Noely

Ny Noely na Krismasy dia andro firavoravoana kristiana izay ankalazana sy ahatsiarovana ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. Aorian' ny Paska (na Paka) dia ny Noely no andro fety manan-danja indrindra amin' ny alimanakan' ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana. Ny andron' ny Noely anefa dia tsy fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i Jesoa fa daty nifanarahana fotsiny hanaovana ny fankalazana. Ny fiangonana katôlika sy ny fiangonana prôtestanta dia mankalaza ny Noely amin' ny 24 sy 25 Desambra. Ny fiangonana ôrtôdôksa dia mankalaza ny nahaterahan' i Jesoa amin' ny andron' ny Epifania amin' ny volana Janoary.

Tsy misy soratra ao amin' ny Baiboly izay mandidy ny fankalazana ny Noely. Noho izany dia ao ireo fiangonana mankalaza ary ao koa ireo tsy mankalaza izany. Ankehitriny dia maro ny olona mankalaza ny Noely na Krismasy tsy mampifandray izany amin' ny resaka fivavahana.

Tamin' ny taonjato faha-4 no nanombohana nankalaza ny Noely izay niely tsikelikely eran' i Eorôpa sy manerana ny tany lemaka manodidina ny Ranomasina Mediteranea. Izany fety fankalazana ny fahaterahan' i Jesoa izany dia nihanisolo ireo fety manam-pifandaisana amin' ny andro manodidina ny 21 na 22 Desambra toy ny fety jermanika atao hoe Yule, ny fetin' i Mitra (jereo koa Mitraisma), ny Satornaly rômana, sns. Naseho ho toy ny masoandron' ny fahamarinana ao amin' ny andro vaovao i Jesoa Kristy, ka ny fahaterahany dia manokatra ny taona litorjika amin' ny fotoana anaovana ny lamesa misasaka alina.

Ny fitantarana ny nahaterahan' i Jesoa araka ny Evanjely no fiaingan' ny famoronana zavakanto nandritra ny taonjato maro (ao ny hosodoko, ny sokitra, ny mozika, ny asa soratra) izay nohamafisin' ny fielezan' ny fampiasana ny tranon' omby sy ny fandrian-jazakely, nefa ireo fombafomba sy zavatra manam-pifandraisana amin' ny fety tsy kristiana tany aloha dia tafiditra ao koa. Ny hazokesika nampiasain' ny vahoaka jermanika sy ny vahoaka any amin' ny faritra avaratr' i Eorôpa, izay mariky ny zavaboary velona misedra ny ririnina dia nomena haja nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 sady tafiditra tany am-piangonana. Ankehitriny ny hazo Noely dia lasa evan' ny fotoana ankalazana ny faran-taona, ka niaraka tamin' ny fialan' ny fivavahana kristiana avy ao Eorôpa amin' izao andro izao.

Ilay fanao ahitana an' i Dadabe Noely, izay niely eran' izao tontolo izao tamin' ny taonjato faha-20, dia nameno izany fivoarana izany ka nanampy singa ivelam-pivavahana amin' ity fety kristiana ity, izay mitodika kokoa any amin' ny ankizy sy ny fianakaviana ary ny fanomezana.

Iray amin' ireo fetim-pahaterahana ankalazain' ny Fiangonana katôlika ny Noely, ny roa hafa dia ny fahaterahan' i Joany Batista (24 Jona) sy ny fahaterahan' i Masina Maria (8 Septambra).

Ny teny hoe noely dia avy amin' ny teny frantsay hoe noël izay avy amin' ny teny latina hoe natalis izay midika hoe "momba ny fahaterahana". Io teny io dia iray fototra amin' ny teny maro ao amin' ny fiteny rômana (frantsay; noël, italiana: natale, ôksitana: nadal na nadau, katalana: nadal, pôrtogey: natal, sns). Ny mpamari-toetra latina hoe natalis izay midika hoe "momba ny fahaterahana" (avy amin' ny teny hoe natus "teraka", "ateraka"), izay nakambana tamin' ny teny latina hoe dies "andro" tao amin' ny fitenenana hoe natalis dies "andro nahaterahana". Na dia avy amin' ny teny frantsay ny teny hoe Noely dia tsy ny Katôlika malagasy ihany no mampiasa azy eto Madagasikara.

