Шартял

Шартял

Марла Шартял

Шартялым алык марынвлӓ ӹшке семӹньӹштӹ маныт: Шорыкйол, Угарман марынвлӓ тидӹм Васли вады лӹм доно пӓлӓт. Тошты овуца семӹнь Шартялым шӹренжок алык марынвлӓ эртӓрӓт дӓ ти айо и гӹц ишкӹ шӓрлӓ веле. Тидӹм нӹны мыскара форман айола эртӓрӓт, кышты тӹнг персонажвлӓжӹ шарык дӓ кесӹ ыжга доно сӓрнӹшӹ Васли Кугуза дон Васли Кыва ылыт. Техеньӹрӓкок овуцам кыды вӓрежӹ Кырык Сирӹштӓт ужаш лиэш. Шартялым 22-шы декабрь гӹц, у тӹлзӹ шачаш тӹнгӓлмӹ паштек аяш тӹнгӓлӹт. Кырык марынвлӓ Шартялым православи церкӹн Шартял доно кӹлдӓт, но тӹ годымок айолан лӹмӹм пушы шарыкымат ак мондеп дӓ ти айо годым «шарык тӓрӹм йӱктӓш каштыт». Кӱ гӹц шарыкым оксала ӓль пӹрня (подарка) дӓ кузык семӹнь нӓлӹнӹт нӹнӹм йӱктӓш. Финн-угр халыквлӓ Шартял гань айом 6000 и первиӓт вӓк аенӹт. Шартял кого айо, кыдым кыце изивлӓ, тенгеок коговлӓӓт яратат. Тӹдӹ кыце солавлӓштӓт, тенгеок халавлӓштӓт, ик семӹнь, пиш когон вычымы ылеш. Курымвлӓ вашт толын, Шартял эдемвлӓн сек пуры дӓ сек сусу айошкы сӓрнӓлтӹн.

Календарь айо

Кырык марынвлӓ дон алык марынвлӓ, тенгеок пашкуды суасламарынвлӓ дон рушынвлӓ Шартялым У и паштек аят. Ти айо хресӓнь пӓшӓ календарь доно цаткыдын кӹлдӓлтӹн- шукы пӓшӓӓн шӹжӹ эртен, вольык витӓштӹ цымырын шалга, садывичӹ дӓ кавштавичӹ кӹцкӹвлӓ дон кушкышвлӓм ӧлвӓкӹ оптен шӹндӹмӹ, ма келешӹм санзалтымы, консервируйымы, вареньӹм шолтымы, мӱм погымы, олмам, вишням, мӧрвлӓм коштымы, шаршым ӱштӹ клӓтӹшкӹ перегӓш пиштӹмӹ.

Хуго ван дер Гос: Кӹтозӹвла Бетлехемӹштӹ

Церкӹ Шартял дӓ тӹдӹн историжӹ

Шартялым церкӹ йыла семӹнь христианвлӓ, тӹнгжӹмок тӹдӹн тӹнг религивлӓжӹлан ыдылшы католиквлӓ, лутеранвлӓ дӓ православим жеплӹшӹвлӓ аят дӓ тидӹм Исус тетян шачмыжы доно кӹлдӓт. Мусульманвлӓ Шартялым ак жеплеп.

Шартял качкыш

Шукынжок у и анзыц пайым ӹштӓт, кыдыжы тӹдӹм шӹкштӓ, кыдыжы соктам ӹштӓ дӓ ӱштӹшкӹ лыктеш, Шартял ӱӓн лижӹ манын, ӱм шӹжӹмок шӹрӓтен ӓль ӱштӹш лыктын, йори перегӓт. Шартял годым пӱкшӓт лишӓшлык. Шартял кого айо ылешӓт, ти кечӹн стӧл вӹлнӓт шукы качкыш лишӓшлык. Кыце Шартялым ает, тенге иэт эртӓ - шая улы. Седӹндонат, кырык марынвлӓ ти айо кечеш шукы качкышым йӓмдӹлӓт: ку комбым, ку лыдым роалеш да пышкыды паян лижы манын камакашты пырейыкта, тотшы тотлырык лижы манын, коргышкыжы ку олмам, ку коштымы фруктывлӓм опта, кыдыланжы кравецок сита, шукы кырык мары стол вӹлнӹ шолтымы пай падкагыль дон пельменьӹм ужат, тидӹ гӹц пасна ширӹ падкагыльвлӓ гӹц тӹнгӓлӹн, мӱӓн кагыльвлӓ якте кӱэшӹт. Кыдыжы пиццым йӓмдӓла. Келесӓш келеш, пиццым Европы сӓндӓлыквлӓшты айо качкышеш ак шотлеп. А меленӓ дон таравлӓ гишӓн моло попашыжат уке. Шаршы яре шолтымы коштым олма дӓ вишня лемӓт Шартял стӧлӹн атрибутшы ылыт. Ти лемӹм десертеш пуат, тӹдӹ пӹрейӹшӹ лишӓшлык дӓ шӹренжок вадеш качкыт. А йӱмӓш- алкогольдымы пышкыды сыра. Тидӹ тошты традици семӹнь эртӓрӹмӹ Шартял техеньӹрӓк.

