Usa

Usa
United States of America
Standardo di Usa	Blazono di Usa
Nacionala himno:
Star Spangled Banner
Urbi:
Chefurbo:	Washington D.C.
· Habitanti:	689 545 (2020)
Precipua urbo:	New York
Lingui:
Oficala lingui:	En federala nivelo, nula. L'Angla esas de facto. Hispana ank esas multe parolata sude de la lando.
Guvernerio:
Tipo:	Prezidantala republiko
· Prezidanto:	Joe Biden
Surfaco: (3ma maxim granda)
· Totala:	9 826 675 km²
· Aquo:	6,76 %
Habitanti: (3ma maxim granda)
· Totala:	331 449 281 (2020)
· Denseso di habitantaro:	36,23 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Dolaro di Usa
Veho-latero:	dextre
ISO:	US
	USA
	840
Reto-domeno:	.us, .mil, .gov

Unionita Stati di Amerika, abreviata Usa, esas suverena lando en Nord-Amerika. Ol havas kom vicini Kanada norde e Mexikia sude. Este jacas Atlantiko e weste jacas Pacifiko. Alaska, qua esas Usana stato, jacas nord-weste de Kanada. Havayi, jacas centre norde de Pacifiko.

Bazala fakti pri Usa:

L'unesma habitanti di Usa esis indijeni, qui posible arivis de Azia inter 12 000 e 40 000 yari ante nun.^[1] Kelka tribui, exemple la kulturo Misisipiana, developis avancata agrokultivo e socii bone organizita.

L'unesma Europano qua arivis en Usana kontinentala teritorio esis Juan Ponce de León, qua desembarkis en la nuna Florida ye la 2ma di aprilo 1513. Hispani balde establisis altra kolonii en la nuna sud-westo di Usa. Franca furo-komercisti establisis avanposteni en la regiono konocata kom "Nova Francia", qua iris de la regiono di Granda Lagi en la nuna Kanada til la nuna Louisiana.

L'unesma Britaniani, de religio puritana, arivis en la nuna stato Virginia en 1607. Li fondis la sucesoza kolonii Jamestown e Plymouth. Cirkum 1634, preske 10 000 puritani habitis la regiono konocata kom New England ("Nova Anglia"), qua divenis la nuna stati Maine, Nova-Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island, e Connecticut. Samatempe, Anglia sendis cirkume 50 000 karcerani a la kolonii de 1610 til la nedependo Usana.

En 1614 Nederlandani fondis Niew Amsterdam en la nuna insulo Manhattan. Ol esis la chef-urbo di la kolonio Nova-Nederlando. Nederlandana kolonio okupesis dal Britaniani en 1674, e rinomizesis New York. Pos la divido di la kolonio Karolina en Nordal Karolina e Sudal Karolina en 1729 e la koloniigo di Georgia en 1732, la kolonii Britaniana divenis 13, qui pose divenis Usa.

Malgre la koloniigisti pagis imposti por Anglia, li ne havis reprezenteri en Britaniana Parlamento. La kolonii havis lokale elektita guberniestri, e to kreis sentimento di autonomeso en la habitantaro. Cirkum la yaro 1770, la habitantaro di la kolonii esis preske 1/3 ek tota habitantaro de Anglia, tamen li ne havis reprezentanti en Britaniana parlamento.

Tensi inter Britaniana guvernerio e la kolonii kresis dum la 18ma yarcento. En 1775 komencis Usana nedependo-milito: La kolonii revoltis kontre Britaniana dominaco ed imposti. Ye la 4ma di julio 1776, la 13 kolonii deklaris nedependo del Unionita Rejio e formacis l'Unionita Stati di Amerika. La nova lando naskis kom republiko, e George Washington divenis lua unesma prezidanto. Unionita Rejio agnoskis Usana nedependo erste en 1783.

De 1846 til 1848 Usa militis kontre Mexikia en Mexikia-Usana milito. La milito finis ye la 2ma di februaro 1848 kun la signato dil Traktato di Guadalupe-Hidalgo en qua Mexikia cedis la nuna Kalifornia, Nevada, Utah, e parti di la nuna Arizona e Nova-Mexikia, ed abandonis reklamaci pri Texas.

En 1861, komencis Usana interna milito, en qua 13 sudala stati qui suportis sklaveso e formacis la Kunfederuro di Usana Stati, luktis kontre nordala stati (tale nomizita Uniono) qui abolisis la sklaveso. La milito finis en 1865 kande sudala stati vinkesis. Du yari pose, en 1867, Usa kompris Alaska de Rusa imperio.

Kande l'Unesma mondomilito komencis en 1914 Usa restis neutra, ma en 1917 la lando federis kun Unionita Rejio e Francia por kombatar tale nomizita "centrala potenti" (Germana imperio, Austria-Hungaria, Otoman imperio e rejio Bulgaria). Pos la milito, Usa divenis la precipua ekonomiala povo de la mondo, ed adoptis unlatera eskarteso-politiko. En 1920, mulieri darfis votar en la lando.

Dum la yari 1920a la lando prosperis, l'industrio kreskis e l'extera debo diminutis. La prospero duris til 1929 kande l'ekonomio krulis en tota mondo e, konseque eventis ekonomiala krizo qua duris til la yari 1930a.

