Greciya

Greciya yamasa Greciya Respublikası (grekshe Ελληνική Δημοκρατία, Ελλάδα) - Qubla-shıǵıs Evropada, Balqan yarım atawdıń qublasında jáne onıń átirapındaǵı atawlarda (irileri - Krit, Evbeya, Rodos, Lesbos) jaylasqan mámleket. Maydanı 131,9 mıń km². Xalqı 11,28 million adam (2012). Paytaxtı - Afina qalası esaplanadı. Basqarıw tárepten 52 at (wálayat) qa, atlar yeparxiyalarǵa bólinedi. 10 tariyxıy-geografiyalıq wálayatqa bóliw de bar.

Greсiya - parlamental respublika. Mámleket baslıǵı - prezident. Ámeldegi Konstituciya 1975-jılda qabıl etilgen. Oǵan 1986-jıl 7-martta kirgizilgen ózgerislerge qaray prezident parlamentte ashıq dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Ol taǵı bir ret sol lawazımǵa qayta saylanıwı múmkin^[1]. Prezident 10 kúnnen artıq shet elde bolǵanında, qaytıs bolǵanında, napaqaǵa shıqqanında yamasa jumısqa jaramsız bolıp qalǵanında onıń wazıypasın Deputatlar palatasınıń baslıǵı atqarıp turadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Deputatlar palatası (bir palatalı parlament) hám respublika prezidenti ámelge asıradı. Parlament ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw tiykarında 4 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Prezident bas ministrdi jáne onıń usınısına kóre húkimettiń basqa aǵzaların tayınlaydı^[2]. Bas ministr lawazımına parlamentte kópshilik orınǵa iye bolǵan partiyanıń basshısı tayınlanadı^[3].

Greсiya qurǵaq subtropikalıq regionda jaylasqan. Mámleket aymaǵınıń 80% tawlıq. Ortasha biyikligi 1000-1800 metrli tawlar kóp, eń biyik shıńı - Olimp tawı (2911 metr). Tawlar erroziya tásirinde bóleklenip ketken hám karst háwij alǵan. Peloponnes yarım atawdıń shıǵısında hám Kiklada atawlarında tez-tez jer silkiniw bolıp turadı. Qazılma baylıqlar, tiykarınan, Greciya shıǵısınan tabılǵan: temir, marganes, xrom, nikel, qorǵasın, rux, boksit, mramor, qum qayraq, qońır kómir hám basqalar. Neft te qazıp alınadı.

Íqlımı Orta teńizge tán subtropikalıq, qısı joqarı ıǵallıqtaǵı hám jumsaq; jazı ıssı hám qurǵaq. Afinada yanvardıń ortasha temperaturası 4-12°C, iyul ayında 25-27°C. Jawın arqa-batıstan qubla-shıǵısqa azayıp baradı. Ortasha jıllıq jawın tawlarda 1500 mm ge shekem, tegisliklerde 400-700 mm (80% i qısta jawadı). Mámleket arqada ıqlım suwıq, qısta temperatura 0°C den tómen boladı.

Dáryaları - Vardar, Maritsa, Strimon, Nestos (Mesta) hám basqalar. Taw dáryaları kóp, olar jawın hám qordan suw aladı, jazda suwı azayıp qaladı. Karst kóli hám mineral bulaqlar kóp. Kólleri - Prespa, Trixonis. Teńiz jaǵasındaǵı hám tómen tawlı orınlardaǵı putalıq hám qurǵaq ormanlar eteginde qońır hám sur qońır topıraqlar; biyikrekte qońır orman -taw topıraqları ushıraydı. Kóp orınlarda topıraq qatlamı suw hám samal erroziyasına ushıraydı. Greсiyanıń 44% maydanı orman hám 28% putalıqlar menen bánt.

Emen, qara qayın, kesten, sumtal, aq qaraǵay, zereń, ǵoza hám basqalar ósedi. Tawlarda qasqır, ayıw hám jabayı orman pıshıǵı jasaydı. Shaǵal, jılan, kesirtke hám tasbaqa kóp. Milliy baǵları - Vikos-Aoos, Mikra-Presna, Eta hám basqalar^[4].

Xalqınıń 95% grekler. Mámlekettiń oraylıq wálayatlarında albanlar hám aromunlar, shıǵısında túrkler jasaydı. Evrey, lolı hám bolgarlar Greсiyanıń hámme jayında bar. Rásmiy tili - grek tili. Xalıqtıń kópshiligi pravoslavlar; 5% basqa dinlerde. Xalıqtıń 59% qalalarda, 11% kishi qalalarda^[5], 30% awıllıq jaylarda jasaydı. Onıń ortasha tıǵızlıǵı - 1 km2 ge 75 adam tuwrı keledi. 5 mln.ǵa jaqın grek mámleket sırtında, tiykarınan AQSh ta (2 mln. adam), Kanada, Avstraliya, Germaniyada jasaydı. Iri qalaları - Afina, Saloniki, Patri^[6].