Шартялышкы у элементвлӓ пырат

Ӹлӹмӓшӹн виӓнгмӹжӹ велдӹк, Шартялым эртӓрӹмӓшкӹ у элементвлӓ со пырен миӓт дӓ пырышашлык и ылыт. Кагыльвлӓм кӱэштмӓш шукы жепӹм тергӓ, седӹндонат, кыдыжы мӱӓн кагыльвлӓ дӓ ӹшке шолтымы сыра вӓреш кондитерскиштӹ ӹштӹмӹ тортвлӓ дон пирожныйвлӓм нӓлӹт дӓ йӱӓш- лимонадвлӓм дӓ заводышты лыкмы сырам, ӓль пышкыды якшар ӓрӓкӓм. Шоэн агыл, мӓмнӓн айо стӧлнӓм шампански сӹлнештӓрӓ.

Пӹтӓртӹш жепын, Российӹштӹ, шӹренжок халавлӓштӹ Европыштыш Шартялымат аяш тӹнгӓлӹнӹт. Ти у овуца Кырык сир яктеӓт кӹзӹт шон. Европыштыш Шартялым 24-25 декабрьӹн аят. Ма доно ти Шартялжы айыртемӓлтеш ӓль ма тӹштӹ мӓмнӓн Шартял докы лишӹл улы? Кыце кырык марынвлӓн, тенгеок европыштыш Шартял кого айоэш шотлалтыт. Но кырык марынвлӓ лошты Когечӹ сек кого айоэш шотлалтеш гӹньӹ, Европышты сек кого Шартял и ылеш. Кыце ти айом аят? Европа ик культуран дӓ ик религиӓн агыл, седӹндоно тӹштӓт Шартял айымашты айыртемвлӓ улы: католицизмӓн сӓндӓлӹквлӓ (Итали, Испани, Франци, Германин кечӹвӓлвелжӹ, Польша, Лиетува) тидӹм ик семӹнь аят, а лӱтеранвлӓ (Германин йыдвел пелӹжӹ, Скандинавин сӓндӓлӹквлӓ, Эстони, Латви) тидӹм вес семӹньрӓк эртӓрӓт. Но цилӓ халыкын культурышток Шартял кож кого рольым мадеш.

