamento, palaco Nariño (sideyo di la prezidanteso), kirki del epoko kolonial, Muzeo Botero (qua havas 123 pikturi e skulturi da Fernando Botero, e 85 plusa verki da altra artisti) e domi de la kolonial epoko.

• La kulminopunto di monto Monserrate jacas 3152 metri super la maro, an l'Orientala Montaro. On povas klimar ol per funikularo, per aeral acensilo, o pedirante. La baziliko di Nia Siorino de Monserrate jacas sur lua somito.
• La planetario di Bogota jacas en Parko dil Yarcento di la Nedependo. Ol inauguresis en 1969.
• Teatro Cristóbal Colón en stilo novklasika inauguresis ye la 12ma di oktobro 1892, por celebrar la 400ma aniversario di la deskovro di Amerika. Ol havas kapaceso por 785 spektanti e havas richa pikturi an lua tekto e muri. Segun dekreto de 1975, ol konsideresas nacionala monumento.
• Tematala parko Maloka, jacanta en la quartero Ciudad Salitre, esas muzeo pri cienco e teknologio. Ol vizitesas precipue da studianti e docisti, ma anke ordinara viziteri anke povas interagar e partoprenar ciencala experimenti.
• L'observoturmo en l'edifico Torre Colpatria: alta de 196 metri, ta 50-etaja edifico inaugurita en 1979 esas la maxim alta en Bogota til nun. Sur lua somito existas observoturmo de qua on povas admirar granda parto dil urbo e di la vicina savano.

Multa turistala agenterii ofras urbo-turi (city tour) en lua centrala quartero, ed anke 1-dia vizito a vicina loki, exemple, Tematala Parko Jaime Duque, o la vicina urbi Zipaquirá - ube on povas vizitar la "Sala Katedralo" (Catedral de Sal), katedralo konstruktita interne mineyo de ube on extraktas subtera salo -; o Nemocón, ube on povas vizitar la tuneli di funcionanta mineyo ube on duras extraktar salo.