Sofiya

Sofiya
Kelk imaji pri Sofiya.
Standardo	Blazono
Lando:	Bulgaria
Informo:
Latitudo:	42°42'00” N
Longitudo:	23°20'00” E
Altitudo:	550 m
Surfaco:	492 km²
Habitanti:	1 228 282 (2014)
Denseso di habitantaro:	2496 hab./km²
Horala zono:	UTC+2 UTC+3 dum somero
Urbestro:	Yordanka Fandakova
Mapo:
Oficala retosituo:
www.sofia.bg

Sofiya esas chef-urbo di Bulgaria. Ol havis 1 270 450 habitanti en 2007. Lua tota surfaco esas 1 349 km². Ol jacas weste de la lando, proxim la monto Vitosha. Ol esas la 15ma maxim populoza urbo dil Europana Uniono.

Un ek la tri maxim anciena urbi de Europa, Sofiya ja habitesis de adminime la yaro 7.000 aK. Ol esas la centro administrala, ekonomiala, kulturala, por transporto e por eduko di Bulgaria.^[1]

Fondita dal Romani dum la 2ma yarcento sur la situo di Trakiana habiteyo. Ol nomesis Sofia - la Greka vorto signifikante 'sajeso' - dum la 14ma yarcento, forsan pro la 6ma-yarcentala kirko Santa Sofia en l'urbo.

Sofiya divenis parto dil Unesma imperio Bulgara pos longa siejo en 809, dum la regno di Khan Krum.^[2] Pose ol kreskis por divenar importanta fortreso e komercala centro dum la regno di Khan Omurtag. Pos la konquesto di Preslav - lor la chef-urbo dil imperio Bulgara - dal trupi komandita dal princo Sviatoslav la 1ma di Kyiv e dal imperiestro Ioannes la 1ma Tzimiskes di Bizanco, l'ortodoxa patriarko Damyan selektis Sofiya por episkopeyo di Bulgaria.

En 1382 Otomani siejis l'urbo. En 1443 Hungari okupis l'urbo por kurta periodo. Pos falio di la krucomilito komandita da Władysław la 3ma di Polonia, l'elito kristana dil urbo ocidesis e Sofiya divenis chef-urbo dil Otomana provinco Rumelia dum plua kam 4 yarcenti. Dum la 16ma yarcento Sofiya semblis klare Otomana urbo. Ol esis prosperinta komercala centro, ube vivis Bulgari, judi Ashkenazi, Romanioti e Sefardi, Armeniani, Greki ed Italiana komercisti de Ragusa. Poka edifici del Otoman epoko duras til nun, exemple la moskeo Banya Bashi, de 1576.

Ye la 4ma di januaro 1878, dum la milito Rusa-Turka de 1877 til 1878, Sofiya kaptesis da Rusa trupi. Ol divenis chef-urbo di la nedependanta princio Bulgaria (de jure vasalo del Otoman imperio) ye la 3ma di aprilo 1879. Ye la 5ma di oktobro 1908 la princio deklaris nedependo e divenis la rejio Bulgaria.

Dum l'unesma Balkana milito la rejio Bulgaria, ensemble kun Serbia, Montenegro e Grekia militis kontre l'Otoman imperio e vinkis. Li ekpulsis Otomani de Europa preske komplete. Tamen, la relati di Bulgaria kun l'altra stati di Balkani ne esis bona, e de la 29ma di junio til la 10ma di agosto 1913 eventis la duesma Balkana milito, ube trupi de Otoman imperio, Serbia, Rumania, Grekia e Montenegro vinkis Bulgari. Rumana trupi avancis til Vrazhdebna, lor urbeto distanta 7 mili de Sofiya e nun lua suburbo. L'avanco koaktis Bulgari kapitulacar.

Bulgaria fakte eniris l'unesma mondomilito por luktar ensemble kun la Centrala federiti en oktobro 1915, dum ke lua vicini Serbia, Rumania, Grekia e Montenegro militis ensemble Francia ed Unionita Rejio. Pos la milito, Bulgaria perdis teritorii por Grekia e Serbia.

Pos stato-stroko en Bulgaria ye la 9ma di junio 1923 eventis revolto komandita dal Komunista partiso di Bulgaria en septembro sam yaro, rapide represita. En la 14ma di aprilo 1925, pos la proskripto di Komunista partiso l'antea yaro, eventis revolto di komunisti en Sofiya, qui explozis la tekto di Santa-Nedelya-kirko e produktis la morto di 150 personi, nome militisti e politikisti, qui asistis funero en la kirko.

Dum la duesma mondomilito Bulgara trupi e l'Axo Roma-Berlin-Tokio militis ensemble, e Sofiya subisis bombardi dal avioni de la Westala Federiti en 1943. Sovietia invadis la urbo en 1944, e poka dii pose la lando deklaris milito kontre nacional-socialista Germania.

Pos finir la milito, lora caro Simeon Saxe-Koburg-Gotha revokesis ye la 15ma di septembro 1946 e la Popul-Republiko Bulgaria proklamesis ye la sam yaro. L'aspekto di Sofiya transformesis multe dum la komunista rejimo de 1946 til 1990, e depos 1990 til nun. Lua habitantaro rapide expansis pro l'enmigro de rurala zoni. Nova rezideyi konstruktesis fora l'urbo, en Druzhba, Mladost e Lyulin. Dum l'epoko dil rejimo komunista, la nomo di multa stradi chanjesis pro ideologiala motivi, mas pos 1989 l'antea nomi restauresis.