Шартял кож

Декабрь тӹнгӓлтӹшӹштӹ Европышты шукы вӓреок кож выжалымы йӓрмингӓвлӓм эртӓрӓт. Но сек кого йӓрмингӓэш Франциштӹш Страсбург хала шотлалтеш. Тӹштӹ сек пӹтӓри Европышты хала пӧрт (мэри) анзылан публикылан Шартял кожым шагалтымы. Малын лӹмӹнок тӹштӹ тенге ӹштӹмӹ? Тидӹлӓн виржӓт ылын. Тидӹ 500 и перви кытлан ылын. Страсбург хала кок религиӓн хала. Ик халазывлӓ (халашты ӹлӹшӹ) католиквлӓ ылыныт, весӹвлӓжӹ- лӱтеранвлӓ. Нӹнӹ тӹнӓм икӹжӓк-иктӹштӹ лошты пурын ӹлӹделыт. Ик халашты ӹлӹшӹвлӓ икӹжӓк-иктӹм ынгылен ӹлӓтӓт гӹньӹ веле, халаат анзыкыла виӓнг кердеш- тидӹм халан мэриштӹ ынгыленӹт дӓ Шартял анзыц хала пӧрт анзылан кого кожым шагалтенӹт. Тӹдӹм якшар олмавлӓ доно сӹлнештӓренӹт. Тӹнӓм охоницӓ эче пиш шергӹ ылын. Страсбургвлӓн ӹлӹзӹвлӓжӹм тӹшкӹ аяш ӱжӹнӹт. Весин тӹштӹ кож выжалымаш йӓрмингӓ пачмы лин. Изин-олен техень айо тӹ халашты традицишкӹ пырен дӓ ти пуры айом вес халавлӓштӓт аяш тӹнгӓлӹнӹт. Икӓнӓ, кӓнгӹж пиш ӱштӹ ылын дӓ Страсбург лишнӹ ик олмаат лиде. Айом организуйышывлӓ кожым олмавлӓ дон сӹлнештӓрӓш ак лиӓт, пиш когон ойхыренӹт. Но тӹштӹш ик охоницӓм ӹфӹлӹшӹ мастар якшар олмавлӓм охоницӓ гӹц ӹфӹлен ӹштӓш лин. Тенге тӹ годшен Шартял кожвлӓм охоницӓ шарвлӓ доно сӹлнештӓрӓш тӹнгӓлмӹ.

Руш Элыштыш Шартял

Российӹшкӹ Шартял дӓ У и годым кожым шагалтымы традици Икшӹ Петр кугижӓ годым толын. Кожым кугижӓн кудвичӹштӹжӹ пӹтӓри шагалтенӹт, вара Петербургын ӧлицӓвлӓштӹ шагалтымы ылын. Но тенге гӹнят, ти традици кымдан шӓрлен кен кердде. Провинциштӹ Шартял кожым кыды-тидӹ поме]ик ӹшке усадьбыштыжы шагалтен. Но 1900-шы ивлӓн тӹнгӓлтӹшӹштӹ кож йӹр незеррӓк сослови гӹц ылшы тетявлӓӓт мырывлӓштӹм мыренӹт. Шамаклан "В лесу родилась елочка" мырым тетявлӓ шӱдӹ и первиӓт кӹзӹтшӹ ганьок мыренӹт.

Кӹзӹт Российӹн когорак халавлӓштӹш тетявлӓ европыштыш Шартял мырывлӓмӓт пӓлӓт. Шукыжымок нӹнӹм рушлашкы сӓрӹмӹ. Ти шотышты кырык мары тетявлӓӓт ӧрдӹжеш кодделыт. Таманяр Шартял мырым кырык марлашкат сӓрӹмӹ. Кынам ӹне кырык марынвлӓ Шартял ӓль вес семӹньжӹ У и кожым шагалташ тӹнгӓлӹннӓ? Лин кердеш, пӹтӓриш кырык марынвлӓ тидӹм луатӹндекшӹмшӹ курымын мычашыштыжок шагалтенӹт. Нӹнӹ уланрак класс гӹц ылыныт дӓ халавлӓштӹш ӹлӹмӓшӹм ужыныт. Лӹмӹнок тидӹм торговойвлӓ ӹштен кердӹнӹт. Варажы, изин-олен кожым шагалтымы гишӓн халыкат пӓлӓш тӹнгӓлӹн. Лӹмӹнок тидӹ октябрь революци паштек кымдан шӓрлен кен. Кыце пӓленӓ, кож мычашеш шӹдӹрӹм сӓкӓлтӓт. Европышты ти шӹдӹр Бетлехемӹн шӹдӹржӹм анжыкта. Революци якте ти шӹдӹр Российӹштӓт тӹдӹмок анжыктен, но кӹл вашталтмыкы дӓ ӹлӹмӓшӹм утла идеологизируйымы велдӹк, ти шӹдӹр партин дӓ Кремльӹн шӹдӹрӹш сӓрнӓлтӹн. Тидӹ негативный рольым мадын дӓ кӹзӹтшӹ идеологидӹмӹ жепӹн, кожым сӹлнештӓрӹмӹ годым, кыдыжы кож мычашеш нимахань шӹдӹрӹм ак сӓкеп.