Házirgi Greсiya aymaǵında áyyemgi zamanlarda áyyemgi civilizaciya bar bolǵan. Eramızdıń IV ásirde Greсiya Vizantiya quramına kirgen. XIV-XV ásirlerde Osmanlı túrk imperiyası tárepinen basqınshılıq etilgen. Grek xalqı shet el basqınshılarǵa qarsı bir neshe márte kóterilis kóterdi (1571, 1611-jıllarda). Ullı francuz revolyuciyasınan tásirlengen revolyuciyashı-demokrat Rigas Velestinlis Greсiya hám basqa Balqan mámleketleri ushın konstituciya jazdı. 1814-jıl Odesada „Filiki Eteriya“ („Tatıw jámiyet“) atlı jasırın revolyuciyalıq shólkem dúzildi. Bul shólkemge 1820-jılı rus armiyası generalı, grek aristokrat shańaraģınan shıqqan A. Ipsilanti basshılıq etti. "Filiki Eteriya" azatlıq háreketi bayraǵın kóterdi hám 1821-jil 25-martta Greciya ģárezsizlikke eristi. 1822-jılı yanvarda Epidvarda shaqırılgan Milliy májilis Greciyanıń birinshi konstituciyasın qabıl etti hám Greciyanı ģárezsiz dep járiyaladı. 1827-jılı aprelde grek siyasiy ǵayratkeri I. Kapodistriya prezident etip saylandı. Rossiya-Túrkiya urısınan soń (1828-1829) 3 mámleket (Angliya, Franciya, Rossiya) London konferenciyası qararlarına muwapıq, 1830-jıldıń 3-fevralınan baslap Greciya ģárezsizligi tán alındı. 1910-jılı Krit atawı Greciya menen qayta qosıldı. 1910-1915-jıllar dawamında Liberallar partiyası shólkemlestiriwshisi E. Venizelos Greciya Bas ministri lawazımında isledi. Ol bir qatar reformalar ótkerdi. Greciya 1912-jılǵı Balkan awqamın dúziwde, Balkan urıslarında (1912-1913) qatnastı.

Birinshi jáhán urısınıń dáslepki jıllarında Greciya biytáreplik siyasatın júrgizdi. 1915-jıldıń noyabr ayınan baslap awqamlas mámleketler Greciyanı ekonomikalıq jaqtan izolyaciyalap basladı. Nátiyjede ol da Antanta mámleketleri tárepinde urısta qatnastı. Urıs Greciya ekonomikasına úlken zıyan tiygizdi. Túrkiya menen Greciya ortasında dúzilgen Sevr tınıshlıq shártnamasına muwapıq (1920) Izmir, Shıǵıs Frakiya hám de Imroz, Tenedos hám basqa atawlar Greciyaǵa beriliwi kerek edi. Pekin Túrkiyaǵa qarsı Angliya hám Franciya tárepinen shólkemlestirilgen áskeriy jámáátte (1919-1922) Greciyanıń jeńiliwi onı Shıǵıs Frakiya, Izmir hám basqa aymaqlardan ayırıp aldı. 1924-jıl 25-martta Greciya respublika dep járiyalandı. 1929-1933-jıllardaǵı jáhán ekonomikalıq krizisi dáwirinde mámlekette jumısshı hám dıyqanlar háreketi háwij aldı. Eki iri Liberallar (Angliya tárepdarları) hám Xalıq partiyası (Franciya tárepdarları) ortasında gúres kúsheydi. 1934-jılı Greciya Ruminiya, Túrkiya hám Yugoslaviya menen pitim dúzip, Balkan Antantası quramına kirdi. Solay etip, Greciya Franciya basshılıǵındaģı áskeriy-siyasiy awqamģa aǵza boldı. 1935-jil jalǵan referendum tiykarında mámlekette monarxiya tiklendi. 1936-jıl 4-avgustta general I. Metaksas áskeriy hákimiyatı ornatıldı.

Ekinshi jáhán urısınıń dáslepki waqtında Greсiya biytáreplik jolın tutpaqshı boldı. Bıraq 1940-jıl 28-oktyabrde Italiya áskerleri Greсiyaǵa bastırıp kirip, aymaǵınıń bir bólegin iyelep aldı. Grek xalqı noyabr ayına kelip, dushpan áskerlerin Greсiyadan quwıp shıǵardı. 1941-jıl 6-aprelde olmon áskerleri Greсiyaǵa kirdi hám 2-iyunǵa shekem mámleketti pútkilley iyelep aldı. Húkimran partiya basshıları dushpanǵa qarsı gúresiw ornına, kelisimge ótti. 1941-jıl 27-sentyabrde Milliy azatlıq frontı dúzilip, Greсiya xalıq, azatlıq armiyası (ELAS) dúzildi (1941-jıl dekabr). 1944-jıl jazda Greсiya aymaǵınıń 2/3 bólegi azat etildi. 1944-jıl may ayında shet elde „Milliy birlik“ dep atalǵan húkimet dúzilip, ol mámlekettegi fashizmge qarsı háreketti bastırıw maqsetinde inglis áskerlerin qorqıttı. Húkimet 1944-jıl 12-oktyabrde Afinaǵa inglis áskerleri joldaslıǵında kelip, ELAS ni quralsızlandırıwǵa háreket etti. 5-dekabrde inglis áskerleri ELAS qa qarsı háreketke ótti. 1945-jıl 12-fevralda da húkimet hám Milliy azatlıq frontı Varkiz kelisimine qol qoydı. Kelisimge muwapıq, áskeriy jaǵdaydı biykar etip, keshirim (amnistiya) daǵaza etiw, barlıq qurallı otryadlardı tarqatıw, mámleket basqarıw principi haqqında plebissit ótkeriw hám basqa ilajlardı kóriw wáde etilgen edi.

