Chili

Chili
República de Chile
Standardo di Chili	Blazono di Chili
Nacionala himno:
Nacionala Himno di Chili
Urbi:
Chefurbo:	Santiago
· Habitanti:	6 257 516 (2017)
Precipua urbo:	Santiago
Lingui:
Oficala lingui:	Hispana (de facto)
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Gabriel Boric
Surfaco: (38ma maxim granda)
· Totala:	756 590 km²
· Aquo:	1,07 %
Habitanti: (60ma maxim granda)
· Totala:	17 574 003[1] (2017)
· Denseso di habitantaro:	23,24 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	peso di Chili
Veho-latero:	dextre
ISO:	CL
	CHL
	152
Reto-domeno:	.cl
Precipua religio:	katolikismo

Chili esas lando jacanta en Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Peru norde, Bolivia nord-este ed Arjentinia este. Weste e sude jacas oceano Pacifiko. Lua chef-urbo esas Santiago.

Precipua artiklo: Historio di Chili

La maxim anciena restaji pri l'unesma habitanti di Chili evas de 14.800 aK. Fernão de Magalhães esis l'unesma Europano qua exploris la regiono di la nuna Chili, en 1520. En 1535, pos konquestir l'imperio Inkao, Hispano Diego de Almagro probis koloniigar la regiono konocata kom "valo di Chili", ma faliis.

Pedro de Valdivia komencis la duesma expediciono a la sudo di Chili en 1539. Pos trairir Atakama, lu fondis diversa urbi, e konfrontis aborijena chefo Michimalonco. Ye la 12ma di februaro 1541, ilu fondis Santiago di Nova Extremadura, nun Santiago de Chili.^[2] Valdivia proklamesis generala-kapitano e guberniestro di Nova-Extremadura. En 1553, aborijeni Mapuche komencis revolto, e pos diversa batalii, Valdivia kaptesis e mortigesis dal indijena chefo Lautaro. La konflikti kun indijeni duris dum multa yari til establiso di paco e frontiero en 1641, agnoskinta la nedependo di le Mapuche.

La Generala Kapitanio di Chili, ante nomizita Kapitanio Nova-Extremadura, apartenis a Vicerejio Peru til la nedependo di Chili. Pro la granda disto de la precipua komercala voyi di la kapitanio, e pro la konflikto kun le Mapuche, Chili restis povra regiono habitita da poka Hispani, e produktis ledro, graso e frumento por la Vicerejio.

La nedependo-procedo di Chili komencis ye la 18ma di septembro 1810, kande la provizora guvernerio proklamis republiko, ma en 1814 rejalista trupi rikaptis la povo. La trupi patriota refujis su en Mendoza, ube formacis tale nomizita "Andian armeo" kune l'Arjentiniani. En februaro 1817, José de San Martín trairis l'Andi kun Andian armeo, e vinkis Hispani en la batalio di Chacabuco ye la 12ma di februaro. La nedependo deklaresis ye la 12ma di februaro 1818. Hispani fine vinkesis ye la 5ma di aprilo 1818 che la batalio di Maipú. Bernardo O'Higgins divenis l'unesma chefo di stato di la lando, sub la titulo "supra diktatoro". O'Higgins komencis reformi qui nekontentigis la politikala oligarkio, e koaktesis abdikar en 1823. Ye la sama yaro aprobesis konstituco qua abolisis sklaveso, e Chili divenis l'unesma Latin-Amerikana lando qua liberigis sklavi.^[3]

Malgre nedependanta, Chili mantenis la stratigo sociala del epoko koloniala, kun la politiko komandita dal oligarkii. La granda farmisti restis povoza. Pos ke la konservemi vinkis tale nomizita "Revoluciono di 1829", komencis epoko di stabileso, e la lando adoptis nova konstituco en 1833.

Gradope Chili komencis expansar lua frontieri: l'arkipelago Chiloé enkorpigesis en 1826. En 1839, eventis konflikto kontre la kunfederuro Peru-Bolivia pri marala dominaco en Pacifiko. Pos ke Chiliani vinkis la batalio di Yungay la milito finis, e la kunfederuro Peru-Bolivia desaparis. Dum la yari 1840a probesis koloniigar Llanquihue e vicineso kun German enmigranti.

Precipua artiklo: milito di Pacifiko

Konseque de la milito di Pacifiko, Chili konquestis teritorii de Bolivia e Peru, norde de la lando. Pos l'interna milito en 1891 la prezidanto e la kongreso dividis la povo.

