Evanjelisma

Ny evanjelisma na evanjelikalisma na fiangonana ara-pilazantsara dia hetsika kristiana milaza fa ny Filazantsara (na Evanjely) no hany fototra sy filamatry ny finoany. Niforona nanomboka tamin' ny Fanavaozam-piangonana prôtestanta (taonjato faha-16) io hetsika io ka nitombo tanjaka nanomboka tamin' ny taonjato faha-18 tamin' ny nipoiran' ny metôdisma britanika sy ny pietisma loterana. Ahita azy ny antokom-pinoana maro amin' ny prôtestantisma^[1]. Isan' ny matanjaka ao amin' ireo fiangonana evanjelika ireo ny batisma, ny pentekôtisma, ny hetsika karismatika evanjelika, ny hetsika karismatika vaovao (na pentekôtisma vaovao) ary ny kristianisma avanjelika tsy miankina maro. Fiangonana evanjelika na Fiangonana ara-pilazantsara no iantsoana ireo fiangonana ireo^[2]. Ny evanjelisma dia atao hoe koa kristianisma evanjelika na prôtestantisma evanjelika na evanjelikalisma. Ny teny hoe evanjelika dia azo soloana amin' ny hoe ara-pilazantsara amin' ny teny malagasy.

Itovian' ny Kristiana evanjelika rehetra ny fanomezany lanja ny fiovam-po isam-batan' olona izay vokatry ny safidy manokan' ny tsirairay, avy eo ny fiainana mivantana ny "fihaonana amin' i Kristy". Izany dia midika fa misy fiovam-piainana sy fihaonan' ny tsirairay amin' Andriamanitra izay mifanohy amin' ny famakiana ny Baiboly sy ny fiombonana vokatry ny vavaka isam-batan' olona na itambaran' ny besinimaro. Mampiavaka azy koa amin' ny prôtestantisma sy ny katôlisisma ary ny ôrtôdôksia ny batisan' ny mino (batisan' olon-dehibe). Ny evanjelisma ankehitriny dia ahitana mpivavaka 285 000 000 maneran-tany (tsy voaisa ao ny pentekôtista izay miisa any amin' ny 279 000 000), ka mahefeno ny 13 %n' ny Kristiana eran-tany izany.

Na dia vokatry ny Refôrmasiona prôtestanta aza ireo Fiangonana ara-pilazantsara ireo dia matetika lavin' ny Prôtestanta sasany. Izany no nahazo ny pentekôtisma nanomboka tamin' ny taona 1906 sy ny batisma nanomboka tamin' ny taona 1609. Amin' ireo mpanohitra azy dia fiangonana mitandrina firehana teôlôjika tranainy loatra izy ireo.

Ny tena fôndamentalista, izany hoe mpanao fivoasana ara-bakiteny ny Baiboly, dia ireo ao amin' ny International Council of Christian Churchs ("Fiombonan' ny fiangonana kristiana iraisam-pirenena") izay niorina tamin' ny taona 1948 ary ahitana ireo fiangonana tsy mivelatra loatra amin' ny hafa sady milaza ny tenany ho tsy miditra amin' ny raharaha misy resaka pôlitika. Io fiombonana io anefa dia nanohitra mafy ny kômonisma tamin' ny fotoana nifanoheran' ny vondron-tany kapitalista sy kômonista. Mandà tanteraka ny fifanatonanan' ny fiangonana tsy mitovy firehana aminy izy ireo.

Maro ireo Fiangonana ara-pilazantsara izay tsy nanapaka ny fifandraisany amin' ny Conseil Œcuménique des Eglises ("Fiombonana Ekiomenikan' ny Fiangonana"), na dia tsikerainy ho goragora loatra ireo fiangonana mikambana ao amin' io fiombonana io sady ataony hoe manorina ny fiombonany amin' ny resaka fitondram-piangonana fotsiny. Mihevitra izy ireo fa ny asa iaraha-manao dia tokony hifandanja amin' ny fifanarahan' ny fampianaram-pinoana niaraha-nanatontosa. Afaka miditra amina raharaha ara-pôlitika mahakasika ny ara-tsôsialy izy ireo raha toa ka tsy hampifangaroharo zavatra izany.