En 1979, la kirko Boyana (Boyanska tsărkva) deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal UNESKO. La projeti pri metroo en Sofyia komencis dum la yari 1960a, tamen l'unesma lineo dil urbo inauguresis erste ye la 28ma di januaro 1998. Dum la yari 2000a, importanta evento por l'urbo esis l'eniro di Bulgaria en l'Europana Uniono, ye la 1ma di januaro 2007.

Sofiya jacas an la westo di Bulgaria, en samnoma valo che la nordala bazo dil monto Vitosha. Norde del valo e del urbo jacas Balkani. La valo di Sofiya havas mezavalora altitudo di 550 metri. Diferanta de altra Europana chef-urbi, Sofiya ne havas granda fluvii o granda ponti, tamen ol preske cirkondesas per alta monti. Kelka riveri, exemple Vladaya, Perlovska ed Iskar, trairas l'urbo. Interne l'urbo existas 49 minerala e termala fonti.

Atmosferala polutajo esas serioza problemo en Sofiya, pro la proximeso di monti desfaciligar la cirkulado dil aero. Sofiya havas la maxim polutoza aero inter la chef-urbi de Europana Uniono.^[3]

La klimato di Sofiya esas humida kontinentala (Dfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen), kun mezavalora temperaturo di 10,6°C omnayare. Lua vintri esas kolda e nivoza, e dum la maxim kolda dii la temperaturi povas falar infre -15°C, note en januaro. Nebulo ne esas rara, note dum la komenco dil vintro, e nivas mezavalore 40 dii omna vintri. La someri esas varma e sunoza, e pro l'altitudo dum ta epoko l'urbo esas plua kolda kam olta di altra loki de Bulgaria. Tamen, "ondi di kaloro" povas eventar dum kelka dii, e la temperaturi povas egalar o superirar 35°C, note dum julio ed agosto. Dum l'autuni e la printempi la klimato povas variar multe, ed eventar tempesti. La mezavalora yarala pluvo-quanto dil urbo esas 571 milimetri.

Sofiya vidita vers sude, kun la monto Vitosha en la horizonto.

Havanta bona substrukturo e strategiala lokizo, Sofiya esas importanta koncentro-punto por ferovoyala e choseala transporti. Lua aeroportuo, distanta 10 kilometri estre del centro dil urbo, recevis 7 107 096 pasajeri en 2019.^[4] Tri ek la 10 maxim importanta "trans-Europana choseala koridori" trairas la urbo. De lua centrala ferovoyala staciono, reformita komplete en 2016, departas treni qui ligas Sofiya ad importanta Bulgara urbi ed anke a la frontiero kun Grekia e Turkia. Entote, Sofiya havas 186 kilometri di ferovoyala linei.^[5]

Pri publika transporto, existas 308 km^[6] di tramveturi, 193 km di linei di troleobusi e 2.380 km^[7] di linei di autobusi. La metroo di Sofiya inauguresis en 1998 e nun ol havas 4 linei kun entote 52 km e 47 stacioni.^[8] En 2015 la linei extensesis al aeroportuo di Sofiya. Ank existas 13.000 taxii en l'urbo e plua kam 1 milion automobili.

Omnayare, Sofiya esas l'urbo maxim vizitata da turisti en Bulgaria. L'urbo jacas proxim la monto Vitosha, qua kreas bela peizajo en lua horizonto.

Inter lua precipua historiala edifici esas la katedralo di Santa Alexander Nevski, konstruktita dum fino di la 19ma yarcento. Ol okupas 3.170 m² e povas gastigar 10.000 personi.

La rotonta kirko di Santa Georgius (rotondo Sveti Georgi) jacas dope la hotelo Sheraton, e judikesas kom la maxim anciena edifico di Sofiya. Ol konstruktesis dum la 4ma yarcento, posible en la sama loko kam pagana templo. Existas en Sofiya altra 5 kirki e kapeli konsakrita a Santa Georgius.

La kirko di Boyana konstruktesis inter la 10ma e la 11ma yarcenti. En 1979 ol deklaresis Kulturala patrimonio dil homaro dal UNESCO.

La Nacionala Palaco pri Kulturo - konocata per l'akronimo NDK - inauguresis en 1981, por celebrar la 1300a aniversario dil urbo. Ol okupas 15.000 m² di konstrukturo e lua precipua halo povas gastigar 3.000 personi. La Festivalo pri Cinemo di Sofia eventas ibe.

Inter lua muzei esas:

• la Nacionala Historiala Muzeo, en la quartero Boyana, qua havas kolektajo di plu kam 650,000 historiala objekti, de la prehistorio til la moderna epoko, di qui nur 10,000 esas en permananta expozo pro la manko di spaco.
• la Nacionala Arkeologiala Muzeo, en anciena moskeo.
• la Muzeo pri Naturala Historio e la Muzeo pri la Tero e la Homo montras minerali, animala specimeni (taxidermigita ed anke viva) e rara materii.
• la Muzeo pri Militara Historio.
• la Muzeo pri Etnografio.

La Bulvardo Vitosha o Vitoshka esas la precipua komercala strado en la centro di Sofiya. Ol koncentras multa chika butiki, kafeerii e restorerii.

Wikimedia Commons havas kontenajo relatante a: Sofiya