Pos militistala stato-stroko en 1924, eventis periodo di politikala neestabileso, qua duris til 1932. Carlos Ibáñez del Campo guvernis la lando du foyi en ta periodo: en 1925, e fakte kom diktatoro de 1927 til 1931.

En 1964, Eduardo Frei Montalva elektesis prezidanto e komencis ekonomiala e sociala reformi, inkluzite agrala reformo, ma afrontis rezisti da sinistrani, qui judikis la reformi poke utila, e da dextrani, qui judikis li ecesiva.

La prezidantal elekto qua eventis en 1970 vinkesis da Salvador Allende, l'unesma socialista prezidanto direte elektita dal populo. Pos l'elekto, Usa lansis ekonomikala sancioni kontre Chili. Ye la 11ma di septembro 1973 militestri, komandita da Augusto Pinochet kaptis la povo e komencis diktatoreso qua duris til 1990, malgre la nacionala plebicito qua eventis la 5ma di oktobro 1988.

Ye la 11ma di marto 1990 Patricio Aylwin, l'unesma elektita prezidanto pos la diktatoreso di Pinochet, asumis la povo. Eduardo Frei Ruiz-Tagle, filiulo di Eduardo Frei Montalva, sucedis Aylwin en 1994. En 2006 socialista Michelle Bachelet divenis l'unesma muliero elektita prezidanto di la lando. En 2010, malgre la granda populareso di Bachelet, el ne esis kapabla por helpar la vinko di elua kandidato, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, e la kandidato di centro-dextra, Sebastián Piñera, vinkis l'elekto.

Chili esas prezidantala republiko. La prezidanto esas ambe chefo di stato e chefo di guvernerio di la lando, ed elektesas dal populo por 4-yara periodo, sen posibleso pri nemediata rielekto. L'oficala sideyo di la prezidanteso esas la palaco La Moneda.

La parlamento havas 2 chambri: Senato kun 38 membri qui elektesas dal populo por 8 yari, e Chambro di Deputati (Cámara de Diputados) kun 120 membri qui elektesas dal populo por 4 yari. Senatani e Deputati povas rielektesar senlimita foyi. La sideyo dil parlamento esas en Valparaíso.

La nuna Chiliana konstituco adoptesis partale ye la 1ma di marto 1981, totale ye la 11ma di marto 1990 e subisis enmendi en 1989, 1991, 1994, 1997, 1999, 2000, 2001, 2003, 2005, e de 2007 til 2010. Ol remplasis komplete la konstituco di 1925. Komence ol donis granda povo a la prezidanto, ma en 1990 kelka dispozi qui donis granda povo a la prezidanto eliminesis, exemple la povo por dissolvar la Chambro di Deputati, e la 8-yara mandato prezidantala.

Pos 1979 Chili subdividesas en 13 regioni, e singla ek li subdividesas en provinci, qui itere subdividesas en komoni (Comunas). Nun, Chili havas 15 regioni, 53 provinci e 346 komoni.

#	Regiono	Chef-urbo	Surfaco	Habitanti (2)
XV	Arica e Parinacota	Arica	16.873,3 km²	189.692
I	Tarapacá	Iquique	42.225,8 km²	286.105
II	Antofagasta	Antofagasta	126.049,1 km²	547.933
III	Atakama	Copiapó	75.176,2 km²	272.402
IV	Coquimbo	La Serena	40.579,9 km²	677.300
V	Valparaíso	Valparaíso	16.396,1 km²	1.682.005
RM	Metropolala Regiono di Santiago	Santiago	15.403,2 km²	6.607.805
VI	Libertador General Bernardo O'Higgins	Rancagua	16.387,0 km²	849.120
VII	Maule	Talca	30.269,1 km²	975.244
VIII	Biobío	Concepción	37.068,7 km²	1.982.649
IX	La Araukania	Temuco	31.842,3 km²	937.259
XIV	Los Ríos	Valdivia	18.429,5 km²	373.712
X	Los Lagos	Puerto Montt	48.583,6 km²	794.529
XI	Aisén del General Carlos Ibáñez del Campo	Coihaique	108.494,4 km²	100.417
XII	Magallanes ed Antarktika Chiliana (1)	Punta Arenas	132.033,5 km²	156.502

⁽¹⁾ inkluzite la teritorio Antarktika Chiliana, la surfaco esas 1 382 291,1 km²

⁽²⁾ Evaluita ye la 30ma di junio 2006 - "INE Compendio Estadístico Año 2006"

L'extenso di Chiliana teritorio esas plua kam 4.630 kilometri de nordo vers sudo, ma admaxime 430 km de este til westo. Ol jacas an la regiono surnomizita "Faira Rondo de Pacifiko", qua ofte subisas ter-tremi e volkanal aktiveso. La montoza regioni kovras 80% de lua teritorio.