Milliy azatlıq frontı óz wádesinde turıp, ELAS ni quralsızlantırdı. Biraq húkimet eki jaqlama jol tutıp, terror ortalıǵında jalǵan saylaw (1946-jıl mart) hám plebissit (1946-jıl sentyabr) ótkerdi hám de mámlekette monarxiya basqarıw principin tikledi. Húkimet mámlekettegi demokratiyalıq kúshlerdi joq etiw maqsetinde puqaralar urısın baslap jiberdi. 1946-jıl oktyabrde Greсiya demokratiyalıq armiyası dúzilip, bul armiya milliy ǵárezsizlik, demokratiya jáne social rawajlanıw ushın 3 jıl dawamında gúres alıp bardı. 1949-jıl oktyabrde demokratiyalıq armiya qurallı qarsılıq kórsetiwdi toqtattı (bul armiya áskerlerinen bir bólegi Ózbekstanda turar jay taptı, bul jerde jasap, tınısh miynette qatnastı. Óz watanında qolaylı siyasiy jaǵday júzege kelgennen keyin, kóship ketti). Aǵartıwshı ǵayratkerler quwǵınǵa ushıradı. 1952-jıl noyabrde Marshal A. Papagos basshılıǵındaǵı Grek jıyını partiyası hákimiyattı qolǵa aldı. Sol partiya, keyninen 1956-jılda onıń tiykarında dúzilgen Milliy radikal awqam (ERE) K. Kapustaanlis basshılıǵında mámlekettegi demokratiyalıq kúshlerdi bastırıwdı dawam ettirdi. Bul bolsa xalıq, kópshiliktiń narazılıǵın kúsheytti. 1963-jıl 22-mayda parlament shep deputatı G. Lambrakis óltirilgeninen keyin Milliy radikal awqam (ERE) partiyası húkimeti napaqaǵa beriwge májbúr boldı.

1963-jıl noyabr - 1964-jıl fevral parlament saylawları nátiyjesinde húkimet Oray Awqamı partiyasına ótti. Húkimet basshısı G. Papandreu mámleket apparatın qayta shólkemlestiriw menen baylanıslı ilajlardı belgiledi, mekteplerde biypul oqıtıwdı engizdi, dıyqanlar tóleytuǵın salıqlardı anaǵurlım jeńillestirdi, ayırım taypadaǵı xızmetkerler is haqısın asırdı, siyasiy tutqınlardı azat etti hám 1965-jıl 15-iyulda patshanıń qısıwı nátiyjesinde Papandreu húkimeti napaqa berdi.

Oray awqamı partiyasınan ajıralıp shıqqan oǵada oń qanat basshısı S. Stefanopulos 1965-jıl 17-sentyabrde jańa húkimet dúziwge eristi. Ol mámleket apparatı, policiya hám armiyada demokratiyalıq ruwxtaǵı adamlardı patsha hám oligarxiyaǵa sadıq shaxslar menen almastırdı. 1967-jıl aprelde hákimiyattı P. Kanellopulos basshılıǵındaǵı ERE partiyası iyeledi. Udarhol parlamentti tarqatıp jiberdi hám 28-mayda jańa parlament saylawın ótkermekshi boldı. Biraq reakcion áskeriy elementler 21-aprelde-aq áskeriy awdarıspaq uyımlastırdı hám mámlekette áskeriy diktatura rejimin ornatıwǵa eristi. Konstituciya biykar etilip, demokratiyalıq shólkemler tarqatıp jiberildi, aldıńǵı adamlar bolsa qamaqqa alındı. Áskeriy hákimiyattı K. Kollias basqardı. 1967-jıl 13-dekabrde Greсiya patshası Konstantin Harbin húkimetti tóńkeriwge háreket etip kórdi. Bıraq patsha jeńiliske ushırap, Rimge qashtı. Sol kúni xunta basshısı G. Papadopulos bas ministr, general-leytenant G. Zoitakis bolsa regent etip tayınlandı.