Ny teny hoe Krismasy na Kirisimasy dia fanagasiana ny teny anglisy hoe Christmas izay fanafohezana ny hoe Christ's mass. Nosoratana tamin' ny teny anglisy tranainy hoe Crīstesmæsse io teny io tamin' ny taona 1038 ary Cristes-messe tamin' ny taona 1131. Ny teny hoe Crīst (izay miova hoe Crīstes raha milaza tompomn-javatra) dia avy amin' ny teny grika hoe Χριστός / Khrīstos, izay fandikana ny teny hebreo hoe מָשִׁיחַ / Māšîaḥ (izay midika hoe "voahosotra", "mesia"). Ny teny hoe mæsse kosa dia avy amin' ny teny latina hoe missa, izay midika hoe "fankalazana", izay nanondroana ny fankalazana ny eokaristia na ny fanasan' ny Tompo ("fankalazana an' i Kristy" na "lamesan' i Kristy"). Ny Prôtestanta malagasy no tena mampiasa ny teny hoe Krismasy na Kirisimasy.

Ny fahaterahan' i Jesoa Kristy izay ankalazaina amin' ny Noely na Krismasy dia tantaraina ao amin' ny Evanjelin' i Matio sy ny an' i Lioka. Izy roa ireo dia samy mitantara fa naterak' i Maria Virjiny tao Betlehema i Jesoa.

Ny Evanjelin' i Lioka dia mitantara fa nandeha avy tany Nazareta hankany Betlehema i Jôsefa sy i Maria mba hosoratana anarana tamin' ny fanisam-bahoaka natao tany, ary teraka tao i Jesoa sady nampandrina tanatin' ny fihinanam-bilona. Nisy anjely nanambara an' i Jesoa ho mpamonjy ny olona rehetra ary nisy koa mpiandry ondry tonga nitsaoka azy.

Ny Evanjelin' i Matio kosa nanampy fa nisy Magy (na Majy) nanaraka kintana iray izay nizora nankany Betlehema, sady nitondra fanomezana ho an' i Jesoa izay teraka ho mpanjakan' ny Jiosy. Nampamonoin' ny mpanjaka Herôda ny zaza rehetra latsaky ny roa taona tao Betlehema, nefa i Josefa sy i Maria ary ny zazakely efa nandositra tany Ejipta ka rehefa niverina avy any izy dia nankay Nazareta.

Tsy voalazan' ny Baiboly ho nankalaza Noely ny Kristiana tany am-piandohana.

Talohan' ny naha kristiana ny Tandrefana dia nantsoina hoe Dies Natalis Solis Invicti ("Andro Nahaterahan' ny Masoandro Tsy Resy") ny datin' ny 25 Desambra. Isan' ireo andriamanitry ny Rômana i Sol Invictus ("Masoandro Tsy Resy") tamin' izany. Tamin' ny nanjakan' ny emperora rômana Aoreliano (frantsay: Aurélien) (taona 270–275) dia nataony ho andro firavoravoana lehibe hankalazana ny nahaterahan' io andriamanitra masoandro io ny 25 Desambra. Mifanandrify amin' ny andro nahaterahan' ny andriamanitra rômana taloha Mitra (izay azony avy any Persia) io daty io, dia nankalazana miaraka ny fetin' ireo andriamanitra roa ireo. Fetin' ny fandresen' ny mazava ny haizina izany.

Ity firavoravoana ity dia nanaraka ny fampiharoharoam-pivavahana nataon' i Kônstantino izay nanendry an' io 25 Desambra io hiarahan' ny Kristiana sy ny Jentilisa (Jentily) na ny mpanompo sampy samy tsy hiasa amin' io andro io^[1].