La nordo di Chili kovresas dal dezerto Atakama, qua kontenas multa minerali, exemple nitrati e kupr-erco. Este de la lando, an la frontiero kun Arjentinia, jacas la montaro Andi, ube jacas la maxim alta monto de la lando, Aconcagua, havanta 6.965 m di altitudo. La regiono konocata kom Valle Central (centrala valo) ube jacas Santiago koncentras habitantaro ed anke diversa plantacerii. Sude de la lando jacas richa foresti ed an la extrema sudo, glacieri.

La maxim longa fluvio di Chili esas fluvio Loa, longa de 440 km.^[4] Altra importanta fluvii esas Biobío, Baker, Copiapó e Maipo.

La klimato varias de extreme sika en Atakama (la maxim arida dezerto de la mondo), miarida klimato an la regiono Norte Chico, mediteranea od kontinentala en la Zona Central (centrala regiono di la lando), milda klimato od oceanala klimato en la regioni Biobío ed Araukania, til la sika e kolda klimato de la sudo di Chili - Punta Arenas, la maxim grand urbo en ca regiono, recevas nur 65 mm di pluvo omnayare, e la temperaturo ibe povas falar til −18,7 °C dum vintri. En Santiago la mezavalora pluvo-quanto esas 369,5 mm omnayare, e la mezavalora temperaturo esas 22°C en januaro (somero) e 7,7°C en julio (vintro).^[5] Plua kam 80% de la pluvi falas dum la vintro.^[5]

Pro la granda extenso di la lando de nordo vers sudo, l'influo del altitudo, e pluvo-quanto qui kreas variita mikroklimati, la hidrografio e la diversa tipi di suli, la plantaro e la animalaro di la lando esas multe variata. An la nordo existas arei kun vejetantaro di kaktusi e herbeti en regioni kun plua kam 3.200 metri di altitudo (puna) ube vivas roderi chinchilo e "vizkacha", e flamingi qui vivas proxim saloza lagi. L'antee boskoza centrala valo nun okupesas da agrokultivo e da la metropolala regiono di Santiago, ma ankore havas endemika planti, exemple palmieri ed arbori del genero Nothofagus (exkluziva de Sud-Amerika).

An la sudala zono existas la "bosko valdiviano" kun l'arbori quale la pino Araucaria e l'alta Alerce, habitata per la cervo pudu, cigni, la sovaja kato sudamerikana e la pumao, la maxim granda karnovoro ibe. An la zono australa l'arbori esas plu basa, quale la "Cipreso di Guaitecas", preske extingita, e multa perdas lia folii dum la vintro. La granda cervo Huemul nun vivas nur en ca zono, anke habitata per la Sudamerikana strucho (Rhea pennata), armadili, pumai e foxi. Proxim la stretajo di Magalhaes vivas la pinguino di Magalhaes e marala leoni.

La marala animalaro di Chili esas anke multe richa, kun multa diverseso di krabi, homardi, ostri ed altra konkoza animali, cetacei (baleni e delfini) e fishi exemple soleo, merlucho e kongro.

Precipua artiklo: Ekonomio di Chili

Segun la demografiala kontado di 2017 Chili havis 17 574 003 habitanti.^[1] On kalkulas ke en 2050 la habitantaro di la lando esos 20.2 milion personi.^[6] Lua habitantaro originis precipue de Hispani, kun kelka mixi de Germani, Italiani, Irlandani, Franci, Britaniani, Suisi e Kroati.

La viv-expekto de lua habitantaro esis 75,74 yari por viri e 81,19 yari por mulieri en 2009.^[7] Segun nacionala statistiki, la maxim multa de la habitanti esas blanki o mestici,^[8] equivalanta ad 88.92% de la habitantaro.^[9] Indijeni esas 11.08%, di qui 9,07% esas Mapuche e 0,69% esas Aymara.

