Operacija Alfa

Operacija Alfa oktobra 1942
Segment Drugog svetskog rata
Talijani i četnici u Prozoru 1942. godine, tokom operacije Alfa.
Datum 5.-12. oktobar 1942. Lokacija Zapadna Hercegovina, Prozorska kotlina Ishod Pobeda snaga Osovine
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Vojska Italije Četnici
Komandanti i vođe
Vlado Šegrt, komandant Desete hercegovačke brigade NOVJ	General Renzo Dalmazzo, komandant VI armijskog korpusa Major Petar Baćović, komandant Komande operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine
Angažirane jedinice
delovi Desete hercegovačke brigade NOVJ	94. pešadijski puk divizije Mesina 39. bataljon 4. puka bersaljera Trebinjski korpus JVuO Nevesinjski korpus JVuO manji delovi 7. i 15. domobranskog pešadijskog puka
Snage
500	8.000
Žrtve i gubici
0	0
1.019 civila (vidi pokolj u Prozoru)

Operaciju Alfa je bila združena ofanziva fašističke Italije i četničkih snaga na teritoriji BIH i Hrvatske, u prvoj polovini oktobra 1942.

Izvedena je u sklopu ofanzivnih planova italijanske 2. armije. Ovom operacijom odbačene su slabije snage NOVJ zapadno od Neretve, koje su pružile samo simboličan otpor, i ponovo je okupiran Prozor.

Tokom nastupanja četnici su izvršili pljačku, uništavanje sela i pokolj stanovništva u oblasti Prozora. Tokom ove osovinske operacije ubijeno je 1.019 civila od strane četnika.^[1][2]

Operacija Alfa bila je deo šire zamišljene operacije "Dinara" Ovom operacijom je komanda italijanske 2. armije nameravala ponovo ovladati prostorom između linije Mostar - Jablanica i Knin - Bosansko Grahovo. U tu svrhu vođeni su pregovori sa Komandom oružanih snaga NDH radi angažovanja snaga. Međutim, budući da su krupne snage NDH bile angažovane u operacijama vođenim od strane Nemaca (Jajce I, II i III), komanda NDH smatrala je da će biti je u stanju angažovati znatnije snage tek nakon 15. oktobra^[3]. Usled toga je komandant italijanske 2. armije, general Roata, odlučio da prvi deo plana, Operaciju Alfa, izvede samo uz upotrebu italijanskih i četničkih snaga, dok su manje snage NDH učestvovale uglavnom na zadacima obezbeđenja.

Operacija Alfa izvođena je u istočnom delu prostorije operacije Dinara. Njen neposredni cilj bilo je otkanjanje opasnosti od rudarske zone Mostara i pruge Mostar - Sarajevo, ponovno zaposedanje Prozora. Prozor je bio u rukama NOVJ od 14. jula 1942, kada ga je zauzela Treća proleterska brigada likvidiravši ustaški garnizon.

„Prema vašem naređenju izvršio sam mobilizaciju od 5.000 četnika za borbu, pravac Prozor. Vojvoda Ilija Trifunović-Birčanin i Dobrosav Jevđević imali su konferenciju sa komandantima italijanske vojske i dogovorili su se za ovu zajedničku operaciju."^[4]

– Baćovićev izveštaj Mihailoviću

Operacija je počela je 5. oktobra 1942. ujutro snažnim artiljerijskim dejstvima i nastupanjem pet napadnih kolona u zahvatu između dolina Drežanke i Rame. U vreme operacije, na zahvaćenom prostoru nalazili su se samo 1, 3. i 4. bataljon Desete hercegovačke brigade NOVJ. Taktička brojčana nadmoć napadača bila je između 15:1 i 20:1. Napredovanje je vršeno sistematski, uz masovnu upotrebu artiljerije. Glavninu pešadijskih nastupajućih kolona činili su četnici iz istočne Hercegovine pod komandom Petra Baćovića. Jedan manji odred pod komandom Baćovića učestvovao je u prethodnoj italijanskoj operaciji Albia u Podbiokovlju. Za ovu operaciju izvršena je dodatna mobilizacija, tako da su samo četničke snage u operaciji, prema Baćoviću, brojale 5.500 ljudi.^[5]

S obzirom na nadmoć napadača, Mostarski bataljon Desete hercegovačke brigade NOVJ, koji se zatekao na pravcima udara, usporavao je napredovanje napadača tek manjim čarkama.

Neprijatelj je koncentrično nastupao u pet kolona prema našem dijelu slobodne teritorije, i to: od Blidlinja preko Dugog polja, iz Jablanice dolinom rijeke Doljanke, iz Rame dolinom rijeke Rame, iz Ostrošca i iz Konjica uz jaku podršku avijacije i artiljerije. Svi pravci neprijateljskog nastupanja vodili su u širi rejon Prozora.