Rehefa lasa kristiana ny kolontsaina tany Andrefana dia nisy didim-panjakana nivoaka tany Tesalônika nandrara ireo fanompoam-pivavahan' ny mpanompo sampy ka ny Kristiana irery ihany no nankalaza sy lasa tompon' io fety io. Tsy milaza na ny taona na ny andro nahaterahan' i Jesoa Kristy ireo Filazantsara (na Vaovao Mahafaly) efatra. I Ôrigenesy (frantsay: Origène) dia isan' ireo tsy nanaiky ny fankalazana ny Noely. Tsy nankalazaina ho fety kristiana izany raha tsy afaka taonjato telo taty aorian’ ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. I Hipôlito avy any Rôma (frantsay: Hyppolyte de Rome) no nilaza fa teraka 25 Desambra i Jesoa raha nanao ny hevitenin' ny Bokin' i Daniela izy tamin' ny taona 204.

Tamin' ny taonjato faha-17 ireo firenena nandray ny fivavahana vokatry ny refôrmasiôna (na refôrma, fanavaozam-piangonana) dia tsy nankasitraka ny fankalazana ny Noely izay heveriny ho mitovy endrika loatra amin' ny fetin' ny mpanompo sampy na ny fety katôlika. Noleferiny ihany izany taty aoriana ka lasa fanao. Amin' izao fotoana izao dia mankalaza Noely ny ankamaroan' ny Kristiana. Toraka izany koa na ny tsy Kristiana izay manao azy ho fetim-pianakaviana fotsiny ka lasa betsaka ireo fombafomba tsy misy ifandraisany amin' ny fivavahana kristiana izay ankalazany ny Noely.

Tamin' ny andron' ny Papa Liberio (frantsay: Libère) (taona 352 – 356) dia noraiketina ho amin' ny 24 Desambra hariva sy 25 Desambra tontolo andro ny andro ankalazana ny nahaterahan' i Kristy. Ny Rain' ny Fiangonana (na Aban' ny Eglizy) dia tsy nanohitra ny fisafidianana an' io daty io satria manamafy ny fahatongavan' ny Mesia izay nambara fa kintana miposaka (Lio. 1.78)^[2] sady masoandron' ny fahamarinana araka ny voalazan' ny mpaminany Malakia (Mal. 3.20)^[3]. I Kristy no ilay "tena masoandro" sy "masoandro vaovao" izay mamirapiratra eto amin' izao tontolo izao.

Ny Fiangonana ôrtôdôksa dia mankalaza Noely amin' ny 6 sy 7 Janoary izay mifanadrify amin' ny fetin' ny Epifania.

Ny fizaràn-taon' ny Noely na Krismasy dia manaraka ny Advento (na Fiaviana). Ireo andro roa ambin' ny folon' ny Noely tany aloha dia manomboka amin' ny harivan' ny 24 Desambra miaraka amin' ny Sasakalin' ny Noely (fiaretan-torin' ny Noely) ary mitohy hatramin' ny fetin' ny Epifania. Ny fari-potoan' ny Noely dia mitohy hatramin’ ny fetin' ny batisan' i Kristy, izay ankalazaina amin' ny endrika ahalalana azy amin' izao fotoana izao amin' ny fombam-pivavahana rômana amin' ny Alahady aorian' ny 6 Janoary na ny Alatsinainy manaraka raha an' ny Epifania io Alahady io^[4].

Talohan' ny taona 1970 dia nankalazaina amin' ny 13 Janoary io fety io, afa-tsy hoe io 13 Janoary io Alahadin' ny Ankohonana Masina izay ankalazaina asolo azy. Hatramin' ny nanafoanana ny Valo andron' ny Epifania (na Ôktavan' ny Epifania) tamin' ny fanavaozana natao tamin' ny 1960 dia andron' ny Valo andron' ny Epifania ny 13 Janoary, izay manondro ny daty famaranana ny fizaràn-taona.

Araka ny fomba tranainy dia ny 2 Febroary no fifaranan' ny Noely, na fetin' ny Fanehoana ny Tompo (fanehoana azy tany amin' ny tempoly), izay antsoina hoe koa Fetin' ny Fanazavana. Io fety io dia itantarana ireo 40 andro fialan-tsasatr' i Maria talohan' ny hidiovany sy hitondrany ny zanany haseho any amin' ny Tempolin' i Jerosalema^[5]. Tamin' ny Andro Antenatenany, ny andro alohan' ny Fanazavana (1 Febroary) dia nanamarika ny andro anesorana ny haingon' ny Noely, isan' izany ny hazon' ny Noely sy ny fampisehonana ny tantaran' ny Fahaterahan' ny Mpamonjy. Ny fomba fanao izay manapitra ny Noely amin' ny fetin' ny Fanazavana dia nihamaty, afa-tsy ao amin' ny faritra miteny espaniôla eto amin' izao tontolo izao izay mbola manome lanja ny Fetin' ny Fanazavana (espaniôla: Fiesta de la Candelaria) sady fiafarana tsy ôfisialin' ny fizaràn-taon' ny Noely.

