Filosofia

Filosofia (grezierazko φιλος -filos- eta σοφος -sophos- hitzetatik, "jakintzaren maitasuna") gai orokor eta funtsezkoen azterketa sistematizatua da, hala nola existentziari, arrazoiari, ezagutzari, balioei, adimenari eta hizkuntzari buruzkoak^[1][2]. Galdera horiek askotan aztertu edo konpondu beharreko arazo gisa planteatzen dira^[3][4]. Iturri batzuen arabera, terminoa Pitagorasek sortu zuen (k.a. 570 - k.a. 495)^[5], nahiz eta teoria hau batzuek eztabaidatzen duten^[6][7]. Metodo filosofikoek zalantzan jartzea, eztabaida kritikoa, argudio arrazionala eta aurkezpen sistematikoa barne hartzen dituzte^[8][9].

Historikoki, filosofiak jakintza guztiak biltzen zituen, eta filosofo deitzen zitzaion hura praktikatzen zuenari. "Filosofia naturala", antzinako Indian eta Antzinako Grezian diziplina bezala hasi zena, astronomia, medikuntza eta fisika barnebiltzen zituen^[10][11]. Adibidez, 1687ko Newtonen filosofia naturalaren printzipio matematikoak geroago fisika-liburu gisa sailkatu ziren. XIX. mendean, ikerketa-unibertsitate modernoen hazkundeak filosofia akademikoa eta beste diziplina batzuk profesionalizatzera eta espezializatzera eraman zituen^[12][13]. Harrezkero, tradizionalki filosofiaren parte ziren hainbat ikerketa-arlo diziplina akademiko bereizi bihurtu dira, zehazki gizarte-zientziak, hala nola psikologia, soziologia, hizkuntzalaritza eta ekonomia.

Gaur egun, filosofia akademikoaren azpieremu nagusiak hauek dira: metafisika, existentziaren eta errealitatearen funtsezko izaeraz arduratzen dena; epistemologia, ezagutzaren eta sinesmenaren izaera aztertzen duena; etika, balio moralaz arduratzen dena; eta logika, egiazko premisetatik ondorioak ateratzea ahalbidetzen duten inferentzia-arauak aztertzen dituena. Beste azpieremu aipagarri batzuk erlijioaren filosofia, zientziaren filosofia, filosofia politikoa, estetika, hizkuntzaren filosofia eta gogamenaren filosofia dira. Filosofia praktikatzen duen pertsonari filosofo deritzo.

Filosofia izenez, etimologikoki, Greziatik garaturiko pentsamendu korronte arrazionalen multzoa ezagutzen bada ere^[14], badira filosofiatzat jotzen diren beste zenbait jakintza-tradizio ere, munduko beste zenbait zibilizaziotan sortuak, bereziki indiar filosofia eta txinatar filosofia. Aipaturiko hiru tradizio filosofiko handiek XIX. mendearen bigarren partean egin zuten bata bestearekin topo, bai Txinak eta bai Indiak Mendebaldeari ateak erabat irekitzean, edo, hobeto esanda, mendebaldar zibilizazioa indar handiz Ekialdeko bi herrialdeetara sartzean.

Ikusgela Platon Aristoteles René Descartes Immanuel Kant Friedrich Nietzsche Karl Marx Michel Foucault Ikus beherago "Euskal pentsamendua" eta "Emakumeak filosofian" sekzioak bideo gehiagorako

Nahiz eta Antzinaroari buruz dugun ezagutza K.a. VI. mendean hasi zen Talesekin, ezer gutxi dakigu Sokratesen aurreko filosofoei buruz (presokratiko bezala ezagutzen direnak). Antzinatean Greziako eskola filosofikoak nagusi izan ziren. Sokratesen irakaspenen eragin handiena izan zuten eskolak Platon Akademia Platonikoa sortu zuena eta haren ikasle Aristoteles izan ziren, Peripatetika eskola sortu zuena^[15]. Sokratesen eragina izan zuten antzinako beste tradizio filosofiko batzuk zinismoa, zirenismoa, estoizismoa eta eszeptizismo akademikoa izan ziren. Beste bi tradiziok Demokritoren eragina jaso zuten, Sokratesen garaikidea: Pirronismoa eta Epikureismoa. Greziarrek gai garrantzitsuak jorratu zituzten, hala nola metafisika (atomismoa eta monismoa bezalako teoria kontrajarriekin), kosmologia, ondo bizitako bizitzaren izaera (eudaimonia), ezagutzaren posibilitatea eta arrazoimenaren izaera (logos). Erromatar inperioaren gorakadarekin, filosofia grekoa gero eta gehiago eztabaidatu zuten latinez Zizeron eta Seneka bezalako erromatarrek^[16].

Erdi Aroko filosofia (V-XVI. mendeak) Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondorengo garaian garatu zen, eta kristautasunaren gorakada izan zen nagusi; horregatik, teologia-kezka judeokristauak islatzen ditu, eta, aldi berean, pentsamendu greko-erromatarrarekin jarraitzen du. Aldi honetan, Jainkoaren existentzia eta izaera, fedearen eta arrazoimenaren izaera, metafisika eta gaizkiaren arazoa bezalako arazoak eztabaidatu ziren. Erdi Aroko pentsalari garrantzitsu batzuk San Agustin, Tomas Akinokoa, Boezio, Anselmo edo Roger Bacon dira. Pentsalari hauentzat filosofia laguntza bat zen teologiarentzat (ancilla theologiae), eta, beraz, beren filosofia Idazki Santuen interpretazioarekin lerrokatzen saiatzen ziren. Aldi honetan eskolastika garatu zen, Erdi Aroko unibertsitateetan garatu zen testu-kritika metodo bat, irakurketa arretatsuan eta funtsezko testuei buruzko eztabaidan oinarritua.

Errenazimentuan askatzen hasi ziren ezagutza eta jakintzaren mundua eskolastikarekin zituzten lokarri estuak antzinate klasikoaren ondarea berreskuratzeko gogoak eta gizabanakoaren autonomia bilgune zuten humanismo-korronte desberdinek eraginda (Nikolas Cusakoa, Makiavelo, Erasmo, Tomas Moro, etab.)^[17][18]. Geroago, zientzi aurkikuntza eta teoria berriek ordu arteko hainbat filosofi ikuspegi irauli egin zituzten (Koperniko, Galileo, etab.), espekulazio filosofikoaren objektu ziren zenbait gai zientziaren ardurapeko bihurtuz.

Filosofia modernoaren garaian^[19], arrazoia ezagutzaren oinarritzat hartu zuten filosofo arrazionalisten aurka (Descartes, Leibniz eta Spinoza), behaketa, esperimentazioa eta indukzioa azterketa filosofikoaren oinarri zuten enpiristen ikuspegia sortu zen (Bacon, Locke eta Hume). Ilustrazioan ordura arteko ideiak kritikatzera jo zuten, materialismotik hurbil zegoen ikuspegi batetik gainera, eta espiritu praktikoak bultzaturik, Montesquieuk eta Rousseauk politikari lotutako filosofia garatu zuten. Kant filosofoaren inguruan Alemaniako eskola idealista sortu zen (Fichte, Schelling)^[20]; horientzat filosofiaren eginkizun nagusia arrazoiak egia iristeko duen ahalmena mugatzea da. Kantek adimenari emandako garrantzia kritikatuz^[21], Hegelek arrazoia azpimarratu zuen errealitatea hautemateko eta erdiesteko bide gisa. Marx eta Engelsek munduaren interpretazio soilaren ordez, horren eraldaketa sakona proposatzen zuen marxismoa hedatu zuten, klaseen arteko borroka ardatz duen historiaren interpretazio materialista emanez. Aldi berean Frantzian Comtek positibismoa sortu zuen^[22][23], Britainia Handian enpirismoan oinarritutako utilitarismoa^[24] nagusitu zen eta Kierkegaard daniarrak existentzialismoaren oinarriak jarri zituen^[25]. XX. mendearen hasierako fenomenologiaren ondoren (Husserl), existentzialismoa^[25] (Heidegger, Sartre), filosofia analitikoa (Russell), neopositibismoa (Wittgenstein) indartu dira.

Gaur egun aniztasuna nagusi bada ere, bi joera nabarmentzen dira: antropologia, hizkuntzalaritza, psikologia eta psikoanalisiarekin elkarlanean diharduen humanismoa eta ikuspegi pragmatikotik lengoaia, ezagutza eta zientzia aztertzen dituen eskola analitikoa.

Ikusgela Joxe Azurmendi Txillardegi

Euskal Herriko pentsamendu filosofikoa Mendebaldeko filosofiarekin bat joan da, baina oso gutxi dira nazioarteko ospea lortu duten pentsalariak^[26]. Erdi Aroan aniztasun erlijiosoa izan zen euskal lurraldeetan. Abraham Ben Meir Ibn Ezra (1092-1167) tuterarrak liburu garrantzitsuak egin zituen hebreeraz, eta mundu ezagunean zehar bidaiatu zuen. Gramatika, filosofia eta matematika landu zituen, eta Bibliari buruzko iruzkinak egin zituen. Garaikidea izan zen Yehuda Halevi (1070-1141) tuterar^{[oh 1]} jatorriko medikua eta filosofoa. Errodrigo Semenoitz Arradakoak Gaztelako Erresumaren justifikazioa egin zuen, albo-kalte gisa euskal apologistentzat bidea irekiz^[27][26].

Aro Modernoarekin bat, figura erlijioso garrantzitsuak izan ziren Euskal Herrian, nabarmen Ignazio Loiolakoa eta Frantzisko Xabierkoa. Garaikide izan zituzten Martin Azpilkueta nafar teologo eta ekonomiaren teoriagile garrantzitsua^[28]. Joanes Uharte Donibanekoa (1530-1588) mediku eta filosofoa izan zen. Euskara eta berarekin batera sortzen zen kristau zahar izaerak Euskal apologistak ekarri zituen. Garrantzitsuenak Martinez Zaldibia, Esteban Garibai, Andres Poza eta Baltasar Etxabe Orio izan ziren. Garaikidea izan zen Arnaut Oihenart (1592-1667), zeinak Notitia utriusque Vasconiae apologia idatzi zuen (1638)^[26].

Jada Aro Modernoan filosoforik nabarmenena Miguel Unamuno (1864-1936) izan zen, liberalismo, sozialismo eta euskalduntasunari buruzko eztabaidaren erdian^[26]. Xabier Zubiri ere garaikidea izan zen. 1950eko hamarkada eztabaida ideologiko handien garaia izan zen, bereziki Espainiako Gerra Zibilaren ostean. Existentzialismoa sartu zen Europatik, euskal izaerari buruz eztabaidatzeko aukera ere ematen zuena. Txillardegi izan zen korronte horren arduradun nagusia Euskal Herrian^[26]. 1941ean jaiotako Joxe Azurmendi da euskal pentsamenduaren protagonista nagusietako bat, idatzitako liburuen aniztasunaren eta pentsamenduan egindako garapen osoaren ondorioz. Andoni Olariaga filosofoak Askatasunaren Filosofo ezizena eman dio^[26], eta bere izena daraman katedra bat dago Euskal Herriko Unibertsitatean. Garai antzekoan euskal pentsamendu estetikoa landu zuen Jorge Oteizak^[29]. Javier Sádabak pentsamendu erlijiosoaren inguruan ideiak garatu ditu. Jose Migel Barandiaranek euskal antropologian, mitologian eta pentsamenduan aurrerapen handiak egin zituen. Jesus Mari Larrazabal (1948-2021) filosofo eta ekonomialariak Euskal Herriko Unibertsitateak argitaratzen duen Gogoa aldizkariaren zuzendaria izan zen.

Euskal gatazkak ere pentsamendu politikoan eta etikoan garapen handia izan du. Xabier Etxebarrietak ekarpen handia egin zuen ezker abertzalearen proposamena garatzen^[30]. Joseba Sarrionandiak liburu ugari idatzi ditu pentsamendua, politika eta etika landuz. Aurkako espektro politikoan, Fernando Savaterrek etikari buruzko liburu ugari idatzi ditu, eta nazioartean ezaguna da.

Ilgora Emankorreko eskualdeetan, Iranen eta Arabian ezagutzen den literatura filosofiko zaharrena dago. Marc Van de Mieroop asiriologoaren arabera, filosofia babilondarra oso pentsamendu-sistema garatua zen, ezagutzaren ikuspegi bakarrarekin eta idazketan, lexikografian, igarkizunean eta zuzenbidean oinarritua. Kultura intelektual elebiduna ere bazen, sumerreran eta akaderan oinarritua^[31].

Ilgora Emankorreko jatorrizko literatura jakintsua jendea ekintza etikoaz, bizitza praktikoaz eta bertuteaz kontakizun eta esaera zaharren bidez irakasten saiatzen zen generoa zen. Antzinako Egipton, testu hauek sebayt («irakaspenak») bezala ezagutzen ziren, eta funtsezkoak dira Antzinako Egiptoko filosofia ulertzeko. Testu hauetan ezagunena Ptahhotepen Maximak da^[32]. Teologia eta kosmologia egiptoar pentsamenduaren kezka nagusiak ziren. Beharbada, teologia monoteistaren lehen forma Egipton ere sortu zen, Amarnako teologiaren (edo Atonismoaren) gorakadarekin Akenatonekin (K.a. XIV. mendea), Aton eguzki-sorkuntzaren jainkoa, jainko bakarra zela zioena. Jan Assmann egiptologoak "iraultza monoteista" bezala deskribatu du, nahiz eta egiptoar pentsamenduaren aurreko garapenetan ere oinarritu zen, bereziki Amon-Ran oinarritutako "Eguzki Teologia Berrian"^[33]. Bilakaera teologiko honek, Amarnaren ondorengo teologia ramesidarrean ere eragina izan zuen, eguzki jainko sortzaile bakar batean zentratzen jarraitu zuena (nahiz eta beste jainko batzuk, orain eguzki jainko nagusiaren agerpentzat hartzen direnak, argi eta garbi baztertu gabe). Aldi honetan, ba (arima) kontzeptua eta Jainkoarekin zuen harremana ere garatu ziren^[34].

Filosofia judua eta filosofia kristaua tradizio erlijioso-filosofikoak dira, Ekialde Hurbilean zein Europan garatu zirenak, eta testu judu primitibo batzuk (Tanaj batez ere) eta sinesmen monoteistak partekatzen dituztenak. Babiloniako eta Maimonidesen Akademia Talmudiarretako Geonim bezalako pentsalari juduak filosofia greko eta islamiarrarekin lotu ziren. Ondorengo filosofia juduak mendebaldeko eragin intelektual handiak jaso zituen eta Moses Mendelssohnen lanak barne hartzen ditu, Haskalah (Ilustrazio judua), existentzialismo judua eta judaismo erreformistaren hasiera markatu zuena^[35][36].

Gnostizismoaren tradizio ezberdinak, greziar zein abrahamdar korronteek eragindakoak, I. mende inguruan sortu ziren eta ezagutza espirituala (gnosia) azpimarratzen zuten.

Islamaren aurreko filosofia Zoroastroren obrarekin hasten da, monoteismoaren eta ongiaren eta gaizkiaren arteko dualismoaren lehen sustatzaileetako bat^[37]. Kosmogonia dualista horrek eragina izan zuen Iranen ondorengo garapenetan, hala nola manikeismoan, mazdakismoan eta zurvanismoan^[38][39].

Filosofia islamikoa islamiar tradizioan sortzen den eta gehienbat arabieraz egiten den lan filosofikoa da. Erlijio islamiarrean eta filosofia greko-erromatarrean oinarritzen da. Musulmanen konkisten ondoren, itzulpen-mugimenduak (VIII. mendearen erdialdetik X. mendearen amaierara) filosofia grekoaren lanak arabieraz eskuragarri egotea eragin zuen^[40].

Filosofia islamiar goiztiarrak Greziako tradizio filosofikoak norabide berritzaile berrietan garatu zituen. Lan intelektual honek Islamiar Urrezko Aroa bezala ezagutzen dena inauguratu zuen. Hasierako pentsamendu islamiarraren bi korronte nagusiak hauek dira: Kalam, teologia islamiarrean zentratua, eta Falsafa, aristotelismoan eta neoplatonismoan oinarritua. Aristotelesen lanak eragin handia izan zuen Al-Kindi (IX. mendea), Avizena (980-1037ko ekaina) eta Averroes (XII. mendea) bezalako filosofoen artean. Beste batzuek, Al-Ghazalik kasu, gogor kritikatu zituzten aristoteliko islamiarren metodoak, eta heretikotzat jo zituzten haien ideia metafisikoak. Ibn al-Haytham eta Al-Biruni bezalako pentsalari islamiarrek metodo zientifiko bat, medikuntza esperimentala, optikaren teoria bat eta filosofia juridiko bat ere garatu zituzten. Ibn Jaldun pentsalari eraginkorra izan zen historiaren filosofian.

Pentsamendu islamiarrak ere eragin handia izan zuen Europako garapen intelektualean, batez ere Aristotelesi buruz Averroesek egindako iruzkinen bidez. Sarritan, mongoliarren inbasioek eta 1258an Bagdad suntsitu izanak Urrezko Aroaren amaiera markatu zutela uste da^[41]. Hala ere, islamiar filosofiako zenbait eskolek loratzen jarraitu zuten Urrezko Aroaren ondoren, eta filosofia iluminazionista, filosofia sufia eta teosofia transzendentea bezalako korronteak barne hartzen dituzte.

XIX. eta XX. mendeetako mundu arabiarra Nahda mugimenduaren lekuko izan zen (literalki "Esnatzea" esan nahi duena, "Berpizkunde arabiarra" bezala ere ezaguna), filosofia islamiar garaikidean eragin nabarmena izan zuena.

Indiar filosofia (sanskritoa: darśana, literalki «ikuspuntu» edo «perspektiba»^[44]) antzinatik indiar azpikontinentean sortu ziren tradizio filosofikoen multzoa da. Indiako filosofia epistemologiaz, kontzientziaren eta gogamenaren teoriez eta errealitatearen propietate fisikoez arduratzen da nagusiki^[45][45][46]. Indiako tradizio filosofikoek hainbat kontzeptu eta ideia gako partekatzen dituzte, modu desberdinetan definitzen direnak eta tradizio ezberdinek onartzen edo baztertzen dituztenak. Horien artean, besteak beste, honako kontzeptu hauek daude: dhárma, karma, pramāṇa, duḥkha, saṃsāra eta mokṣa^[47][48].

Kontserbatzen diren indiar testu filosofiko zaharrenetako batzuk azken garai vedikoko Upanishadak dira (K.a. 1000-500), brahmanismoaren ideiak gordetzen dituztela uste baita. Indiako tradizio filosofikoak Vedekin duten erlazioaren eta dituzten ideien arabera multzokatu ohi dira. Jainismoa eta budismoa aldi vedikoaren amaieran sortu ziren, hinduismoaren pean elkartutako tradizio ezberdinak, berriz, vedikoaren ondoren sortu ziren tradizio independente bezala. Indiarrek, tradizio filosofiko indiarrak, ortodoxoak (āstika) edo heterodoxoak (nāstika) bezala sailkatzen dituzte, Veden autoritatea eta bertan dauden brahmanaren eta ātmanaren teoriak onartzen dituzten arabera^[49][50]. Upanishaden pentsamenduarekin lerrokatzen diren eskolak, tradizio "ortodoxoak" edo "hinduak" deiturikoak, sei darśanatan edo filosofiatan sailkatu ohi dira: Sānkhya, Yoga, Nyāya, Vaisheshika, Mimāmsā eta Vedānta^[51]. Veden eta Upanishaden doktrinak modu ezberdinean interpretatu zituzten indiar filosofiako sei eskola hauek, gainjartze maila ezberdinekin. "Testu-lotura partekatzen duten ikuspuntu filosofikoen bilduma" irudikatzen dute, Chadharen arabera^[52]. Era berean, hinduismoaren barruko interpretazio filosofikoen aniztasunarekiko tolerantzia islatzen dute, eta, aldi berean, oinarri bera dute^[53].

Sei eskola ortodoxoetako filosofo hinduek epistemologia-sistemak (pramana) garatu zituzten, eta metafisika, etika, psikologia (guṇa), hermeneutika eta soteriologia bezalako gaiak ikertu zituzten ezagutza vedikoaren esparruan, eta, aldi berean, interpretazio ugari aurkeztu zituzten^{[54][55][56][57]}. Normalean sei eskola ortodoxo esaten zaie hinduismo klasikoaren "sintesi hindua" deitu izan denaren aurkako tradizio filosofikoei^[58][59].

Badira beste pentsamendu-eskola batzuk ere, askotan "hindutzat" hartzen direnak, baina ez nahitaez ortodoxotzat (izan ere, eskritura ezberdinak onar ditzakete arautzat, Agamak eta Shaiva Tantrak kasu), eta horien artean shabismo-eskola batzuk daude, hala nola Pashupata, Shaiva Siddhanta, shavismo tantriko ez-duala (hau da, Trika, Kaula, etab.)^[60].

Tradizio "hinduak" eta "ortodoxoak" tradizio "ez ortodoxoekin" kontrajarri ohi dira (ez-ortodoxoak, literalki "arbuiatzen dutenak"), nahiz eta eskola "ez ortodoxoek" erabiltzen ez duten etiketa izan. Tradizio hauek Vedak autoritate bezala arbuiatzen dituzte, eta askotan, eskola ortodoxoek (hala nola, Ātman, Brahman, eta Īśvara)^[61] onartzen dituzten kontzeptu eta ideia garrantzitsuak baztertzen dituzte. Eskola ez-ortodoxo horien artean daude, besteak beste, jainismoa (ātman onartzen du baina Īśvara, Vedak eta Brahmana ukatzen ditu), budismoa (kontzeptu ortodoxo guztiak arbuiatzen ditu, berpizkundea eta karma izan ezik), Charvaka (materialistak, berpizkundea eta karma ere arbuiatzen dituztenak) eta Ājīvika (patuaren doktrinarengatik ezagunak)^{[61][62][63][64][65]}.

Filosofia jainista da bizirik dirauten bi tradizio "ez-ortodoxo" bakarretako bat (budismoarekin batera). Oro har, arima iraunkor (jiva) baten kontzeptua bost astikaietako bat bezala onartzen du (existentziaren substantzia osatzen duten betiereko eta amaigabeko kategoriak). Beste lauak dhárma, adharma, ākāśa ('espezaioa'), eta pudgala ('materia') dira. Pentsamendu jainistak dio existentzia oro ziklikoa, betierekoa eta sortu gabekoa dela^[66][67]. Jainismoaren filosofiaren elementurik garrantzitsuenetako batzuk karmaren teoria jainista, indarkeriarik ezaren doktrina (ahiṃsā) eta "ikuspegi anitzen" teoria edo Anēkāntavāda dira. Tattvartha Sutra jainismoaren filosofiaren bildumarik zaharrena, osatuena eta onartuena da^[68][67].

Europako fisikari kuantiko nagusiek, hala nola Erwin Schrödinger, Werner Heisenberg, Albert Einstein eta Niels Bohr, Vedei egozten dizkiete euren esperimentuetako ideietako batzuk^[46].

Filosofia budista Buda Gautamaren pentsamenduarekin hasten da (K.a. VI. eta IV. mendeen artean) eta lehen testu budistetan gordetzen da. Indiako Magadha eskualdean sortu zen, eta, ondoren, Indiako gainerako azpikontinentera, Ekialdeko Asiara, Tibetera, Erdialdeko Asiara eta Asiako hego-ekialdera hedatu zen. Eskualde horietan, pentsamendu budista hainbat hizkuntza (tibetera, txinerara eta palira) erabiltzen zituzten tradizio filosofikoetan garatu zen. Filosofia budista fenomeno transkulturala eta nazioartekoa da.

Ekialdeko Asiako nazioetan nagusi diren tradizio filosofiko budistak nagusiki Indiako Mahayana budismoan oinarritzen dira. Theravada eskolaren filosofia nagusi da Asiako hego-ekialdeko herrialdeetan, hala nola Sri Lankan, Birmanian eta Thailandian.

Gauzen benetako izaeraren ezjakintasuna sufrimenduaren (dukkha) sustraietako bat denez, filosofia budista epistemologiaz, metafisikaz, etikaz eta psikologiaz arduratzen da. Testu filosofiko budistak ere praktika meditatiboen testuinguruan ulertu behar dira, zenbait aldaketa kognitibo eragiten dituztela suposatzen baita^[69]. Funtsezko kontzeptu berritzaileen artean, Lau Egia Zintzoak daude, dukkha, anicca (iraunkortasunik eza) eta anatta (ez-izatea) aztertzeko^[70][71].

Budaren heriotzaren ondoren, talde batzuk bere irakaspen nagusiak sistematizatzen hasi ziren, azkenik Abhidharma izeneko sistema filosofiko integralak garatuz. Abhidharma eskolei jarraiki, Nagarjuna eta Vasubandhu bezalako indiarrek, Mahayana filosofoek, "fenomeno guztien hutsaltasuna" eta vijñapti-matra ("itxura bakarrik"), fenomenologia edo idealismo transzendentalaren teoriak garatu zituzten. Dignāga eskolaren pramāṇa («ezagutza-baliabideak») epistemologia budistaren modu sofistikatua sustatu zuen^[69].

Antzinako eta Erdi Aroko Indian filosofia budistako eskola, azpi-eskola eta tradizio ugari egon ziren. Jan Westerhoff Oxfordeko filosofia budistako irakaslearen arabera, K.a. 300. urtetik 1000. urtera arte Indiako eskola nagusiak hauek izan ziren: Mahere ghika tradizioa (gaur egun desagertua), Sthavira eskolak (hala nola Sarvusivda, Vibhajyavere eta Pudgalavda) eta Mahayana eskolak. Tradizio horietako asko beste eskualde batzuetan ere aztertu ziren, Erdialdeko Asian eta Txinan esaterako, misiolari budistek hara eraman ondoren^[69].

Budismoa Indiatik desagertu ondoren, tradizio filosofiko horietako batzuk tibetar, ekialdeko Asiako budista eta theravada budisten tradizioetan garatzen jarraitu zuten.

Ekialdeko Asiako pentsamendu filosofikoa antzinako Txinan hasi zen, eta Txinako filosofia Mendebaldeko Zhou dinastian eta hura erori ondorengo aldietan hasi zen, "Ehun Pentsamendu Eskolak" loratu zirenean (K.a. VI. mendetik 221ra bitarte)^[72]. Garai honek garapen intelektual eta kultural garrantzitsua izan zuen ezaugarri, eta Txinako eskola filosofiko nagusiak sortzen ikusi zituen, hala nola konfuzianismoa, legalismoa eta taoismoa, baita eragin txikiagoa zuten beste eskola ugari ere, hala nola mohismoa eta naturalismoa. Tradizio filosofiko horiek teoria metafisiko, politiko eta etikoak garatu zituzten, hala nola Tao, Yin eta yang, Ren eta Li.

Pentsamendu eskola hauek garatzen jarraitu zuten Han (K.a. 206 - 220) eta Tang (618-907) aroetan, mugimendu filosofiko berriak eratuz, hala nola Xuanxue (neo-taoismo ere deitua) eta neokonfuzianismoa. Neokonfuzianismoa filosofia sinkretikoa zen, Txinako tradizio filosofiko desberdinetako ideiak biltzen zituena, budismoa eta taoismoa kasu. Neokonfuzianismoak hezkuntza sistema menderatu zuen Song dinastian (960-1297), eta bere ideiak klase ofizial eruditoarentzako azterketa inperialen oinarri filosofiko izan ziren. Pentsalari neokonfuziar garrantzitsuenetako batzuk Tang Han Yu eta Li Ao jakintsuak dira, baita Song Zhou Dunyi (1017-1073) eta Zhu Xi (1130-1200) pentsalariak ere. Zhu Xik konfuziar kanona bildu zuen, Lau Liburuez osatua (Irakaskuntza Handia, Ingurunearen Doktrina, Konfuzio eta Mentzioren Analisiak). Ming Wang Yangming (1472-1529) jakintsua ere tradizio honetako ondorengo filosofo garrantzitsua da.

Budismoa Txinara iristen hasi zen Han dinastiaren garaian, Zetaren Bidea zeharreko transmisio mailakatu baten bidez, eta eragin autoktonoen bidez forma txinatar desberdinak garatu zituen (Txan/Zen, esaterako), Ekialdeko Asiako kultur esparru osoan zabaldu zirenak.

Txinako kulturak eragin handia izan zuen Ekialdeko Asiako beste estatu batzuetako tradizioetan, eta bere filosofiak eragin zuzena izan zuen Koreako, Vietnamgo eta Japoniako filosofietan^[73]. Geroko dinastia txinatarretan, hala nola Ming dinastian (1368-1644), baita Joseon dinastia korearrean ere (1392-1897), Wang Yangming (1472-1529) bezalako pentsalariek gidatutako neokonfuzianismoa, pentsamendu eskola nagusi bihurtu zen eta Estatu inperialak sustatu zuen. Japonian, Tokugawa shogunerriak (1603-1867) konfuziar filosofiaren eragin handia izan zuen^[74]. Gaur egun, konfuzianismoak eragina izaten jarraitzen du Txinako kultura-esferako nazioen ideietan eta mundu-ikuskeran.

Aro Modernoan, pentsalari txinatarrek mendebaldeko filosofiaren ideiak txertatu zituzten. Txinako filosofia marxista Mao Zedongen eraginpean garatu zen, eta Hu Shihk, berriz, Txinatar pragmatismo bat garatu zen. Antzinako filosofia tradizionalak ere berresten hasi ziren XX. mendean. Adibidez, Konfuzianismo Berriak, Xiong Shili bezalako figurek gidatua, eragin handia izan du. Era berean, budismo humanista mugimendu budista modernista berria da.

Bitartean, pentsamendu japoniar modernoa mendebaldeko eragin indartsuen pean garatu zen, hala nola mendebaldeko zientzien ikerketa (Rangaku) eta Meirokusha gizarte intelektual modernista, europar pentsamendu ilustratuan inspiratu zena eta erreforma liberalak sustatu zituena, baita mendebaldeko filosofiak ere, liberalismoa eta utilitarismoa kasu. Japoniako filosofia modernoaren beste korronte bat "Estudio Nazionalen" (Kokugaku) tradizioa izan zen. Korronte intelektual horrek antzinako japoniar pentsamendua eta kultura aztertu eta sustatu nahi zituen. Kokugakuko pentsalariek, Motoori Norinagak kasu, sintoismo deitzen zioten japoniar tradizio garbi batera itzuli nahi zuten, kanpoko elementuek kutsatu gabekotzat jotzen zutena.

XX. mendean zehar, Kyotoko Eskola, eragin handiko japoniar eskola filosofiko berezia, mendebaldeko fenomenologiatik eta Erdi Aroko japoniar filosofia budistatik abiatuta garatu zen, Dogen bezala.

Afrikako filosofia afrikar herriak sortutako filosofia da, munduaren, ideia eta gai afrikarren ikuspegiak aurkezten dituen filosofia, edo Afrikako metodo filosofiko bereizgarriak erabiltzen dituen filosofia. Afrikar pentsamendu modernoa etnofilosofiaz arduratu da, hau da, Afrikako filosofiaren esanahia eta bere ezaugarri bakarrak eta afrikarra izateak zer esan nahi duen definitzeaz^[75].

XVII. mendean, Etiopiako filosofiak literatur tradizio sendoa garatu zuen, Zera Yacobek erakutsi bezala. Afrikako lehen filosofoetako beste bat Anton Wilhelm Amo (1703-1759) izan zen, Alemanian filosofo errespetatua bihurtu zena. Afrikako ideia filosofikoen artean Ujamaa, "Indarra" ren ideia bantua, Négritude, Panafrikanismoa eta Ubuntu nabarmentzen dira. Afrikako deskolonizazioaren garaian pentsalari garrantzitsua izan zen Frantz Fanon antillarra. Afrikar pentsamendu garaikidea filosofia profesionalaren eta afrikar filosofiaren garapenaren lekuko ere izan da, afrikar diasporaren literatura filosofikoa, afroamerikarren existentzialismo beltza bezalako korronteak barne hartzen dituena. Afrikako pentsalari moderno batzuek marxismoaren, literatura afroamerikarraren, teoria kritikoaren, arrazaren teoria kritikoaren, postkolonialismoaren eta feminismoaren eragina izan dute.

Pentsamendu filosofiko indigena-amerikarra kultura amerikar ezberdinen arteko sinesmen eta tradizio ugaritan datza. Ameriketako Estatu Batuetako komunitate indigena batzuen artean, hasiera batean "Espiritu Handia" (wakan tanka; gitche manitou) izeneko sinismena dago. Beste kontzeptu oso partekatu bat orenda zen ('botere espirituala'). Whiteleyren arabera (1998), amerikar bertakoentzat, "adimenak kritikoki informatzen du esperientzia transzendentala (ametsak, ikuspegiak eta abar), baita arrazoia ere"^[76]. Esperientzia garrantzitsu horietara iristeko praktikei xamanismo esaten zaie. Amerikako kosmobisio indigenen beste ezaugarri bat etika gizakienak ez diren animalietara eta landareetara hedatzea zen. Mesoamerikan, nahua filosofia tlamatini («zerbait dakitenak») izeneko gizabanakoek garatutako tradizio intelektuala zen^[77], eta bere ideiak zenbait kodize aztekatan eta testu zatikatutan gordetzen dira. Filosofo horietako batzuk izenez ezagutzen dira, hala nola Nezahualcoyotl, Aquiauhtzin, Xayacamach, Tochihuitzin coyolchiuhqui eta Cuauhtencoztli^[78]. Autore horiek poetak ere baziren, eta haien lan batzuk jatorrizko nahuatlean bizirik atera dira.

Filosofo aztekek metafisika, epistemologia, balio eta estetika teoriak garatu zituzten. Azteken etika tlamatiliztliaren («ezagutza», «jakinduria») bilaketan oinarritzen zen, moderazioan eta orekan oinarritzen zena ekintza guztietan, nahua esaera zaharrean bezala, «erdiko ongia beharrezkoa da»^[79]. Nahua kosmobisioak Ōmeteōtl («energia kosmiko duala») izeneko azken energia edo indar unibertsalaren kontzeptua aldarrikatzen zuen, etengabe aldatzen ari zen mundu "irristakor" batekin orekan bizitzeko modu bat bilatzen zuena. Teotlen teoria panteismo-modutzat har daiteke. James Maffieren arabera, nahua metafisikak teotla "energia edo indar sakratu bakarra, bizia, dinamikoa, bizigarria, beti autogeneratzailea eta autoasmatua, baita autoerregeneratzailea eta autopentsatua ere" dela aldarrikatzen zuen. Indar hori unibertsoaren beraren bizi-indartzat hartzen zen^[78].

Inken zibilizazioak ere bazuen filosofo jakintsuen elite bat, amawtakuna edo amautak izenekoak, eta garrantzitsuak ziren inken hezkuntza-sisteman, hala nola filosofia, teologia, astronomia, poesia, zuzenbidea, musika, morala eta historiako irakasleak^[80]. Inken noble gazteak diziplina horietan trebatzen ziren Cuzcoko Yacha-huasi estatu-ikastetxean, non quipuaren artea ere ikasten zuten. Inken filosofiak (baita Andeetako pentsamenduaren kategoriarik zabalenak ere) unibertsoa bizi-indar dinamiko bakar batek (batzuetan camaquen edo camac, baita upani eta amaya ere) animatzen duela zioen. Indar berezi hori indar dual osagarri baina kontrajarrien multzo gisa ere sortzen da. "Kontrako osagarri" horiei yanantin eta masintin deitzen zaie. Hainbat polaritate edo dualtasun gisa adierazten dira (maskulino-femeninoa, iluna-argia, bizitza eta heriotza, gora eta behera), eta elkarren arteko elkarrekikotasun eta elkartruke prozesuaren bidez unibertso harmoniatsuari, ayni izenekoari, laguntzen diote. Inken kosmobisioak Jainko sortzaile batean (Viracocha) eta berraragitzean sinestea ere barne hartzen zuen^[81][82]. Espainiar konkistaren ostean, Felipe Waman Poma de Ayala bezalako idazleek pentsamendu nabarmena garatu zuten^[83].

Galdera filosofikoak zenbait adarretan multzokatu daitezke. Talde horiek aukera ematen diete filosofoei antzeko gaiak jorratzeko eta galdera beretan interesa duten beste pentsalari batzuekin elkarrekin aritzeko.

Zatiketa horiek ez dira ez zehatzak ez baztertzaileak. (Filosofo bat Kanten epistemologian, Platonen estetikan edo filosofia politiko modernoan espezializa liteke). Gainera, ikerketa filosofiko horiek elkarren artean eta beste ikerketa batzuekin gainjartzen dira batzuetan, hala nola zientziarekin, erlijioarekin edo matematikarekin.

Estetika "arteari, kulturari eta naturari buruzko hausnarketa kritikoa" da.^[84][85] Artearen izaera, edertasuna eta gustua, gozamena, balio emozionalak, pertzepzioa eta edertasunaren sorkuntza eta hautematea lantzen ditu.^[86] Zehaztasun handiagoz definitzen da balio sentsorial edo sentsorioemozionalen azterketa gisa, batzuetan zentzu- eta gustu-judizio deritzenak. Bere zatiketa nagusiak artearen teoria, literatura-teoria, zinearen teoria eta musikaren teoria dira. Artearen teoriaren adibide bat artista edo mugimendu artistiko jakin baten lanaren azpian dauden printzipioen multzoa bereiztea da, estetika kubista kasu.^[87]

Etika, filosofia morala ere esaten zaio, jokabide ona eta txarra, balio zuzenak eta okerrak eta asmatzea eta akatsa zer diren aztertzen du. Ikerketa primarioetan, bizitza on bat nola bizi eta moraltasun-estandarrak nola identifikatu aztertzen da. Horrez gain, bizitzeko modu hoberik edo estandar moral unibertsalik dagoen ere ikertu behar da, eta, baiezkoan, nola ikasten dugun horri buruz. Etikaren adar nagusiak etika normatiboa, metaetika eta etika aplikatua dira.^[88]

Ekintza morala osatzen duenari buruzko etikaren hiru ikuspegi nagusiak hauek dira:^[88]

• Kontsekuentzialismoa, bere ondorioetan oinarritutako ekintzak epaitzen dituena.^[89] Horietako bat utilitarismoa da, sortzen duten zoriontasun garbian (edo plazerrean) eta/edo sufrimendu faltan (edo minean) oinarritutako ekintzak epaitzen dituena.
• Deontologia, eginbehar moralarekin ados dauden ala ez oinarri duten ekintzak epaitzen dituena.^[89] Immanuel Kant-ek aldeztutako forma estandarrean, deontologia kezkatzen da hautapen batek beste pertsonen agentzia morala errespetatzen ote duen, haren ondorioak edozein direla ere.^[89]
• Bertutearen etika, ekintza horiek gauzatzen dituen agentearen izaera moralean oinarritutako ekintzak epaitzen dituena, eta eragile birtualki bertutetsu batek egingo lukeenari egokitzen zaizkion.^[89]

Epistemologia ezagutza aztertzen duen filosofiaren adarra da.^[90] Epistemologoek ezagutza-iturri putatiboak aztertzen dituzte, pertzepzio-esperientzia, arrazoia, memoria eta lekukotza barne. Egiaren, sinesmenaren, justifikazioaren eta arrazionaltasunaren izaerari buruzko gaiak ere ikertzen dituzte.^[91]

Seszep filosofikoaizismoa, ezagutzari buruzko baieztapen batzuei edo guztiei buruzko zalantzak sortzen dituena, gai interesgarria izan da filosofiaren historian zehar. Goiz sortu zen filosofia presokratikoan, eta Pirrorekin formalizatu zen, eszeptizismo filosofikoko lehen mendebaldeko eskolaren fundatzailearekin. Leku nabarmena du René Descartes eta David Hume filosofo modernoen lanetan, eta gai nagusia izaten jarraitu du gaur egungo eztabaida epistemologikoetan.^[91]

Eztabaida epistemologiko garrantzitsuenetako bat enpirismoa eta arrazionalismoa dira.^[92] Enpirismoak behaketaren ebidentzia azpimarratzen du, esperientzia sentsorialaren bidez, ezagutza-iturri gisa.^[92] Enpirismoa a posteriori lortutako ezagutzarekin lotzen da, eta ezagutza hori esperientziaren bidez lortzen da (ezagutza zientifikoa bezala).^[92] Arrazionalismoak arrazoia azpimarratzen du ezagutza-iturri gisa.^[92] Arrazionalismoa a prioriko ezagutza batekin lotzen da, esperientziarekin (logikarekin eta matematikarekin bezala) independentea den ezagutza batekin.

Epistemologia garaikidean, funtsezko eztabaida bat dago sineste bat ezagutza bihurtzeko beharrezko baldintzei buruz, egia eta justifikazioa barne har ditzakeena. Gettierren arazoa konpontzeko saiakeren emaitza izan zen, hein handi batean, eztabaida hori.^[91] Eztabaida garaikideen beste gai komun bat erregresioaren arazoa da, edozein sinesmen, adierazpen edo proposamenen froga edo justifikazioa eskaintzean gertatzen dena. Arazoa da justifikazio-iturria edozein dela ere, iturri hori justifikaziorik gabe erabili behar dela (kasu horretan, sinesmenaren oinarri arbitrariotzat hartu behar da), edo justifikazio gehigarriren bat izan behar duela (kasu horretan, justifikazioak arrazoibide zirkular baten emaitza izan behar du, koherentzian bezala, edo erregesio infinitu baten emaitza, infinitismoan bezala).^[91]

Metafisika errealitatearen ezaugarri orokorrenak aztertzea da, hala nola existentzia, denbora, objektuak eta haien propietateak, osotasunak eta haien zatiak, gertaerak, prozesuak eta kausalitatea eta gogoaren eta gorputzaren arteko harremana.^[93] Metafisikak kosmologia, munduaren osotasuna eta ontologia, izatearen azterketa eta espazioaren eta denboraren filosofia hartzen ditu bere baitan.

Eztabaidarako puntu garrantzitsu bat errealismoa da, zeinak esaten baitu badirela entitate batzuk euren inguruko pertzepzio mentala edozein dela ere, eta idealismoa, errealitatea mentalki eraikia dela dioena edo, bestela, materiagabea. Metafisika identitatearen gaia da. Esentzia da objektu batek funtsean duen ezaugarri bat, galtzen badu bere identitatea ere galtzen duena; istripua, berriz, objektuak duen propietatea da, eta hori gabe objektuak bere identitatea gorde dezake oraindik. Partikularrak espazioan eta denboran existitzen direla esaten den objektuak dira, objektu abstraktuak ez bezala, hala nola zenbakiak; eta unibertsalak ez bezala, banako askok partekatzen dituzten ezaugarriak direla, hala nola gorritasuna edo generoa. Unibertsal eta objektu abstraktuen existentzia mota, halakorik bada, eztabaidagai bat da.

Arrazoibidea eta argumentua aztertzea da logika.

Arrazoibide deduktiboa da, zenbait premisa kontuan hartuta, ondorioek ezinbestean zerikusia dutenean.^[94] Inferentzia-arauak erabiltzen dira ondorioak ateratzeko, hala nola, modus ponens, non "A" emanda "baldin eta A orduan B", ondorioztatu behar dugun "B".

Arrazoibidea zientzia, gizarte zientzia eta hanitate guztien funtsezko elementua denez, logika zientzia formal bihurtu zen.^[95] Azpieremuetan logika matematikoa, logika filosofikoa, logika modala, logika konputazionala eta logika ez-klasikoa sartzen dira. Matematikaren filosofiaren galdera garrantzitsu bat da ea matematika-entitateak objektiboak eta aurkituak diren, errealismo matematiko deritzenak, edo asmatuak, antirealismo matematiko deritzenak.

Hizkuntzaren filosofiak hizkuntzaren izaera, jatorria eta erabilera aztertzen ditu. Adimenaren filosofiak adimenaren izaera eta gorputzarekin duen harremana aztertzen ditu, materialismoaren eta dualismoaren arteko liskarrek tipifikatua. Azken urteetan, adar hau zientzia kognitiboarekin lotu da.

Zientziaren filosofiak zientziaren oinarriak, metodoak, historia, ondorioak eta helburua aztertzen ditu. Azpizatiketa asko zientziaren adar espezifikoei dagozkie. Adibidez, biologiaren filosofiak gai metafisiko, epistemologiko eta etikoei buruz dihardu bereziki, zientzia biomedikoetan eta bizitzaren zientzietan.

Filosofia politikoa gobernua eta gizabanakoek (edo familiek eta klanek) komunitateekin duten harremana aztertzea da, estatua barne. Justizia, zuzenbidea, jabetza eta herritarren eskubide eta betebeharrei buruzko galderak biltzen ditu. Filosofia politikoa, etika eta estetika tradizioz lotutako gaiak dira, balioaren teoriaren alderdi orokorraren pean, alderdi arauemaile edo ebaluatzaile bat biltzen baitute.

Tradizioz, erlijio-kontuak ez ziren filosofiatik bertatik bereizitako eremu gisa ikusten, eta eremu bereizi baten ideia XIX. mendean baino ez zen sortu.

Galderek barne hartzen dituzte Jainkoaren existentzia, arrazoiaren eta fedearen arteko erlazioa, epistemologia erlijiosoari buruzko gaiak, erlijioaren eta zientziaren arteko harremana, esperientzia erlijiosoak nola interpretatu, geroko bizitza bat izateko aukerari buruzko galderak, hizkuntza erlijiosoaren arazoa eta arimak izatea eta aniztasun erlijiosoari eta aniztasunari emandako erantzunak.

Metafilosofiak filosofiaren helburuak, mugak eta metodoak aztertzen ditu. Eztabaidatzen da ea metafilosofia filosofiaren aurretik datorren gaia den edo filosofiaren parte den.

Ikusgela Mary Wollstonecraft Hannah Arendt Simone de Beauvoir bell hooks Sally Haslanger Judith Butler

Gizonek eskuarki diskurtso filosofikoa menperatu duten arren, emakume filosofoek historian zehar parte hartu dute diziplinan. Historian zehar emakume filosofoen zerrenda izugarria da. Antzinako adibideak Hiparkia (K.a. 325 inguruan aktibo) eta Arete Zirenekoa dira. Emakume filosofo batzuk Erdi Aroan eta aro modernoan onartuak izan ziren, baina bakar bat ere ez zen mendebaldeko kanonaren parte izatera iritsi XX. eta XXI. mendeak arte. Gaur egun G.E.M. Anscombe, Hannah Arendt, bell hooks, Simone de Beauvoir, Simone Weil, Helen Longino, Donna Haraway edo Susanne Langer unibertsitate gehienetako kanonean sartzen dira^[96][97].

XIX. mendearen hasieran, Erresuma Batuko eta Estatu Batuetako fakultate eta unibertsitate batzuk emakumeak onartzen hasi ziren, eta horrek akademiko gehiago sortu zituen. Hala ere, AEBetako Hezkuntza Sailaren 1990eko hamarkadako txostenek adierazten dutenez, emakume gutxik amaitu zuten filosofia ikasten, eta hori da giza zientzien arloan emakumeen eta gizonen proportzio txikiena duen eremuetako bat: ikerketa batzuen arabera, filosofiako irakasleen %17tik %30era bitarte emakumeak dira.

XXI. mendeko filosofo nabarmenen artean, Judith Butler, Gayatri Chakravorty Spivak, Martha Nussbaum, Onora O'Neill eta Nancy Fraser daude^[98][99].

• Arrieta, A. (koord.) 2008: Filosofiaren historia, Donostia, Elkar. ISBN 978-84-9783-403-2
• Azurmendi, J. (argk.) 2004: Filosofiako gida^{[Betiko hautsitako esteka]}, Bilbo, UEU. ISBN 84-8438-048-3

• Zerrenda:Filosofoak