Chili judikesas kom la lando di la poeti. Exempli pri importanta poeti esis Vicente Huidobro e Pablo de Rokha, e la Nobel-laureati Gabriela Mistral e Pablo Neruda. Pri prozo, Isabel Allende esas nun la maxim konocata skriptistino di la lando.

La folklorala muziko de Chili mixas indijena e Hispan influi. La cueca, konsiderata nacionala danso pos 1979 varias segun la regiono. Inter la precipua kantisti di folklorala muziko, jacas Nicanor Molinare, Margot Loyola, e la muzikala grupi Los de Ramón e Los Huasos Quincheros. Dum la yari 1970a aparis la nomizita Nueva Canción Chilena kun influo del folkloro Chiliana: Victor Jara, Patricio Manns, Violeta Parra e la muzikala grupo Inti-Illimani esis la precipua nomi de ta movado. Altra grupi e kantisti kun Latin-Amerikan influo esas Los Ángeles Negros, Antonio Prieto e Lucho Gatica. Altralatere aparis grupi e kantisti kun influi de rock e pop-muziko, exemple Los Prisioneros, Los Tres, La Ley, Lucybell, Chancho en Piedra, Los Bunkers, e la kantisto Joe Vasconcellos.

La maxim anciena exempleri pri pikturo en Chili facesis dal indijeni de la kulturo diaguita, de la regiono Atakama, e dal populo Mapuche. Dum Hispana koloniigo l'influi indijena ed Europana mixis por formacar kolonial arto. Dum la komenco dil 19ma yarcento stranjera piktisti, exemple José Gil de Castro, Claude Gay, Raymond Monvoisin e Johann Moritz Rugendas vizitis Chili ed adportis importanta Europana influi. En 1849 l'Akademio pri Pikto fondesis, e quar piktisti qui studiis ibe divenis notora: Juan Francisco González, Pedro Lira, Alberto Valenzuela Llanos ed Alfredo Valenzuela Puelma. Dum la komenco dil 20ma yarcento kreesis la Nacionala Muzeo pri Bel-Arti. Ibe docis Galisiana piktisto Fernando Álvarez de Sotomayor y Zaragoza, ed aparis dum la yari 1920a la surnomizita "grupo Montparnasse", kreita dal piktisto Luis Vargas Rosas, qua adportis multa novaji a la pikturo Chiliana.^[10]

1. ↑ ^{1,0 1,1} Censo 2017: Primera entrega de resultados definitivos - Cantidad de personas por sexo y edad - Autoro: Instituto Nacional de Estadísticas. URL vidita ye 23ma di decembro 2017. 
2. ↑ Carta de Pedro de Valdivia al emperador Carlos V - Publikigita da Wikisource. Idiomo: Hispana.
3. ↑ Iglesias, Rafael, ed (1988). «Chile: Chile en la historia». Almanaque Mundial 1989. Panamá: Editorial América, S.A. pp. 261.
4. ↑ Autoro: Niemeyer, Hans, y Pilar Cereceda. Hidrografía.  Publikigita da Instituto Geográfico Militar.  Loko di publikigo: Santiago. Dato di publikigo: 1983.  URL vidita ye 8ma di marto 2011. 
5. ↑ ^{5,0 5,1} Clima en Santiago de Chile - Publikigita da Go Chile. URL vidita ye 2ma di julio 2017. Idiomo: Hispana.
6. ↑ Chile:Proyecciones y Estimaciones de Poplacion Total del país 1950-2050 Instituto Nacional de Estadísticas
7. ↑ Preguntas frecuentes - Demografía - 80.-¿Cuál es la esperanza de vida al nacer? - Autoro: Instituto Nacional de Estadísticas. Dato di publikigo: s/d. URL vidita ye 31ma di oktobro 2011. Idiomo: Kastiliana.
8. ↑ Capítulo Segundo: La situación de salud chilena y sus factores condicionantes - Población y características demográficas: Estructura racial - Autoro: Medina Lois, Ernesto, y Ana María Kaempffer R.. URL vidita ye 22ma di marto 2011. 
9. ↑ Resultados finales - Censo de 2012 - Autoro: Instituto Nacional de Estadísticas (INE). Dato di publikigo: aprilo 2013. URL vidita ye 2ma di aprilo 2013. Idiomo: Hispana.
10. ↑ Grupo Montparnasse (1923-1930) - Publikigita da Memoria Chilena. URL vidita ye 28ma di novembro 2018. Idiomo: Hispana.

	Landi en Sud-Amerika
Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela
Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana