Prijepoljska bitka
| Prijepoljska bitka | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Segment Drugog svetskog rata u Jugoslaviji | |||||||||
 Na ruševinama bolnice u Prijepolju iz koje su se branili partizani izgrađen je memorijalni centar sa spomenikom i imenima 408 poginulih boraca. | |||||||||
| |||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||
 Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije
|
 Nemački Vermaht
| ||||||||
| Angažirane jedinice | |||||||||
| 2. proleterska udarna brigada 1. šumadijska brigada 3. sandžačka udarna brigada (deo) |
Prva brdska divizija (Nemačka) 2. (motorizovani) puk Brandenburg Kremplerova milicija | ||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||
| 408 mrtvih i oko 400 ranjenih | nepoznati | ||||||||
Prijepoljska bitka je bila bitka koja se odigrala između jugoslovenskih partizana i nemačkog Wehrmachta 4. decembra 1943. godine u Prijepolju, u kojoj su partizani pretrpeli težak poraz. Nemački napad na Prijepolje deo je šire nemačke operacije Kugelblitz, i početak Šeste neprijateljske ofanzive na području čitave Jugoslavije. Pod nemačkom komandom su bile i lokalne muslimanske milicije i Lukačevićevi četnici, organizovani u Kremplerova miliciju.[1]
Prijepoljska bitka je bila jedna od najtežih bitaka Narodnooslobodilačkog rata, u kojoj je na veoma malom prostoru i u jednom danu, poginulo oko 400 boraca, a isto toliko i ranjeno. Pored ostalih su poginuli: zamenik komandanta i zamenik komesara 2. bataljona 2. proleterske brigade Milorad Umljenović Mićo i Dušan Ječmenić Ječmenica, i komesar 3. bataljona 1. šumadijske brigade Miroslav Jovanović, narodni heroji.[2]
Preživeli borci smatraju da su Druga proleterska (srpska) brigada, Prva šumadijska brigada i deo Treće sandžačke brigade i pored toga zaustavile prodor Nemaca prema Pljevljima, gde se nalazila partizanska bolnica sa 4.000 ranjenika.[3] Decenijama, svakog 4.decembra, preživeli borci Prijepoljske bitke sa građanima Prijepolja održavali su komemoraciju poginulim borcima i na spomenik polagali vence, čuvajući sećanje.[3]
Nakon kapitulacije Italije septembra 1943. godine, došlo je do razbuktavanja ustanka, niza partizanskih pobeda i oslobađanja gradova. U septembru 1943. godine, 3. proleterska sandžačka udarna brigada je u sastavu Druge proleterske divizije vodila više borbi u Sandžaku i Crnoj Gori te oslobodila Pljevlja, Bijelo Polje, Prijepolje, Novu Varoš, Kolašin i Berane.
26. 9. 1943. Druga proleterska udarna i 3. proleterska sandžačka udarna brigada 2. proleterske udarne divizije NOVJ zauzele su Prijepolje koje su držali četnici. Zarobljeno je 98 italijanskih vojnika, dok su se četnici Grupe limsko-sandžačkih odreda razbežali.[4] Sutradan 27. septembra 1943. godine, u okolini Prijepolja poginuo je legendarni dečak-bombaš Boško Buha, upavši u četničku zasedu.[5]
Nemci nisu mogli da dozvole proširenje slobodne teritorije u Jugoslaviji, posebno približavanje partizana Srbiji koja je nakon ustanka bila pacifikovana. Stoga, Vermaht pokreću opsežnu operaciju Operacija Kugelblitz, radi ponovne okupacije slobodnih gradova i teritorija u dolini Drine i Lima. Sredinom novembra, Vojislav Lukačević sklapa sporazum sa Nemcima, te postaje delom nemačkih snaga pod Kremplerovom komandom.[6] On sa svojim četnicima, zajedno sa Nemcima i lokalnom muslimanskom milicijom učestvuje u Operaciji Kugelblitz,[7] koja počinje upravo napadom na partizansko Prijepolje.
Početkom novembra 1943. nemačka 1. brdska divizija koncentrisana je u oblasti Sjenice radi učešća u operaciji Kugelblic. Tokom novembra u više navrata njene borbene grupe preduzimale su ispade i nasilna izviđanja prema slobodnoj teritoriji. Najznačajniji od njih bio je udar 14/15. novembra niz dolinu Mileševke i prema Brodarevu. Nemačke jedinice su tokom tog napada naterale na povlačenje bataljone 3. sandžačke brigade nanevši im gubitke i zauzevši Brodarevo, ali su se pred protivnapadom povukle.
