Andriamanitra (ankapobeny)

Ny andriamanitra dia zavatra (fanahy, raha ny marina kokoa) inoana na heverina fa mihoatra ny fisiana sy ny herin' ny natiora ka atao hoe masina sady matetika anehoan' ny olombelona fanajana sy fatahorana manokana sady anaovany fanompoana ara-pivavahana. Arakaraka ny finoana sy ny fampianaran' ny filôzôfia dia mety hinoana ho tokana ny andriamanitra (mônôteisma, ...) fa mety ho maro koa (pôliteisma, ...). Raha tokana na fara tampony izy dia matetika antsoina amin' ny anarana hoe Andriamanitra fotsiny, izay ampiasaina toy ny anaran-tsamirery. Raha maro izy dia mety hinoana ho mifandray amin' izy samy izy sahala amin' ny mpianakavy na misy fandaminana ara-piarahamonina ka tsy ilaozan' ny olam-pifandraisana toy ny hita amin' ny fiarahamonin' olombelona. Mety hisafidy ny iray amin' ny andriamanitra maro ny fianakaviana na ny foko na ny firenena iray ka hanao azy ho andriamanitra ivavahany manokana (henôteisma).

Maro karazana ny fomba fiheverana sy finoan' ny olombelona ny andriamanitra arakaraka ny fivavahana na ny filôzôfia arahiny, ka misy ny fivavahana mino ny fisian' adriamanitra tokana sady mpamorona ny zavatra rehetra (mônôteisma), ao ny manao azy ho maro (pôliteisma), ao ny manao azy ho tsy mifangaro amin' izao tontolo (mihoa-draha) izao nefa ao koa ireo mino fa tsy misy fiavahany fa mifampitohy na mifangaro amin' izao tontolo izao ny andriamanitra na Andriamanitra (panteisma). Ireo fiheverana ireo dia mety ho an' ny fivavaha iray na an' ny filôzôfia iray.

Ny pôliteisma (avy amin' ny teny grika hoe πολύ / polu ,"maro", sy θεός / theos, "andriamanitra") dia finoana ny fisian' ny andriamanitra maro sy fivavahana amin' izy rehetra na amin' ny sasany aminy. Raha ny iray aminy fotsiny no safidina hivavahana dia izay no atao hoe henôteisma. Amin' ny ankapobeny dia inoana ho manana endrika mitovy amin' ny olombelona na amin' ny biby sy mitovitovy toetra amin' ny an' ny olombelona ireo andriamanitra ireo. Manana ny anjara toerany ao amin' ny lamina misy ambaratonga ireo andriamanitra ireo araka ny hita ao amin' ny fedrà maro. Ny fandaminana misy eo amin' ny fiarahamonin' olombelona no heverina fa fandaminana misy koa ao amin' ny tontolon' ireo andriamanitra ireo ka misy ny andriamani-dehibe sy ny andriamanitra kely, ny andriamanitra lahy sy ny andriamanibavy, ny andriamanitra ray sy ny andriamanitra reny ary ny andriamanitra zanaka, misy ny andriamanitra mpanjaka sy ny andriamanitra mpanohitra ny andriamanitra mpanjaka, sns.

Ny henôteisma (avy amin' ny teny grika hoe ἑνός / henos: "iray" sy θεός / theos: "andriamanitra") dia fivavahana amin' andriamanitra iray manokana izay tsy andavana ny fisian' ny andriamanitra hafa. Ivavahana amin' ny fomba feno ilay andriamanitra nosafidina fa ireo andriamanitra hafa kosa mety tsy hivavahana mihitsy (izay no atao hoe mônôlatria) na hanaovana fivavahana faran' izay maivana. Misy ny mihevitra (toa an' i Thomas Römer) fa ny fanompoam-pivavahana nataon' ny Zanak' i Israely ho an' i Iahveh araka ny fanao tany amboalohany tao Kanaana tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-7 tal. J.K. dia henôteisma, izay antsoina hoe Iahvisma, ka tamin' ny fahababoana tany Babilôna vao niova ho jodaisma, fivavahana mônôteista^[1].

Ny mônôteisma dia finoana andriamanitra tokana na finoana ny maha tokana an' Andriamanitra izay namorona ny zavatra rehetra sady tsy mifangaro aminy. Telo ny fivavahana fantatra mazava fa mônôteista, dia ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny silamo. Ny zôrôastrisma, izay fivoaran' ny mazdeisma, dia fivavahana tany Persia izay azo lazaina koa ho mônôteisma.

Ny mônôteisman' ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana dia manaiky ny finoana an' Andriamanitra tokana nefa misy "persôna" telo, dia ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina, izay fintinina amin' ny teny hoe Trinite. Ho an' ireo fiangonana kristiana onitariana sy ny jodaisma ary ny finoana silamo dia pôliteisma (triteisma, raha ny marina kokoa) izany.

Ny panteisma dia finoana sy filôzôfia anambaràna fa ny fitambaran' ny zava-drehetra no atao hoe Andriamanitra. Izany hoe izao tontolo izao dia tsy noforonin' Andriamanitra fa tenan' Andriamanitra ka Andriamanitra no fanahiny. Ny filôzôfa neôplatônisiana dia nanana izany fiheverana izany. Ny hindoisma koa dia ahitana endrika panteisma. Isan' ny filôzôfa malaza amin' ny fiheverana panteista i Baruc Spinoza^[2]. Mifanakaiky hevitra amin' ny panteisma ny panenteisma.

Ny panenteisma dia fampianara filôzôfika sy finoana ilazana an' Andriamanitra ho sady miely amin' ny faritry ny natiora rehetra, sady mihoatra azy na ara-potoana na ara-toerana. Tsy mpamorona Andriamanitra fa hery mandrakizay manetsika an' izao tontolo izao. Lehibe noho izao tontolo izao io Andriamanitra io ka noho izany dia miaty an' izao rehetra izao izy. Manakaiky ny panteisma ny panenteisma nefa tsy tokony hafangaro aminy^[3].

Ny teisma dia fiheverana filôzôfika na finoana izay ilazana fa misy Andriamanitra manan-tsitrapo manokana, tokana ary antom-pisian' izao tontolo izao sy namorona azy. Andriamanitra no mifehy mivantana izao tontolo izao. Endrika isehoan' ny teisma ara-pivavahana ny mônôteisma.

Ny deisma dia fiheverana filôzôfika izay ilazana fa misy Andriamanitra manan-tsitrapo manokana, tokana ary mpamorona nefa tsy mifehy na mitsabaka amin' ny zava-misy eto amin' izao tontolo izao. Amin' ireo filôzôfa manaraka ny deisma dia ny saina no manakatra ny zavatra mety ho fantatra ny amin' Andriamanitra fa tsy ny boky masin' ny fivavahana.

• Andriamanitra (tokana)
• Mônôteisma
• Teisma
• Deisma
• Panteisma
• Panenteisma
• Pôliteisma
• Henôteisma
• Doalisma

1. ↑ Thomas Römer, La Bible, quelles histoires !, Bayard, 2014, pp. 216-217.
2. ↑ Baruch Spinoza, Ethica Ordine Geometrico, 1675, ao amin'ny teny fampidirana.
3. ↑ Peter C. Rogers, Ultimate Truth, Book 1, AutorHouse, 2009 (ISBN 1438979681) Vakio eto [tahiry])