Скандинавиштӹш Шартял

Суомиштӹ, Швециштӹ, Даништӹ, Норвегиштӹ декабрьӹн пӹтӓриш кечӹн адвентӹн календарьым пачыт. Тӹштӹ цилӓжӹ 24 кечӹм анжыктымы. Шартял ти йӹлмӹвлӓштӹ йоулу ӓль йул маналтеш. Кыце вес халыквлӓн культурывлӓштӓт, тидӹ Христосын шачмыжы доно кӹлдӓлтӹн. Адвент календарьым икшӹ декабрьын пачыт гӹнь, тӹнӓм Христосын шачмыжы якте 24 кечӹ кодеш. Ти кечӹвлӓн Христосым момы витӓм шагалтат. Поханя фигурывлӓ гӹц тӹдӹм ӹштӓт: Мария, Иосиф, вольыквлӓ, кӹтӧзӹвлӓ, Христосын шипкӓжӹ дӓ Бетлехемӹн шӹдӹржӹ тӹштӹ тӹнг элементвлӓ ылыт.

Шартял сарта тылвлӓ дон сотемдӓрӹмӹ айо ылеш. Шартял годшаш сарта Бетлехемӹн шӹдӹрӹн символжы ылеш. 24-шы декабрьӹн ирок церкӹ кымдемӹштӹшӹвлӓ шӹгерлӓшкӹ кеӓт дӓ колышы туанвлӓштӹм ӓшӹндӓрен, шӹгерешӹштӹ сартавлӓм чӱктӓт. Ти сартавлӓм тӱны йылаташ лижӹ манын, банкыштыш гань конструкциӓн ылыт, мардеж ӹфӹлӓ гӹнят, нӹнӹ йылат.

Кечӹвӓл эртӹмӹкӹ шартял качкышым качкаш шӹнзӹт. Качмы анзыц Библиштӹ Христосын шачмыжы гишӓн увертӓрӹмӹ шамаквлӓм лыдыт. Шартял годым соредӓлӓш ак ли. Соредӓлӓт гӹньӹ, толшаш иэт нелӹ лиэш- шая улы. Ма традици семӹнь Шартял стӧл вӹлнӹ лишӓшлык? Салатвлӓ, винегрет, шӹкштӹмӹ сасна ӓрдӹ, кол качкышвлӓ, падкагыльвлӓ, жаркойвлӓ дӓ фруктывлӓ. Шелӓн пайым кыдыжын качмы ак шо, седӹндонат сасна ӓрдӹм кӹзӹт индейкӹ пай доно вашталтат. Но тӹдӹмӓт пӹтӓри шӹкштӓт. Йӱӓш гӹнь- кӱ сырам йӱэш, кӱ пышкыды якшар ӓрӓкӓм. Шартял стӧл лошты йӱкшӹ лимеш йӱмӓш сулыкеш шотлалтеш. Десертеш кофем йӱт дӓ мӱӓн "Шартял шӹдӹр" лӹмӓн нӹл лыкан шӹдӹр форман изи кагыльвлӓм качкыт. Кофе дон ӓль коньякым, ӓль ликӧрӹм пыйырт подылыт.

Качмы паштек семнявлӓшкӹ ӱштӹ Кугуза пӹрняӓн пӱштӹржӹ дон толеш. Европышты тӹдӹ Санта Клаус ылеш- ош пандашан пуры шонгы тьотя, кыды Лапланди гӹц пучывлӓ дон толеш. ӱштӹ Кугузан палшышывлӓжӹ улы- гномвлӓ, кыдывлӓ пӹрням шӓлӓтӓш палшат. Гномвлӓ халык мифологи гӹц толшы пурым кандышы дӓ пурым шанышы вадыжвлӓ ылыт, кыдывлӓ ӱштӹ Кугузалан, тенгеок эдемвлӓлӓнӓт палшат. Нӹнӹ лач Шартял вадны веле эдемвлӓ докы толыт. Пӹрнявлӓм пумы анзыц тетявлӓ ӱштӹ Кугузалан мырым мырышашлык ылыт. Ик техень кымда пӓлӹмӹ мыры "Гномвлӓн Шартял" маналтеш, кыдым кыце тетявлӓ, тенгеок кого эдемвлӓӓт мыраш яратат.