Ocenivši ozbiljnom opasnost od nemačke koncentracije i vrlo nepovoljnog odnosa snaga na liniji Sjenica - Prijepolje, Štab Druge proleterske divizije predložio je da svoje snage povuče na levu obalu Lima i da pripremi odbranu po dubini, ali je štab Korpusa odbacio ovaj predlog i naredio aktivna dejstva na desnoj obali Lima uprkos opasnosti od opkoljavanja. Tako su se početkom decembra na desnoj strani Lima u neposrednoj okolini Prijepolja nalazila dva bataljona Druge proleterske brigade. U samom gradu nalazila se Prva šumadijska brigada NOVJ koja je posle napornog marša stigla 26. novembra, i bila je smeštena u zgradi bolnice na desnoj obali Lima radi odmora.
Početak napada određen je 4. decembar. Nemačka komanda pažljivo je analizirala raspored i dejstva snaga NOVJ. Druga proleterska divizija imala je 3 bataljona sa desne strane Lima. Ovi bataljoni imali su dobar položaj u odnosu na komunikacije i u slučaju jačeg napada, mogli su poslužiti kao zadržavajuća odbrana. Time bi se dobilo vreme za organizovanje glavne linije odbrane na Limu i dalje po dubini.
Osnovnu prepreku za nemačko nastupanje, kao i značajan oslonac odbrane NOVJ, predstavljala je reka Lim. Štab Prve brdske divizije imao je pod svojom komandom i 2. puk Brandenburg, specijalnu komandosku jedinicu. Stoga je napravio smeo i kreativan plan napada. Umesto uobičajeno primenjivanog snažnog udara po prednjim položajima protivnika, uz pomoć štaba puka Brandenburg razrađen je plan po kojem je glavni cilj napada, most na Limu u Prijepolju, trebalo da bude osvojen komandoskom akcijom neposredno pre početka glavnog napada.
Trećeg prosinca 1943. u Prijepolju organiziramo priredbu u čast dolaska Šumadijske brigade. Bili smo umorni, pa nešto prije ponoći krenusmo natrag, u Pljevlja. Nepuni sat kasnije Nijemci iznenada napadaju jedinice Šumadijske i Druge proleterske brigade. Nismo ni znali da smo izbjegli masakr.
– Silvije Bombardelli, kompozitor i muzičar u partizanima
Dana 4. decembra pre zore grupe maskiranih nemačkih komandosa iz 2. puka "Brandenburg" su, prema planu, uz pomoć vodiča iz muslimanske milicije, uspeli da zaobiđu položaje Čačanskog bataljona Druge proleterske brigade. Uspevši da ostanu neprimećeni, ušli su u Prijepolje, hladnim oružjem likvidirali stražu na mostu i zauzeli most na Limu. Delovi puka su istovremeno, nakon uspešnog prikradanja, manjim intervencijama protiv partizanskih delova uspeli da stvore uže obezbeđenje puta koji niz reku Mileševku vodi u Prijepolje. Na taj način, Nemci su bili u stanju da napad, umesto lomljenjem spoljašnje odbrane, započnu marševskim upadom oklopno-motorizovanih delova 1. brdske divizije u Prijepolje. Još pre nego što je odbrana aktivirana, Nemci su uspeli da sa masom snaga pređu Lim. Jedinica koja je trebalo da bude oslonac odbrane, Prva šumadijska brigada, zatečena je potpuno nerazvijena za borbu, u svom prenoćištu, u bolnici sa leve strane Lima.
Na taj način, Nemci su još pre pravog otvaranja borbe uspeli da osvoje dominantne pozicije. Ključni i najdelikatniji cilj napada, most na Limu u Prijepolju, osvojen je prepadom i zadržan u svojim rukama pravovremenim razvojem napada. Na taj način, glavna prirodna prednost odbrane NOVJ - reka Lim - pretvorena je u njihov glavni problem. Tri bataljona su na samom početku ostala izolovana i opkoljena na desnoj strani Lima, a glavna linija odbrane, koja je suviše zavisila od njihove pravovremene reakcije, nije uopšte aktivirana i razvijena.