Anisan' ny manam-pifandraisana ara-teôlôjia amin' ny evanjelisma koa ireo Fiangonan' ny fifohazam-panahy, ny jodaisma mesianika, ny adventisma ary ny fiangonan' ny mpirahalahy.

Ny famaritana mahazatra dia ny an' i David Bebbington, mpahay tantara britanika, izay mamintina ny toetran' ny finoana evanjelika amin' ny teboka efatra.

1. Ny biblisisma: ny Baiboly no filamatry ny finoana ara-pilazantsara;
2. Ny fahateraham-baovao: miaiky ny asam-panavotan' i Kristy amin' ny alalan' ny fieken-keloka na fibebahana sady misafidy manokana ny hanolotra ny fiainany amin' i Jesoa mba hahazo ny fanomezam-pahasoavan' ny famonjena izay mifandray amin' ny fahateraham-baovao. Ny fiekem-pinoana sy ny batisan' ny mino alentika anaty rano no manambara izany fanapahan-kevitra izany;
3. Fanoloran-tena: ny fanoloran-tena, ao amin' ny fiangonana ara-pilazantsara, dia midika ho fandraisana anjara amin' ny asa an-tsitrapo ao amin' ny Fiangonana sy fizarana ny Filazantsara amin' ny olona rehetra^[3].
4. Ny fanomboana an' i Kristy: amin' ny fanomboana an' i Jesoa Kristy tamin' ny hazo fijaliana sy ny fitsanganany tamin' ny maty, izay lohahevitra miseho matetika ao amin' ny toriteny sady heverin' ny Kristiana evanjelikaa ho kihon-dalana teo amin' ny tantaran' ny Zanak' olombelona.

Ireo zavatra efatra natolotr' i Bebbington ireo dia iadian-kevitra eo amin' ny mpahay tantara sy ny mpahay fiarahamonina. Ireo toetra ireo, izay mifototra amin' ny olona tsirairay, dia zara raha ahafahana maneho ny fahasamihafana ara-teôlôjia na ara-pandaminana, misy eo amin' ny endri-pianfonana prôtestanta voafaoka amin' ny anarana hoe "evanjelika" na "ara-pilazantsara", indrindraindrindra ny Menônita sy ny Batista ary ny Pentekôtista, nefa indraindray ampiasaina hanondroana ny sasany amin' ny firehana ao amin'  ny Prôtestanta nohavaozina na ao amin'  ny Anglikana. Misy vondrom-piangonana hafa izay azo ampifanakekezina ara-teôlôjia na ara-tsôsiôlôjia amin' io firehana io (ohatra amin' izany izay miseho ao amin' ny Fiangonana katôlika) nefa tsy azo lazaina hoe "ara-pilazantsara", amin' ny hevitra hentitr' ilay teny izany.

Araka ny fomba fijery ara-piarahamonina sy ara-tantara miaraka dia tsapa fa azo faritana amina mason-tsivana roa ny evanjelisma, dia:

• ny fanadratana ambony ny fifohazam-panahy (revivalisma), izay mahafaoka ny fiheverana ho zava-dehibe ny fibebahan' ny tena manokana amin' ny maha an' ny tena manokana ny famonjena;
• ny fanarahana ny lala-marina (ôrtôdôksia araka ny heviny prôtestanta): ny fahefan' ny Baiboly sy ny maha vokatry ny tsindrimandrin' Andriamanitra azy, ny fahamarinan-tandrifin' ny zavatra voalaza ao ary ny fiarovana ireo "fahamarina kristiana"^[4].

Ny ankamaroan' ny fiangonana evanjelika dia manaraka ny foto-kevitry ny "Fiangonana malalaka", izany hoe ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana.

Ireto avy ireo sampana lehiben' ny evanjelima^[5]: ny batisma, ny pentekôtisma, ny hetsika karismatika, ny hetsika karismatika vaovao ary ny kristianisma tsy manavaka fiangonana.

Ny batisma dia finoana kristiana evanjelika nipoitra tamin' ny fifohazam-panahy notarihin' ilay pastora anglisy atao hoe John Smyth tao Hôlandy tamin' ny taona 1609^[6]. Io hetsika io dia miavaka noho ny fanomezany lanja ny Baiboly, ny fahateraham-baovao, ny batisan' ny olon-dehibe, ny toe-tsaina tia mamita iraka, ny fizakan-tena isan-toeran' ny fiangonana, ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana ary ny fananan' ny fitambaran' ny mpiara-mivavaka rehetra fahefana (kôngregasiônalisma). Niisa 100 000 000 ny mpino batista tamin' ny taona 2010^[7].