1974-jıl iyulda áskeriy diktaturanıń ishki hám sırtqı siyasatı pútkilley joq bolǵanlıǵı nátiyjesinde bas ministr K. Kapustaanlis basshılıǵındaǵı puqara húkimeti húkimet joqarısına shıqtı. Sol jılı ótkerilgen referendum monarxiya tamamlanǵanlıǵın tastıyıqladı hám Greсiyanı respublika dep járiyaladı. Greсiya prezidenti - Konstantinos Stefanopulos (1995-jıl marttan). Greсiya 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 16-martta ornatqan. Milliy bayramı - 25 mart - Ǵárezsizlik kúni (1821).

Ulıwma Greciya socialistlik háreketi (PASOK), 1974-jılda dúzilgen; Greсiya shep partiyası, 1987-jılda dúzilgen; Shep hám aǵartıwshı kúshler awqamı, 1989-jılda dúzilgen; Greсiya kommunistlik partiyası, 1918-jılda tiykar salınǵan; Jańa demokratiya partiyası, 1974-jılda dúzilgen; „Siyasiy báhár“ partiyası, 1993-jılda dúzilgen. Greсiya ulıwa miynet konfederaciyası, 1918-jılda tiykar salınǵan, Xalıq aralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi.

Greсiya - sanaatlasqan-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 18%, awıl xojalıǵınıń úlesi 16%.

Jılına ortasha 30,5 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. Elektr stanciyalardıń kóbi janılǵı menen isleydi. Qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq, ximiya, neftti qayta islew, aǵashsazlıq, cement kárxanaları bar. Jeńil hám azıq-awqat sanaatı tarmaqları ásirese rawajlanǵan. Sabaq hám jún gezleme, gilem toqıladı. May (zeytun mayın islep shıǵarıw boyınsha dúnyada 3-orın), un-jarma, miywe konservaları, temeki, vinoshılıq kárxanaları bar. Altınkúkirt kislotası, sintetikalıq materiallar, azotlı hám fosforlı tóginler, partlaytuǵın elementler islep shıǵarıw ximiya sanaatınıń tiykarın quraydı. Tiykarınan shetten keltirilgen neftti qayta islep, túrli ónimler tayarlanadı. Qazıp alınǵan boksit, ferronikel hám sol sıyaqlılardıń ádewir bólegi qayta islenbegen hám konsentrat jaǵdayında shet ellerge shıǵarıladı. Alyuminiy, polat, shoyın, ayırım túrdegi reńli metallar eritip quyıladı. Kemasazlıq, avtomobilsazlıq, traktorsazlıq, qurılıs materialları kárxanaları bar. Kishilew kánshilik ayaq kiyim hám aǵashsazlıq fabrikaları bar. Tiykarǵı sanaat orayları: Afina, Saloniki.

Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı - dıyqanshılıq bolıp, awıl xojalıǵı ónimi bahasınıń 75% in beredi. Mayda dıyqanshılıq xojalıqları da, iri xojalıqlar da bar. Jerlerdi kireyge beriw keń tarqalǵan. Mámleket maydanınıń 30% ke jaqını - egislik. Greсiyada zeytun tereginiń 31 túri ósedi. Olar jılına 2 ret gúllep, ónim beredi. Xalıq jan basına 10 túp zeytun teregi tuwrı keledi. Mámleket egislikleriniń 1,9% baǵshılıq xojalıqları kólinde. 6 mln. túp alma, 5 mln. túpten kóbirek shaptalı, 19 mln. túpke jaqın basqa miyweli terekler bar. Azǵana 20 mln. túp apelsin, limon, mandarin, greypfrut, bergamot jazda hám gúzde - 2 ret ónim beredi. Biyday jetistiriledi; qant láblebi, arpa, mákke, palız eginleri, salı hám basqalar da egiledi. Shárwashılıq hálsiz. Qoy, eshki, qaramal, shoshqa baǵıladı. Teńiz jaǵasında balıq awlanadı. Shet el turizmi ádewir dáramat keltiredi (1 jılda 10 mln. ǵa jaqın adam kelip ketedi).

Greсiyada teńiz transportı tiykarǵı orındı aladı. Sawda flotınıń salmaǵı tárepinen dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Greсiyanıń 2 579 kemesinen 1000 ǵa jaqını basqa mámleketler bayraǵı menen júzedi. Tiykarǵı teńiz portları: Pirey, Saloniki, Elefsis. Temirjollardıń uzınlıǵı - 2,6 mıń, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 130 mıń km. Afina hám Salonikide xalıqaralıq aeroportlar bar.

Greсiya shetke tiykarınan zeytun mayı hám mıywesi, júzim, citrus miyweler, temeki hám metall shiyki ónimin shıǵaradı. Shetten mashina, ásbap -úskene, janılǵı, metallurgiya hám ximiya sanaatı ushın shiyki ónim satıp aladı. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: Almaniya, AQSh, Italiya, Franciya, Ullı Britaniya hám basqalar. Pul birligi - draxma.