Ny fotsy no loko litorjika ampiasaina amin' ireo fotoan' ny Noely ireo.

Ny hazon' ny Noely na hazon' ny Krismasy dia hazo na sary hazo nohaingoina sy noravahana ao am-piangonana na any an-tokantrano na eny amoron-dalana na eny an-jaridaina, mba hoenti-mankalaza ny Noely. Ny hazon' ny Noely, ankehitriny, dia ravahana amin' ny alalan' ny bolan' ny Noely sy girlandy tsotra, na miravaka jiro na labozia ary zavatra madinika isan-karazany fanaingoana, ahitana kintana maro, ka ny lehibe indrindra dia apetraka eny amin' ny tampon' ny hazon' ny Noely. Ny zavamaniry atao hazon' ny Noely dia amidy efa avy notapahina na avarotra anaty tavy, ka ity farany ity dia azo avela ho velona mba hampiasaina amin' ny Noely manaraka. Misy koa ny manao hazon' ny Noely eny ivelan' ny trano: eny an-tokontany na ao an-jaridaina. Ny fampiasana hazon' ny Noely namboarina (vita amin' ny plastika) dia fomba iray ialana amin' ny fanapatahana hazo, nefa ny fampiasana izany dia tsy azo lazaina ho fomba anajana kokoa ny tontolo iainanana raha mitaha amin' ny hazon' ny Noely voajanahary, noho ny fandotoana mety ateraky ny fanariana azy rehefa tsy azo ampiasaina intsony. Toy ny amin' ny Noely na Krismasy ihany dia tsy misy firesahana momba ny hazon' ny Noely ny ao amin' ny Baiboly. Izany anefa tsy mahasakana ny mpiaro io fomba io hanamarina azy amin' ny fampahatsiahivana andalana sasany ao amin' ny Baiboly.

I Dadabe Noely dia rangahy iray tantarain' ny angano fa be volom-bava fotsy, bebe kibo, sariaka, mitafy mena misy morona volom-biby fotsy, ary mitondra fanomezana kilalao sy vatomamy ho an' ny ankizy hendry mandritra ny Noely na Krismasy. Mipetraka any amin' ny Tendrontany Avaratra izy, voahodidin' ny andiana elfa kely manamboatra kilalao. Ny Dadabe Noely fantatra ankehitriny dia noforonin' ilay mpanoratra amerikana Clement Clarke Moore (ao amin' ny tononkalony mitondrany lohateny hoe A Visit from St. Nicholas na The Night Before Christmas) tamin' ny taona 1822, tamin' ny alalan' ny fanambatambarany angano maromaro avy amin' ny vahoakan' ny firenena samihafa nifindra monina tany Etazonia izy, indrindra fa i Masindahy Nikôla, izay atao amin' ny teny hôlandey hoe Sinter Klaas. Tamin' ny taona 1860 vao nananana ny endriny ahafantarana azy ankehitriny i Dadabe Noely tamin' ny alalan' ny sary nataon' i Thomas Nast.

Tamin' ny taonjato faha-17, tao Angletera, dia tsy nankalaza Noely ny Poritana satria heveriny fa fetin' ny fahamamoana io fety io, sady zavatra noforonin' ny Katôlika, famantarana ety ivelany ny fanjakazakan' ny papa. Misy fiangonana sy sekta ary fikambanana ao amin' ny Hetsika Restaorasiônista mandà ny fitandremana ny Krismasy noho ny antony ara-teôlôjia, anisan' izany:

• ny Vavolombelon' i Jehovah;
• ny Fiangonana Jesosy Marina (True Jesus Church);
• ny Fiangonan' Andriamanitra (Andro Fahafito);
• ny Iglesia ni Cristo any Etazonia sy any Brezila;
• ny Kôngregasiôna Kristiana any Brezila;
• ny Kôngregasiôna Kristiana any Etazonia;
• ny jodaisma mesianika;
• ny ankamaroan' ny sabatariana: toy ny "Fiangonan' i Jesoa Marina" sy ny "Fiangonan' Andriamanitra (Andro fahafito)", ny Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito; ny Armstrôngita;
• ny fiangonana refôrme sy fondamentalista sasany manana faharesen-dahatra isan-karazany, toy ny Batista Mahaleo Tena, mpikambana ao amin' ny Hetsiky ny Fanamasinana, ny Pentekôtista Apôstôlika (Oneness Pentecotism) ary ny Fiangonan' i Kristy.

Tsy mankalaza Noely ny Vavolombelon' i Jehovah satria, amin' izy ireo, tsy nodidian' i Jesoa ny fankalazana ny fahaterahany sady tsy fomba jiosy na kristiana ny fankalazana ny fitsingerenan' ny andro nahaterahana fa fomban' ny mpanompo sampy^{[6] [7] [8]}, ary ny Krismasy rahateo dia avy amin' ny fetin' ny mpanompo sampy. Tsy mankalaza Noely koa ny Grace Communion International (izay fiangonana evanjelika)^[9] sy ny Christian Churches of God^[10].

Ny firenena eto amin' izao tontolo izao dia samy manana ny fandraisany ny andro Noely, ka ao ireo manao izany ho andro fety, ary ao ireo izay tsy manao izany ho andro fety. Ny firenena toa an' i Japàna, izay tsy manao ho tsy fiasana ho an' ny besinimaro ny Krismasy nefa ahitana Kristiana vitsy, dia nandray lafiny maro amin' ny endrika ny fankalazana ny Krismasy tsy ara-pivavahana, toy ny fanolorana fanomezana sy ny fanaingoana trano ary ny hazo krismasy.

Ankalazaina sy atao andro tsy fiasana ny Krismasy ao amina firenena miisa 163 sy fizaràn-tany miisa 2, ireto avy izany:

Albania, Alemaina, Andôra, Angôla, Antigoa-sy-Barboda, Arzentina, Armenia, Aostralia, Aotrisy, Bahamasy, Bangladesy, Barbady, Bielôrosia, Belzika, Belizy, Benîno, Bôlivia, Bôsnia-Herzegôvina, Bôtsoana, Brezily, Broney, Bolgaria, Borkina Fasô, Borondy, Danemarka, Dôminika, Timôro Atsinanana, Ekoadôra, Ejipta, Salvadôro, Ginea Ekoatôrialy, Eritrea, Estônia, Esoatiny, Etazonia, Etiôpia, Fanjakana Mitambatra, Fijy, Filipina, Finlandy, Frantsa, Gabôna, Gambia, Ganà, Grisia, Goatemala, Ginea, Ginea-Bisao, Grenady, Guyana, Haity, Hôndorasy, Hong Kong (Sina), Hôngria, Islandy, India, Indônezia, Iràka, Irlandy, Italia, Jamaika, Jeôrjia, Jiboty, Jôrdania, Kamerona, Kanada, Kapvera, Kazakstàna, Kenià, Kiprôsy (na Sipra), Kiribaty, Kirgizistàna, Kiobà, Kôlômbia, Kôsta Rika, Kôrea Atsimo, Kôsôvô, Kôtidivoara, Krôatia, Letônia, Libàna, Lesôtô, Liberià, Liktenstaina, Litoania, Loksemborga, Makao (Sina), Madagasikara, Malaoy, Malaizia, Maly, Malta, Nosy Marsaly, Maorisy, Meksika, Mikrônezia, Môldavia, Mônakô, Môntenegrô, Môzambika, Mianmara, Namibia, Naoro, Nepaly, Nederlandy, Zelandy Vaovao, Nikaragoa, Nizera, Nizerià, Makedônia Avaratra, Nôrvezy, Oganda, Okraina, Orogoay, Palaô, Palestina, Panamà, Papoazia-Ginea-Vaovao, Paragoay, Pero, Pôlônia, Pôrtogaly, Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, Repoblika Dôminikana, Repoblikan' i Kôngô, Repoblikan' i Afrika Afovoany, Romania, Rosia, Roanda, Santa Kity-sy-Nevisy, Santa Losia, Santa-Vinsanta-sy-Grenadina, Samôa, San-Marînô, Saô Tôme e Prinsipe, Senegaly, Serbia, Seisely, Siera Leôna, Singaporo, Sily, Slôvakia, Slôvenia, Nosy Solomon, Afrika Atsimo, Espaina, Srilanka, Sodàna, Sodàna Atsimo, Sorinama, Soeda, Soisa, Siria, Tanzania, Tôgô, Tônga, Trinite-sy-Tôbagô, Tovalo, Tsady, Tsekia, Vanoato, Vatikana, Venezoela, Zambia, Zimbaboe.