Ny pentekôtisma dia finoana kristiana vokatry ny Fifohazam-panahy notarihin' ny pastora amerikana Charles Fox Parham sy William Joseph Seymour tao Etazonia tamin' ny taona 1906. Indraindray izy dia tsy heverina ho isan' ny fiangonana evanjelika. Io fihetsiketsehana io dia manana izao toetra izao: manome lanja manokana ny Baiboly, ny fahateraham-baovao, ny batisan' ny Fanahy Masina, ny fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina, ny batisan' ny olon-dehibe (batisan' ny mino), ny fananana saina tia mamita iraka, ny fanokanan-tena ara-pitondran-tena amin' ny fiainana, ny fahaleovan-tenan' ny fiangonana isan-toerana, ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana^[8]. Niisa any amin' ny 279 000 000 any ho any ny mpino pentekôtista tamin' ny taona 2011 araka ny tarehimarika omen' ny Pew Research Center^[9].

Tamin' ireo taona 1960, taorian' ny fiantombohan' ny hetsika karismatika dia nisy fiangonana ara-pilazantsara nanapa-kevitra ny hanaraka ny zotran' ity fihetsiketsehana ity sy nihataka tamin' ny fifanarahana pentekôtista^[10]. Manakaiky ny pentekôtisma ny hetsika karismatika evanjelika nefa tsy mihevitra ny fiteny tsy fantatra ho porofon' ny batisan' ny Fanahy Masina. Omeny lanja indray ireo fanomezam-pahasoavana isankarazany^{[11] [12] [13]}. Tamin' ny taona 2011 dia niisa 305 000 000 ny mpanaraka io fihetsiketsehana io izay ahitana koa ireo ao amin' ny hetsika karismatika vaovao^[9].

Tany Etazonia no niforonan' ny hetsika karismatika vaovao tamin' ny fiantombohan' ireo taona 1980. Ivon' ny finoany ny batisan' ny Fanahy Masina araka ny fanambaràn' i Jesoa Kristy sy ireo fanomezam-pahasoavana sivy avy amin' ny Fanahy Masina^[11]. Mampiasa ny fitaovan-tserasera vaovao ireo fiangonana karismatika vaovao^[14]. Noraisiny ny teôlôjian' ny hetsika karismatika evanjelika nefa nohamafisiny sy notovanany amin' ny atao hoe "ady ara-panahy" sy "tenim-pinoana" ary "fanavaozana ara-drafitra"^[15].

Ny kristianisma tsy manavaka fiangonana dia hetsika teôlôjika kristiana avanjelika izay ahitana fiangonana na fikambanana mpanao asa soa tsy miankina amin' ny fihetsiketsehan' ny batisma na ny an' ny pentekôtisma^{[16] [17]}. Tsy manana anarana raikitra iantsoana azy izy ireo ^{[18] [19]} na dia manana ny fahaleovan-tenany aza. Ao amin' ireo atao hoe "megachurch" ("trano fiangonana goavambe") no ahitana azy ireo indrindra^{[20] [21]}.

Ny Calvary Chapel ("Lasapelin' i Kalvary") dia fikambanana nivoaka avy amin' ny Fihetsiketsehana karismatika sady manana fiangonana miisa 1 700 tamin' ny taona 2014^[22]. Ny Association of Vineyard Churches ("Fikambanan' ny fiangonan' ny tanim-boaloboka") dia fikambanam-piangonana evanjelika niala avy ao amin' ny Calvary Chapel sady manana fiangonana mihoatra ny 1 500 eran-tany. Ny Association chrétienne pour la Francophonie dia fikambanam-piangonana mpanao asa soa miisa 26 (taona 2015) any Kanada sy Frantsa ary Haitý. Ahitana ny atao hoe Fiangonana evanjelika afaka (frantsay: Églises évangéliques libres) miisa 50 sady misy mpikambana 4 000 koa izay nivoaka avy amin' ny Fiangonana nohavaozina ny ao Frantsa ka mitovitovy fomba amin' ny batista izy ireo nefa tsy manao ny batisa asitrika anaty rano ho fepetra ahafaha-mandray ny fanasan' ny Tompo na maha mpikambana. Ahitana io karazana fiangonana afaka io koa ny any Soisa sy Etazonia.