Pred svakom našom četom, koje su brojale oko 70 boraca, pojavile su se raščlanjene kolone neprijatelja u jačini od 1.000 do 1.500 vojnika. Nama je ostalo da se sa isturenim patrolama povlačimo i povremeno pripucavamo...

Italijani su, nastupajući putem u dolini Rame i s obje strane te rijeke, tukli artiljerijom sve ispred sebe, a najviše sela. Artiljerijsku i minobacačku podršku Italijani su vršili i radi nastupanja četničkih kolona.^[1]

U toku 6. oktobra izvršeno je prikupljanje snaga. Sa Mostarskim bataljonom uspostavio je vezu 1. gatački bataljon, koji je doveden iz rezerve, i 4. prozorski bataljon na položajima ispred Prozora. Međutim, nije došlo do pružanja jačeg otpora. Na iznenađenje boraca i štabova bataljona, štab brigade naredio je da se bataljoni 8. oktobra u zoru izvuku iz kontakta sa neprijateljem i povuku prema severozapadu.

U zoru, 8. oktobra, bataljoni su dobili naređenje Štaba naše Brigade za hitno povlačenje a da nismo pružili bilo kakav ozbiljniji otpor neprijatelju iako su naša tri bataljona bila prikupljena na relativno uskom prostoru i bila spremna pružiti otpor neprijatelju. U toku tog i sutrašnjeg dana izvršen je marš bataljona prema Gornjem Vakufu i Rostovu. U toku marša, potišteni prizorima i događajima, borci su izricali raznovrsne ocjene zbog povlačenja Brigade. Svi smo bili postiđeni pred narodom,, koji nam je toliko pružio po našem dolasku na ovaj teren, ne samo našem Bataljonu nego i drugim proleterskim, udarnim i partizanskim jedinicama. Izbezumljeni starci i žene pitali su nas: »Kuda ćete? Zašto nas ovako, bez borbe, ostavljate?« Još prije povlačenja pojedini borci i grupice iz Prozorskog bataljona napuštali su svoje čete, jer nisu mogli posmatrati palež svojih sela s naših položaja. Do 10. oktobra italijansko-četničke kolone zauzele su Prozor, Šćit i Ravno, a 9. oktobra Nijemci su zauzeli Gornji Vakuf.^[1]

Odluku za povlačenje doneo je Operativni štab 5. crnogorske i 10. hercegovačke brigade usled nepoverenja u borbenu vrednost ovih bataljona. Štab je smatrao da je postojala opasnost da bi ove, po oceni štaba, slabe i neuvežbane jedinice u jačem sukobu sa nadmoćnim neprijateljem mogle doživeti teške gubitke i raspad. O odluci za povlačenje ovaj štab je izvestio Vrhovni štab, navodeći:

Ova tri bataljona Hercegovačke brigade, koji su bili na ovim položajima su najslabiji bataljoni brigade, izuzevši 1. bataljon, među kojima se nalazi Mostarski i Prozorski bataljon koji i politički i vojnički stoje na vrlo niskom nivou, o čemu ste vi i ranije bili izvještavani od Hercegovačke brigade, te zbog toga nisu odgovorili svom postavljenom zadatku, iz sasvim razumljivih i poznatih razloga, ni u momentu kad neprijatelj još nije pokušao sa ofanzivom prema Prozoru, a kamoli kad je sa ovolikim snagama navalio u pravcu njih ...^[6]

Glavni članak: Pokolj u Prozoru 1942.

Uprkos izostanku otpora, nastupajuće četničke snage vršile su teror nad lokalnim stanovništvom. Prema posleratnoj evidenciji, za tih nekoliko dana u jablaničkom kraju ubijeno je 170, a u prozorskom 849 civila.^[1] Ovi masakri praćeni su paljenjem sela i pljačkom pokretne imovine.

O nastalom teroru major Petar Baćović izvestio je Mihailovićev štab depešama od 10. i 23. oktobra 1942. On navodi da je "popaljeno 15 katoličkih sela" i "zaklano preko 2.000 šokaca i muslimana. Većinom ustaše ili komunisti" ^[7] Dokumenti fašističke Italije uzgred pominju "ispade koje su formacije M.V.A.C. počinile za vreme operacije Alfa", navodeći da je u Aladinićima (11 km severozapadno od Stoca) "uništeno 25—30 kuća, 18 ubijeno", nakon čega je usledio egzodus katoličkog stanovništva iz zone (oko 3000 lica).^[8]

O masakru je izvestio i italijanski kapetan Viđak (ital. Vigiac) u svom izveštaju načelniku Obaveštajnog odeljenja italijanskog 6. armijskog korpusa majonu Anđelu de Mateisu od 18. oktobra 1942:

Kolonu doline Drežnice pod mojom komandom sačinjava u prvom razdoblju brigada Trebinje (5. bataljon) i brigada Gacko (2. bataljon). Nakon što se koncentrisala u Drežnici dana 3. oktobra, krenula je, kako je naređeno od komande 6. armije, u zoru dana 6. u pravcu prvog cilja... Brigada Gacko pod komandom potporučnika Festini potpomognutog od srpskog poručnika Popović Milorada dobila je naređenje da se sjedini sa brigadom Bileće, pod komandom poručnika Ogrizen, potpomognut od srpskog oficira Kureš Miloša.