Шартял кечӹн ирок церкӹвлӓштӹ Шартял мессӹм служат. Ирок качкышеш гномвлӓн шолтен кодымы рис шӹрӓшӹм качкыт. Тӹштӹ ик миндаль пӱкш тонг лишӓшлык. Кӱлӓн тӹдӹ вӓрештеш- тӹдӹ толшаш ин цӓшӓн лиэш. Шартялеш шукы качкышым йӓмдӹлӓтӓт, тӹдӹм кым-нӹл кечӹ вӓк качкыт, семняштӹ шӹнзен, эдемвлӓ иквӓреш яжо мӓгӓлвлӓм эртӓрӓт. Хыналаш моло Шартял кечӹн ак кашеп, тидӹм лач Шартялын кокшы кечӹн, Валгыды Стефанын кечӹн веле ӹштӓт. Молнам имнидир дон хыналаш каштыныт гӹнь, кӹзӹт машинӓ дон кыдалыштыт. Скандинавиштӹ солавлӓ Кырык сирӹштӹш солавлӓ гань шӹрен ак шӹнзеп дӓ пашкуды докы моло кеӓш манын, таманяр уштышым кынамжы кеӓш вӓрештеш. Кӹзӹтшӹ гӹнь, тошты овуцавлӓ гишӓн угӹц ӓшӹндӓрен колтенӹт. Валгыды Стефанын кечӹн имнидирвлӓ дон кыдалыштмашвлӓм эртӓрӓт. Тидӹжӹ гӹнь лӹмӹнок тетявлӓлӓн кымылешӹштӹ ылеш. Имнидирӹм тьӹнгӹл дӓ йӹлгӹжшӹ материалвлӓ доно сӹлнештӓрӓт. Имни кыдалеш дӓ йӹрӹмвӓш тьӹнгӹлвлӓ сусун тьонгат.

Шартял, традици семӹнь вес эдемлӓн пурым кандымы айо ылеш. Тидӹ гишӓн пӹрням пумашат анжыкта. Иктӓ шӱдӹ и перви, кынам Скандинавиштӹ шукы незер тетя ылын, пурым ӹштӹшӹ организацивлӓ гач уланраквлӓ нӹнӹлӓн палшаш цаценӹт дӓ изи пӹрнявлӓм- канфетвлӓм, качкышым, пидмӹ пижоргывлӓм дӓ изи ма-шонвлӓм пӹрняэш пуэнӹт. Кӹзӹт ти пуры миссим кугижӓнӹш ӹштӓ, но тӹнӓмок тетявлӓлӓн палшышы организацивлӓӓт ямделыт.

Шартял анзыц эдемвлӓ пиш шукы оксам шӓвӓт. Цилӓ тӹдӹ пӹрням нӓлмӓшкӹ кеӓ. Шартял товырам выжалымаш, вес семӹньжӹ, Шартял йӓрмингӓ ноябрьӹнок тӹнгӓлӓлтеш. Тидӹм кого универмагвлӓ гӹц тӹнгӓлӹн, частный эдемӹн изи киосквлӓ якте ужат. Кӹзӹт кид мастарвлӓн пӓшӓвлӓм нӓлмӓш пиш трендикӓс дӓ модышты ылеш: яжо дизайнан сартавлӓ, кож укшвлӓ дон сӹлнештӓрӹмӹ гиацинтвлӓ, коршокеш куштымы якшар тюльпанвлӓ (сар тюльпанвлӓ Когечӹ пеледӹш ылыт), шӧртньӹ шӹдӹрвлӓ, пу гӹц пӹчкеден лыкмы ыжартен шӹндӹмӹ изи кожвлӓ, изи гномвлӓ, якшар онг кеквлӓ дӓ молат. Яжо пӹрняэш тенгеок книгӓвлӓӓт шотлалтыт.

Шартял лишемеш. Тӹдӹ ӹлӹмӓшӹн ӓкшӹ гишӓн шаналташ пыйырт дӓ ӱжеш. Халыквлӓ тӹдӹм ик семӹнь ак аеп гӹнят, цилӓ халыкок ти айом пурым кандышы айоэш шотла. Шартялна пуры лижӹ!

Ажедмӓшвлӓ