Usa probis restar neutra dum la Duesma mondomilito, ma pos Japonian atako kontre Pearl Harbor, la lando eniris en la milito alonge Unionita Rejio ed altra landi kontre tale nomizita "Axo Roma-Berlin-Tokio". En 1945 pos vinkar l'Axo, Usa divenis superpovo, ma havis Sovietia kom lua ideologiala rivalo. Usa intervenis en la milito di Korea kontre Nord-Korea ed en la milito di Vietnam kontre Nord-Vietnam, landi suportita da Sovietia e da la Popul-Republiko Chinia.

La interveno en Vietnam - qua kreis grand antipatio en la habitantaro -, la "sexuala revoluciono" dum la yari 1960a e la lukti pri civila yuri por la negra habitantaro esis l'origino di tale nomizita "kontrekulturo". Pos intensa protesti en stradi, universitati ed altra loki di la lando, Usana trupi gradope foriris de Vietnam, til 1973. Ye la 9ma di agosto 1974 Richard Nixon renuncis pos la skandalo di Watergate.

Usa esas prezidantala republiko e la maxim anciena federuro de la mondo. La federala guvernerio dividesas en tri "povi":

• L'exekutiva povo konsistas ek la prezidanteso. La prezidanto esas ambe chefo di stato, chefo di guvernerio, e supra komandanto dil armei. La nuna prezidanto esas Joe Biden.
• La legifala povo konsistas ek la Nacionala Kongreso, qua havas 2 chambri. La Chambro di Deputati (Chamber of Deputies) havas 435 membri, qui elektesas sive per singla votado, sive per du votadi, segun singla konstituco de singla stato. La Senato havas (2 deputati per stato mem la maxim mikra od importanta).
• La maxim alta korto di judiciala povo esas la Supra Korto, konsistanta ek 9 judiciisti qui nominesas da Usana senato.

Du granda partisi, (Demokrata, kun simbolo asno, e Republikana, kun simbolo elefanto) kontrolas la politiko.

La 48 kontigua stati Usana okupas entote 8 080 470 km², de qui 7 663 940 km² esas lando. Stato Alaska reprezentas cirkume 15% de la tota surfaco di Usa. Este de la lando existas planajo an la rivo di Atlantiko, qua esas plu larja sude, nome en la stato Florida. Iranta kelka kilometri adweste, existas anciena ed erodita montaro nomizita Apalachi, qua formacesis cirkume 480 milion yari ante nun. L'Apalachi e la monti Adirondack, che stato Nova-York, separas fluvii e riveri de la baseno di Atlantiko de la fluvii e riveri de la baseno di Mississippi e Missouri e de la baseno di la Granda Lagi.

Usana ekonomio esas la maxim granda del mondo. Usana Totala nacionala produkturo en 2007 esis preske 14 bilion dolari.

L'Usana Kontado-Ministerio kalkulis la tota habitantaro di Usa kom 310 730 000 habitanti en novembro 2010^[2] inkluzite 11.2 milioni di nelegala enmigranti.^[3] Usa havas la triesma maxim granda habitantaro del mondo, dop Popul-Republiko Chinia ed India, ed esas l'unika industriizita lando del mondo en qua expektesas granda kresko di lua habitantaro. Naskas 13,82 pueri po 1000 habitanti e lua habitantaro kreskas mezavalore 0,98% omnayare.

En 2009 1.1 milion enmigranti recevis Usana civitaneso. Por du yardeki la majoritato dil enmigranti en Usa originis de Mexikia, e pos 1998 Mexikia, Popul-Republiko Chinia, India, e Filipini esas la precipua origino di Usan enmigranti.

La maxim populoza urbo esas New York. Altra granda urbi: Los Angeles, Chicago, e Houston. Washington, DC esas la 27ma maxim populoza urbo di la lando.

Angla (Usana Angla) esas fakte la nacionala linguo. Quankam ne havas oficala linguo al federala nivelo, kelka legi - tale Usana civitanigo bezoni - uniformigas Angla. En 2010 cirkume 230 milioni, o 80% de lora habitantaro evante kin yari o pluse, parolis nur l'Angla en lia hemi. Hispana, parolanta da 12% de la habitantaro en hemo, esas la duesma maxim parolata linguo ed la duesma linguo maxim docata. Kelka Usani deziras facar Angla l'oficala linguo di la lando, tale esas en adminime duadek ed ok stati. Ambe la Havayiana ed l'Angla esas l'oficala lingui di Havayi segun statala lego. Quankam nek havas oficala linguo, Nova-Mexikia havas legi pri l'uzado di amba Angla e Hispana, tale Louisiana facas por Angla e Franca. Altra stati, tale Kalifornia, yurizas la publikigo di hispana versioni di certa dokumenti inkluzite kortala formi. Multa resortisi kun granda nombro di ne Angla parolanti produktas publika texti, nome informi pri votado, en la lingui maxim ofte parolata en tala resortisi. Multa insulala teritorii grantas ofical agnosko a lua indijena lingui, ultre l'Angla: Samoana e Chamorro agnoskesas en Usana Samoa e Guam, rispektive; Karolinian e Chamorro agnoskesas da Norda Mariani; Hispana esas oficala linguo en Porto-Riko ed esas plu larje parolata kam l'Angla ibe.

La komuna kulturo de la majoritato dil Usani esas Westala kulturo, qua originis de anciena Europana tradicioni, kun diversa influi, exemple de la kulturo di Afrikana sklavi^[4]. Altra enmigranti, nome Aziani e Latin-Amerikani kompletigis ca kulturala mixuro, qua deskriptesas quale "kulturala kruzelo" o "kulturala saladuyo" en qua enmigranti e lia decendenti konservas distingiva kulturala traiti.^[4]

Commons havas kontenajo relatante a:

Usa