Indreto ny firenena miisa 21 ankalazana ny Noely nefa tsy manao azy ho andro tsy fiasana: Azerbaijàna, Bareina, Kambôdia, Sina, Kômôro, Iràna, Israely, Japàna, Kôeity, Laôsy, Maldiva, Môngôlia, Marôka, Ômàna, Pakistàna, Katara, Tailandy, Torkia, Emirata Arabo Mitambatra, ary Vietnamy.

Marihina fa any Taiwan, ny 25 Desambra dia ankalazaina amin' ny maha "Andron' ny Lalàm-panorenana" azy fa tsy andro tsy fiasana ôfisialy. Any Pakistàna dia andro tsy fiasana ny 25 Desambra, saingy tsy natao hankalazana ny Krismasy fa ho an' ny fitsingerenan' ny andro nahaterahan' i Muhammad Ali Jinnah, mpanorina an' i Pakistàna.

Indreto ny firenena miisa 14 tsy ankalazana ny andro Noely sady tsy manao azy ho andro tsy fiasana.

I Afganistàna, i Alzeria, i Botàna, i Kôrea Avaratra, i Libia, i Maoritania, ny Repoblika Demôkratika Arabo Sahraoy, i Arabia Saodita, i Sômalia, i Tajikistàna, i Tonizia, i Torkmenistàna, i Ozbekistàna, ary i Iemena dia tsy manao ny Noely na Krismasy ho andro tsy fiasana.

• Paska

• Pentekôsta na Pentekôty
• Advento na Fiaviana
• Epifania

• Magy na Majy
• Magy ao amin' ny Baboly
• Anjely
• Maria
• Jôsefa
• Elizabeta
• Zakaria
• Herôda

• Taom-piangonana
• Fahaterahan' i Jesoa

1. ↑ "Noël", in Encyclopædia Universalis, 1996, CD-ROM
2. ↑ 76 Ary ianao, ry zaza, dia hatao hoe mpaminanin'ny Avo Indrindra; Fa hialoha eo anatrehan'ny Tompo ianao hamboatra ny lalany. 77 Hanome ny olony ny fahalalam-pamonjena amin'ny famelana ny helony, 78 Noho ny halehiben'ny famindram-pon'Andriamanitsika, izay hiposahan'ny mazava avy any amin'ny avo ho antsika.(Lio. 1.76-78 - Ny Baiboly)
3. ↑ "Ary hiposaka aminareo, izay matahotra ny anarako, ny Masoandron'ny fahamarinana, manana fanasitranana ao amin'ny tanany; ary hivoaka ianareo ka hifalihavanja toy ny zanak'omby mifahy" (Malakia 3.20 - Ny Baiboly)
4. ↑ Code of Rubrics included in the 1962 Roman Missal, 72 (PDF)
5. ↑ "Feast of the Purification (Candlemas)". www.fisheaters.com.
6. ↑ "Nahoana ny Vavolombelon’i Jehovah no Tsy Manao Krismasy?" Jw.org
7. ↑ "Inona no Lazain’ny Baiboly Momba ny Krismasy?", Jw.org
8. ↑ "Inona no Maharatsy ny Krismasy?", Jw.org
9. ↑ La véritable origine de Noël [archive] - David C. Pack, L’Église de Dieu restaurée.
10. ↑ Les Origines de Noël et des Pâques [archive] - Les Églises Chrétiennes de Dieu (Christian Churches of God).