Na taj način su jedinice NOVJ bile prinuđene da prihvate borbu u veoma podređenom položaju. Snage u Prijepolju bile su prikovane za položaj i tučene premoćnom koncentrisanom vatrom iz brojnih teških oruđa, a bataljoni sa desne strane Lima pod složenim uslovima probijali su se prema Limu. Njihov celodnevni ogorčeni otpor ipak je zadržao nastupanje Nemaca, tako da su nemačke motorizovane kolone bile u mogućnosti da nastave nastupanje prema Pljevljima tek sutradan, 5. decembra. U sumrak i nakon pada mraka blokirane jedinice NOVJ iz Prijepolja krenule su u proboj po grupama. Prilikom odbrane i proboja pretrpele su vrlo teške gubitke.[8]
Ovo je bila jedna od primerno izvedenih i najuspešnijih nemačkih taktičkih akcija tokom rata u Jugoslaviji, Komandant bataljona brandenburžana koji je zauzeo most, kapetan Konrad Štajdl (nem. Konrad Steidl), za ovu akciju odlikovan je viteškim krstom.
U toku samo jednog dana, 4. decembra, jedinice Druge proleterske divizije imale su 395 poginulih i 13 zarobljenih.
Nakon poraza partizanskih snaga u Prijepolju i prodora njemačkih snaga u grad, pripadnici Muslimanske milicije pod komandom Ahmeta Salihbegovića, zajedno sa lokalnim četnicima pod komandom Živka Pušice i Bogosava Varagića, uhapsili su u gradu 5. decembra 1943. 16 partizanskih simpatizera, srpske i bošnjačke nacionalnosti. Uhapšeni su predati okupatorskoj vojsci koji ih je deportovala u logore. U njemačkim logorima je stradalo šest uhapšenika.[9][10]
Za težak poraz Druge proleterske divizije u Prijepolju jedan deo zasluga treba pripisati izvanrednoj organizaciji, prilagodljivosti i disciplini Nemaca, dok drugi deo uzroka čine slabosti i propusti u organizaciji, obaveštajnoj i izviđačkoj aktivnosti i komandovanju u jedinicama NOVJ. Nebudnost jedinica, loše obezbeđenje važnih objekta, slaba organizacija odbrane po dubini očigledni su propusti štabova od nivoa bataljona pa naviše.
Odlukom Vrhovnog štaba 2. januara 1944. godine zbog poraza u Prijepoljskoj bici smenjen je ceo štab Druge proleterske divizije na čelu sa komandantom Ljubodragom Đurićem, i postavljen novi na čelu sa komandantom Ljubom Vučkovićem. Osnovana je komisija koja je trebalo da provede istragu i utvrdi odgovornost, a pukovnik Đurić stavljen je na raspolaganje Glavnom štabu za Srbiju.
Ljubodrag Đurić smatrao je da je krivica nepravedno pripisana njemu. U svojoj memoarskoj knjizi pod naslovom „Sećanja na ljude i događaje“ (Rad, Beograd 1989) Đurić je izneo svoju argumentaciju kojom deo krivice pripisuje štabu Drugog korpusa i komandantu Dapčeviću.[11]
- Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2 - Vojnoistorijski institut, Beograd 1963
- Radanović, Milan (2015). Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung. ISBN 978-86-88745-15-4.
- ↑ Nacionalna arhiva Vašington, mikrofilm T78, rolna 331, frejm 6287984
- ↑ https://znaci.org/dogadjaj.php?br=10286
- ↑ 3,0 3,1 https://www.subnor.org.rs/prijepoljska-bitka
- ↑ https://znaci.org/dogadjaj.php?br=9149
- ↑ Радовановић 1981: str. 88–90
- ↑ NARA, T313, Roll 488, frame no. 000404.
- ↑ 2. oklopna armija (Panzerarmee 2), T313 roll 488
- ↑ Division Brandenburg, Axis history, http://www.axishistory.com/index.php?id=990
- ↑ Arhiv Srbije, Zemaljska komisija, k. 150, zl. br. 15390
- ↑ (Radanović 2015, p. 61)
- ↑ Ljubodrag Đurić: SEĆANJA NA LJUDE I DOGAĐAJE