Čitava zona uzduž maršrute odavno je pod okupacijom partizana; domaćini su dobrim delom pobegli i tako dokazali da se civilno stanovništvo sa njima saživelo; zato su sela i kuće potpuno uništene.

Od 6. do 10. oktobra nađeno je preko 700 mrtvih među borcima i stanovništvom raznih sela koji su davali otpor.

Antikomunistički odredi zaustavili su se čitav dan 10. na zauzetim položajima. Dana 11. nastavilo se je za Prozor, gde sam u 12.30 uzeo vezu sa italijanskim trupama.

Izđržavajući svakovrsne teškoće i napore, na vrlo teškom terenu, antikomunističke kolone doline Drežnice, vođene od italijanskih oficira i podoficira dale su dokaze i ovoga puta njihove izdržljivosti, njihovog poleta, njihove agresivnosti i njihove saradnje sa italijanskom vojskom u borbi protiv zajedničkog neprijatelja: komunista.^[9]

Na sastanku komandanta Više komande oružanih snaga Slovenija-Dalmacija« s komandantima 6. i 18. armijskog korpusa održanom 12. i 13. oktobra 1942. u Splitu konstatovano je da je selo Drežnica uništeno, jer je iz kuća pucano na trupe fašističke Italije i njihove pomagače:

selo Drežnica: uništeno »ognjem i mačem«, jer je iz kuća bilo ispaljeno više puščanih hitaca na naše trupe (56 ubijeno, među kojima 13 pravoslavaca).^[10]

Ovi masakri izazvali su, pored ostalog, proteste vlasti NDH kod italijanske komande. Uprkos tome, u drugm delu operacije Dinara, operaciji Beta, italijani su uspeli ponovo da angažuju četničke, ustaške i domobranske snage u istoj operaciji. Ovaj put nije se radilo o Baćovićevoj formaciji (MVAC (ital. Milizia volontaria anticommunista snage VI korpusa prema italijanskoj terminologiji), nego o Dinarskoj diviziji (MVAC snage XVIII korpusa)

Baćovićev odred, u nešto manjoj jačini (2.800 ljudi), prebačen je italijanskim transportom u Knin sredinom decembra 1942, pod komandu XVIII italijanskog korpusa, prema zamisli generala Roate. Ova zamisao poklapala se sa ofanzivnim planovima Mihailovića.

• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIII (dokumenta Italije), knjiga 2 (godina 1942), Vojnoizdavački zavod, Beograd
  • Izveštaj Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od 27. septembra 1942. Vrhovnoj komandi o stavu Glavnog stana poglavnika NDH u vezi sa učešćem četničkih snaga u operaciji »Dinara«, dokument broj 104, strana 761
  • Depeša Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od septembra 1942. Glavnom stožeru domobranstva NDH o ciljevima kombinovane operacije »Dinara« i o usklađivanju dej stava ustaško-domobranskih snaga sa dejstvima italijanskih jedinica, dokument broj 105, strana 763
  • Naređenje Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od 9. oktobra 1942. komandantu 18. armijskog korpusa za preduzimanje druge faze operacije »Dinara« (zauzimanje Livna), dokument broj 110, strana 776
  • Zapisnik sa sastanka komandanta Više komande oružanih snaga Slovenija-Dalmacija« s komandantima 6. i 18. armijskog korpusa održanog 12. i 13. oktobra 1942. u Splitu radi analize operacije »Dinara« i drugih aktuelnih pitanja, dokument broj 111, strana 778
  • Uputstvo Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od 16. oktobra 1942. komandantu 18. armijskog korpusa o izvođenju operacije »Beta« (zauzimanje Livna), dokument broj 113 strana 787
  • Obaveštenje Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od 18. oktobra 1942. o sadržaju sporazuma s poglavnikom NDH u pogledu četničkih formacija, dokument broj 114, strana 789
  • Uputstvo Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« od 31. oktobra 1942. o potrebi čvrste saradnje sa NDH i o odnosu prema četničkim formacijama, dokument broj 115, strana 794
  • Izvod iz dnevnika Više komande oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« za oktobar 1942. o sprovođenju operacije »Dinara«, dokument broj 116, strana 796
• Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975.
• Nikola Milovanović: KONTRAREVOLUCIONARNI POKRET DRAŽE MIHAILOVIĆA, Beograd 1983.
• Enver Ćemalović: Mostarski bataljon, Mostar 1986.

Operacija Alfa na Wikimedijinoj ostavi

• Operacija Dinara
• Pokolj u Prozoru
• Saradnja četnika sa snagama Osovine u Drugom svetskom ratu