Greсiyadaǵı emlewxanalardıń kópshiligi mámleket qaramaǵında. Menshikli shıpakerler de medicinalıq xızmet kórsetedi. Shıpakerlerdi Afina hám Salonikidegi universitetlerdiń medicina fakultetleri tayarlaydı. Ataqlı kurortları Delfa, Saloniki, Patri qalaları hám Kerkira atawında.

Bilimlendiriw sisteması 4 basqıshqa bólinedi: 6 jıllıq ulıwma, 3 jıllıq orta hám 3 jıllıq orta arnawlı, sonıń menen birge, joqarı tálim. Ulıwma hám orta bilim beriw májburiy bolıp tabıladı. Greсiyada 17 universitet hám bir qansha texnika institutları bar. Irileri: Afina, Saloniki universitetleri, Afina politexnika institutı. Ilimiy mákemeleri: Afina akademiyası (1926-jıl dúzilgen; onda bir qansha institutlar hám komitetler bar), 20 ǵa jaqın ilimiy-texnika institutı hám bir qansha ilimiy jámiyetler, Afina qalasındaǵı Milliy observatoriya (1842-jıl dúzilgen) hám basqalar. Greсiyadaǵı Milliy kitapxana (1828-jıl dúzilgen), Afina qalasındaǵı Deputatlar palatası kitapxanası, universitetler kitapxanaları iri kitapxanalar bolıp tabıladı. Tiykarǵı muzeyleri: Milliy arxeologiya muzeyi (1874-jıl dúzilgen). Akropol (1878-jıl ashılǵan), Vizantiya muzeyi (1914), Milliy tariyx muzeyi (1882), Kórkem óner dóretpeleri milliy galereyası (1900) - hámmesi Afina qalasında jaylasqan.

Greсiyada bir qansha gazeta hám jurnallar baspa etiledi. Irileri: „Avgi“ („Tań“, kúndelik gazetası, 1952-jıldan). „Akropolis“ („Akropol“, kúndelik gazetası, 1881-jıldan), „Atenz nyus“ („Afina jańalıqları“, inglis tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1952-jıldan), „Katimerini“ („Kún jańalıqları“, kúndelik gazeta, 1919-jıldan), „Rizospastis“ („Qatańlıq“, kúndelik gazeta, 1918-jıldan), „Apogevmatini“ („Aqsham jańalıqları“, kúndelik keshki gazeta, 1952-jıldan), „Vima“ („Minber“, ekshembilik háptenama, 1922-jıldan), „Ikonomikos taxidromos“ („Ekonomikalıq xabarshı“, háptelik jurnalı, 1926-jıldan). Afina informaciya agentligi 1896-jılda dúzilgen. Radioesittiriwler 1938-jıldan, telekórsetiwler 1966-jıldan alıp barıladı.

Jańa grek ádebiyatı Vizantiya jemirilgennen keyin dáslepki ásirlerde áyyemgi hám Vizantiya mádeniyatı dástúrleri, Oyanıw dáwiri ideyaları, xalıq awızeki dóretiwshiligi mákánında júzege kelgen. XV-XVII ásirler ádebiyatı Kipr, Rodos, Dodekanes, Krit hám basqa atawlarda rawajlandı. Túrli janrlarda quwatlı dóretpeler („Qız hám jigit lapari“, „Shopan“, „Erofili“, „Erotokritos“) jaratıldı. Bularda tiykarınan sociallıq teńsizlik tiykarları áshkara etildi. XVIII-XIX ásirlerde grek tilinde bayan kórinisindegi ádebiyat rawajlandı: K. Dapontes, M. Ibannu, I. Pandzeles hám Rigas Velestinlis poeziyası zárúrli orındı iyeledi. A. Kalvos, A. Valaoritis sıyaqlı jazıwshılar xalıqtıń revolyuciyalıq qaharmanlıǵın jırladı. A. Matesis „Bazilik“ draması menen milliy dramaturgiyaǵa tiykar saldı. Grek milliy azatlıq kóterilisi (1821-1829) niń iri ǵayratkerleri Ya. Makriyannis hám F. Kolokotronis memuar (yadnama) dóretpeler jarattı. D. Solomos, P. Sutsos, A. Rangavis sıyaqlı 1-Afina mektebiniń wákilleri dóretiwshiliginde ádebiyat dástúrleri óz kórinisin taptı. 2-Afina mektebiniń tiykarshısı K. Palamas dóretpeleri („Kewilim názeri“, 1892; „Loliniń on eki qosıǵı“, 1907; „Satiralıq nusqalar“, 1912) nde milliy til hám milliy temaǵa tiykar salındı.