• Prôtestantisma
• Kristianisma
• Evanjelisma eto Madagasikara

1. ↑ Christianity report Archived Aogositra 5, 2013 at the Wayback Machine [tahiry].
2. ↑ Christianity: A Report on the Size and Distribution of the World's Christian Population Archived Aogositra 5, 2013 at the Wayback Machine [tahiry], Pew Forum, 19 décembre 2011, p. 17.
3. ↑ Ny Filazantsara no vaovao mahafaly tokony ho zarain' ny Kristiana ara-pilazantsara amin' ny fianakaviany, amin' ny namany, amin' ny mpifanolo-bodirindrina aminy, amin' ny mpiara-miasa aminy ary amin' ny olona rehetra izay mety hihaona aminy, na amin' ny fiainanany andavanandro izany na amin' ny maha mpamita iraka (misiônera) azy.
4. ↑ Jereo: Jean Baubérot, "Protestantisme", ao amin'ny Encyclopædia Universalis, Paris, Encyclopædia Universalis, 2002, vol. 18, p. 1045, col. i.
5. ↑ Brian Stiller, Evangelicals Around the World: A Global Handbook for the 21st Century, Thomas Nelson, USA, 2015, p. 28, 90
6. ↑ J. Gordon Melton and Martin Baumann, Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices, ABC-CLIO, USA, 2010, p. 298
7. ↑ J. Gordon Melton and Martin Baumann, Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices, ABC-CLIO, USA, 2010, p. 299
8. ↑ Randall Herbert Balmer, Encyclopedia of Evangelicalism: Revised and expanded edition, Baylor University Press, USA, 2004, p. 533
9. ↑ ^9,0 et ^9,1 Pew Research Center, Global Christianity – A Report on the Size and Distribution of the World’s Christian Population [tahiry], 19 December 2011, USA
10. ↑ Randall Herbert Balmer, Encyclopedia of Evangelicalism, Baylor University Press, USA, 2004, p. 149
11. ↑ ^11,0 et ^11,1 William H. Swatos, Jr.,Charismatic Movement [tahiry], Encyclopedia of Religion and Society, USA
12. ↑ Basic Introduction to the Charismatic Movement [tahiry], Biblestudying.net, USA
13. ↑ Sébastien Fath, Du ghetto au réseau. Le protestantisme évangélique en France, 1800-2005, Édition Labor et Fides, France, 2005, pp. 219-220
14. ↑ Allan Anderson, An Introduction to Pentecostalism: Global Charismatic Christianity, Cambridge University Press, UK, 2013, p. 157
15. ↑ Sébastien Fath et Jean-Paul Willaime, La nouvelle France protestante: essor et recomposition au XXIe siècle, Édition Labor et Fides, France, 2011, p. 142-143
16. ↑ Gabriel Monet, L'Église émergente: être et faire Église en postchrétienté, LIT Verlag Münster, Suisse, 2013, pp. 135-136
17. ↑ Frédéric Dejean, Sur la Troisième vague évangélique… Archived Oktobra 6, 2018 at the Wayback Machine [tahiry], Géographie des religions, France, 3 octobre 2008
18. ↑ Allan Anderson, An Introduction to Pentecostalism: Global Charismatic Christianity, Cambridge University Press, UK, 2013, p. 157
19. ↑ http://yannickfer.hautetfort.com/archive/2007/12/25/des-eglises-sans-etiquette-le-protestantisme-evangelique-a-w.html [tahiry]
20. ↑ Sébastien Fath, Dieu XXL, la révolution des mégachurches, Édition Autrement, France, 2008, pp. 25, 42
21. ↑ http://reforme.net/une/monde/revolution-culturelle-mega-churches Archived Martsa 11, 2016 at the Wayback Machine [tahiry]
22. ↑ Timothy C. Morgan, christianitytoday.com, The Case for Big Change at Calvary Chapel [tahiry], USA, 26/02/2014