XX ásir baslarında dóretiwshilik ete baslaǵan D. Vutiras, P. Pikros, F. Kornaros sıyaqlı jazıwshılardıń dóretpelerinde ápiwayı adamlardıń awır turmısı súwretlengen. A. Sikelyanostıń „Lirikalıq turmıs“ qosıqlar toplamı, „Iso Rimde“, „Digenistiń ólimi“ dramaları ádebiyat rawajlanıwında jańa basqısh boldı. Qarsılıq kórsetiw dáwirinde aǵartıwshı shayır hám jazıwshılardan A. Sikelyanos, F. Angules, G. Kodzyulas hám basqalar dóretiwshiliginde antifashizm ideyası ilgeri súrildi. Urıstan keyingi jıllar grek ádebiyatı rawajlanıwında Jáhán Tınıshlıq Keńesi ádebiy sıylıǵınıń laureati N. Kazandzakistiń roli úlken. Ol „Kapitan Mixalis. Azatlıq yamasa ólim“ romanı menen dańq shıǵardı. 1967-jılǵı mámleket awdarıspaǵınan keyin ádebiyatta úmitsizlik, páseńlew keyipleri payda boldı. A. Avgeristiń „Kesilisken hám parallel jollar“, P. Korovesistiń „Sınaq“ poeziyalıq jıynaqlarında erkinlik hám tınıshlıq ideyaları sáwlelendi. Áyyemgi grek dramaturgi Sofokldiń „Shah Edip“ shıǵarması Ózbekstan Milliy akademiyalıq drama teatrında zor jeńis penen kórsetildi. Ol telelentaǵa jazıp alınıp kók ekranda da bir neshe ret kórsetildi.

Osmanlı túrkler húkimranlıǵı dáwiri (XV ásir aqırı - XIX ásir basları) nde xalıq arxitektorlıǵı tiykarǵı orındı iyeledi. Hár bir oypatlıq hám atawda úyler ápiwayı materiallardan ayrıqsha usılda qurıldı. Arqada kóbirek aǵashtan, atawlarda tastan paydalanıldı. Tir atawındaǵı áywanlı hám gúmbezli, Andros, Mikonos hám basqa atawlardaǵı tegis tóbeli úyler házirge shekem saqlanǵan. Iri qalalarda júzege kelgen túrk máhelleleri qıysıq-búgilgen kelte kóshelerdegi eki qabatlı úylerden ibarat edi. Íbadatxanalar atanaq tárizli-gúmbezli formada bolǵan (Afon hám Metlor monastrleri). Mámleket azatlıqqa eriskennen keyin, 1830-jılda qaldıqqa aylanıp atırǵan Afina paytaxt retinde qayta tiklendi. Afina qalasınıń bas qurılıs joybarı jaratılǵannan soń (1830), Greсiya arxitektorlıǵında jańa dáwir baslandı.

Grek arxitektorları S. Kleantis hám L. Kavtadzoglu klassikalıq usılǵa tiykarlanǵan jańa túrli turar jay ımaratlardı jarattı. Jámiyetlik ımaratları klassicizm dástúrleri tiykarında, ıbadatxanalar Vizantiya arxitektorlıǵı ruwxında qurıldı. Saltanatlı jámiyetlik ımaratlardı kóplegen shet el arxitektorlar (Afinadaǵı Milliy kitapxana, 1832; universitet ımaratı, 1837; daniyalı arxitektor X. K. Xansen) qurǵan. XX ásir baslarında jergilikli ıqlım shárayatına maslasqan aldınǵı tárepi palxanalı hám lodjiyali kóp xanalı turar jaylar (arxitektor K. Kitsikis), qala sırtında villalar (arxitektor D. Pikionis, D. Tripodakis) qurıldı. 50-60-jıllarda temir-beton hám aynadan hám de jergilikli materiallardan paydalanıp, xalıq arxitektorlıǵı tiykarında túrli ımarat hám mıymanxanalar (arxitektorlar P. Vasiliadis, P. Milonas hám basqalar) salındı. Basqarıw ımaratlar kóbirek xalıqaralıq arxitektorlıq úlgileri tiykarında (arxitektor K. Doksiadis), turar jaylar (kóp kvartirali arzan úyler, arxitektor A. Konstantinidis hám basqa), sanaat ımaratları (Afinadaǵı „Fiks“ fabrikası, arxitektor T. Zenetos) boy kóterdi, muzey hám áyyemgi estelikler remontlandı.

XV ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Greсiyada monastrlik (ibadatxanalarǵa diniy temadaǵı súwretler islew) kórkem óneri húkimranlıq etken. Sońǵı Vizantiya dástúrleri saqlanǵan, xalıq dóretiwshiligi rawajlanǵan (bórttirilgen súwret, kesteshilik hám basqalar). XIX ásirde ápiwayı hám anıq portretler N. Kandunas, N. Kunelakis dóretpelerinde kóringen. XIX ásir 2-yarımında súwretshiler Myunxen akademizmi usılın qollap, xalıq milliy temasına múrájat etken (N. Litras, N. Gizis). Ya. Altamuras tábiyat kórinislerinde romantizm sáwlelengen. 1920-jıldan súwretshiler Evropa kórkem óneriniń jańa aǵımı tásiri sińdirilgen milliy kórinisti jaratıwǵa umtıldı (súwretshi K. Partenis, músinshi Ya. Xalepas). XX ásir ortalarında XIX hám XX ásirler realistlik kórkem óner dástúrleri qatarında (súwretshiler A. Georgiadis, Ya. Moralis, Ya. Saruhis) milliy orta ásir hám xalıq kórkem óneri formalarınan paydalanılǵan (diywal súwretshilik F. Kondoglu, grafika S. Vasiliu). Ekinshi jáhán urısı jıllarında xalıq azatlıq gúresi demokratiyalıq realistlik kórkem ónerdiń payda bolıwına tásir etti (V. Semersidis, D. Katsikoyanis, X. Kapralos, V. Katraki hám basqalar). XX ásir ortalarında quralǵan modern aǵımları (N. Xajikiriakos-Gikas, A. Kondopulos hám basqalar) keyingi jıllarda keń tarqaldı.

Greсiya muzıkası - dúnyadaǵı eń dáslepki muzıkalıq mádeniyatlardan biri. Orta ásir Greсiya professional muzıkası Vizantiya muzıka mádeniyatınıń rawajlanıw jolınan bardı. XV ásir Túrkiya basqınshılıǵı dáwirinen baslap Greсiya muzıkasınıń rawajlanıwı toqtap qaldı. Milliy muzıka dástúrleri tek xalıq dóretiwshiligi hám de shirkew muzıkasında saqlanıp qalǵan. Xalıq muzıkası túrli forma hám janrlarǵa iye. Dástúr, tariyxıy, xojalıq, lirikalıq qosıqlar bar. Ásirese, XVII-XVIII ásirlerde eziwshilerge qarsı gúresgen adam (kleft) lar haqqındaǵı qosıqlar ataqlı boldı. Qosıqlar menen birge kóbirek jıyın oyınlar (betos, betaki hám basqalar) da atqarıladı. Sazlar arasında lyutnya, lira, svirel (shopan nay), volinka hám basqalar ushıraydı. Buzuki, mandolina, skripka, 1830-jıllardan baslap klarnet, gitaralar ataqlı. Kerkira Filarmoniya jámiyetiniń (1840) tiykarshısı N. Mandzaros grek milliy gimnin jaratqan. Kompozitor S. Samarastıń Olimpiada oyınları gimni dáslep Afinada atqarılǵan (1896). Greсiya milliy muzıka mektebi tiykarshılarınan biri M. Kalomiris Afinada Greсiya milliy konservatoriyasın shólkemlestirdi; milliy opera hám simfoniyalıq dóretpeleri ataqlı. 1940 -1950-jıllarda M. Xadzidakis hám M. Teodorakis sıyaqlı kóplegen qosıqshı-kompozitorlar dańq shıǵardı. Greсiyada milliy opera teatrı (1919, Afina), 5 simfoniyalıq orkestr bar. Birden-bir mámleket konservatoriyası Salonikide (1914-jıl dúzilgen); menshikli jámiyetler qaramaǵındaǵı Afina (1871), Pirey (1904), grek (1919) hám Milliy konservatoriyalar (Afina, 1926) da bar. Jıl sayın ǵalabalıq qosıqlar festivalı ótkeriledi.

Vizantiya imperiyası dáwirinde áyyemgi teatr kórkem óneri dástúri toqtap qaldı. Zamanagóy teatr kórkem óneriniń dúziliwi grek xalqınıń milliy azatlıq háreketi, atap aytqanda, jasırın patriot jámiyet „Filiki Eteriya“ iskerligi tásirinde Odesa (1817) hám Buharest (1821) te dáslepki háwesker teatr truppaları dúzildi. Mámleket ǵárezsizligi daǵaza etilgennen soń, milliy teatr qáliplese basladı. G. Mandzuranis hám G. Kalognomos basshılıǵında Siroye atawında teatr dúzildi. J. B. Molyer, K. Goldoni, F. Shiller, V. Gyugo, U. Shekspirlerdiń dóretpeleri teatr repertuarın bayıttı. Afinada birinshi spektakl 1836-jıl kórsetildi, bıraq professional truppalar 60 -jıllardan payda boldı. 1901-jılı Afinada Mámleket „Korol teatrı“ dúzildi. Bul jerde islegen rejissyor T. Ikonomu aktyorlik kórkem óneri rawajlanıwına úlken úles qostı. 1910-1920-jıllarda Greсiya teatr kórkem óneri sezilerli dárejede kriziske bet burdı. Rejissyor F. Politis teatrdıń krizis jaǵdayın jeńip ótiwge umtıldı hám 1925-jıl Sofokldiń „Shah Edip“, N. V. Gogoldiń „Revizor“, F. M. Dostoyevskiydiń „Aǵa-ini Karamazovlar“ in saxnalastırdı. Dramaturg hám teatr ǵayratkeri V. Rotas 1930-jılda „Xalıq teatrı“ n quradı (ol 1934-jılǵa shekem iskerlik kórsetti). 1945-jıl „Birlesken artistler“ teatrı dúzilip, bunda kóbirek grek dramaturglarınıń pyesaları qoyıldı. 1955-jıl „Grek xalıq teatrı“ júzege keldi (basshısı M. Katrakis). 1957-jıl rejissyor D. Rondiris hám aktrisa A. Papatanasiu tiykar salǵan Pirey teatrınıń saxna dóretpeleri Greсiya teatrında úlken burılıs jasadı. 80-jıllarǵa kelip, Greсiya teatrları repertuarı anaǵurlım keńeydi. Molyer, I. S. Turgenev, A. P. Chexov, G. Ibsen, F. M. Dostoyevskiy dóretpeleri Greсiya teatrı saxnasınan keń orın aldı. Keyingi jıllarda qoyılıp atırǵan spektakllerde kóbirek xojalıq jáne social temalar óz kórinisin taptı, muzıkalı komediyalar da saxnalastırıldı, eń aktual siyasiy waqıyalar sáwlelendi.

Greсiyada 1906-jıl birinshi hújjetli film súwretke alındı. 1911-1912-jıllarda bir neshe kinokomediyalar jaratıldı. 1914-jıl tiykar salınǵan „Afina-film“ firması tolıq metrajlı kinofilmler úzliksiz islep shıǵarıwdı jolǵa qoydı. 1914-1918-jıllarda kóbirek áskeriy kinoxronikalar islendi. 1927-1931-jıllarda tariyxıy hám zamanagóy shıǵarmalardı ekranlastırıwshı iri kinofirma - „Dagfilm“ iskerlik kórsetti. „Muhabbat hám tolqınlar“ (1927, rejissyor D. Gaziadis), „Dafnis hám Xloya“ (1931, rejissyor O. Laskos) hám basqalar sol firma ónimi bolıp tabıladı. 1932-jıl birinshi dawıslı film ekranlastırıldı („Nadurıs jol“, rejissyor D. Gaziadis). Metaksas diktaturası hám fashistler basıp alǵan dáwirde „Kewil dawısı“ (1943, rejissyor L. Ioanopulos), „Shappatlar“ (1944, rejissyor G. Dzavelas) sıyaqlı milliy filmler kórsetildi. Greсiya azatlıqqa eriskennen keyin, dáslepki payıtlarda jılına 8-10 film jaratılǵan bolsa, 50-60-jıllarǵa kelip 46 ǵa jetti. „Qanlı Rojdestvo“ (rejissyor G. Zervos), „Tilsimli qala“ (rejissyor N. Kunduros), „Elektra“ (rejissyor M. Kakoyanis), „Paroxodqa“ (rejissyor D. Damianos) sıyaqlı filmler óziniń mazmunlılıǵı hám ǵalabalıqlıǵı menen ajıralıp turadı. A. Stavros, D. Konstandis, I. Dimopulos, I. Papas, P. Zervos, G. Kalogeratos, G. Arvinitis, A. Fonsu, O. Karlatos, T. Vengos, I. Liniku, N. Kurkulos, M. Merkuri, A. Vuyuklaki, D. Papamixail hám basqa Greciyanıń iri kinematografshıları bolıp tabıladı. N. Kunduros hám T. Kanellopuloslar bolsa hújjetli hám ilimiy-kópshilikke arnalǵan filmler óndiriste dańq shıǵardı. Greciyada jılına 100-120 film ekranlastırıladı.

Tiykarǵı maqala: Ózbekstan - Greсiya qatnasları

2022-jıldıń 16-mart kúni Ózbekstan Respublikası Sırtqı isler ministri Abdulaziz Kamilov hám Greсiya Respublikası Sırtqı isler ministri Nikos Dendias eki mámleket arasında diplomatiyalıq qatnaslar ornatılǵanınıń 30 jıllıǵı múnásibeti menen óz-ara qutlıqlaw almastı. Abdulaziz Kamilov xatında tárepler sawda-ekonomikalıq baylanıslardı aktivlestiriw, mádeniyat, tálim hám turizm tarawlarında sheriklikti keńeytiw, parlamentler aralıq baylanıstı tereńlestiriw ushın jetkilikli potencialǵa iye ekenligi belgilengen. Óz-ara isenimge tiykarlanǵan Ózbekstan-Greсiya sherikligi eki mámleket xalıqları tınıshlıǵı jolında barlıq tarawlarda jáne de bekkemleniwine isenim bildirildi. Óz gezeginde Nikos Dendias sońǵı jıllarda óz-ara qatnaslar teń huquqlıq hám óz-ara húrmet principlerı tiykarında izbe-iz baratırǵanın aytıp ótti. Greсiya Ózbekstan menen xalıqaralıq strukturalar sheńberinde, sonıń menen birge, Evropa Awqamı baǵdarında sheriklikti jáne de bekkemlewden úmitli ekanligi xabar berildi.

• Domna Visvizi - Greсiya ǵárezsizlik urısı qatnasıwshısı, keme komandiriniń ómirlik joldası hám onnan keyingi keme basshısı.
• Marika Ninou - arman-grek rebetiko qosıqshısı.

ÓzME. Birinshi bet. Tashkent, 2000-jıl

Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.