Sudan

Sudan
'جمهورية السودان Jumhuriyat as-Sudan Republic of the Sudan
Standardo di Sudan	Blazono di Sudan
Nacionala himno:
Nahnu Jund Allah Jund Al-watan
Urbi:
Chefurbo:	Khartoum
· Habitanti:	639 538 (2008)
Precipua urbo:	Omdurman
Lingui:
Oficala lingui:	Araba, Angla
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Abdel Fattah al-Burhan (عبد الفتاح البرهان)
· Chefministro:	Abdalla Hamdok (عبدالله حمدوك)
Surfaco: (16ma maxim granda)
· Totala:	1 886 068 km²
· Aquo:	? %
Habitanti: (30ma maxim granda)
· Totala:	47 197 555[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	21,3 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Pundo di Sudan
Veho-latero:	dextre
ISO:	SD
	SDN
	729
Reto-domeno:	.sd

Sudan, oficale Republiko Sudan, esas lando en nord-estal Afrika, havanta la 3ma maxim granda surfaco de la kontinento. Ol havas kom vicini Egiptia norde, Eritrea ed Etiopia este, Sud-Sudan sude, Centrafrika sud-weste, Chad weste, e Libia nord-weste. Nord-este de la lando jacas Reda maro.

Bazala fakti pri Sudan.

L'anciena Sudan konocesis kom Nubia, regiono kun developita civilizuro. Arkeologiala restaji montras ke homi ja habitis la regiono cirkume 70.000 yari ante nun. Dum la 7ma yarmilo aK, populo de kulturo Neolitika establisis su en sedentaria vivo-sistemo. Li uzis fango-briki por konstruktar fortifikita vilaji, chasis, peskis en Nilo e praktikis la kolekto di grani ed edukado di bestii.^[2] Dum la 5ma yarmilo aK, l'enmigri di populi qui antee vivis en Sahara adportis a la regiono Neolitika kulturi qui praktikis agrokultivo.

L'Egipti esis l'unesma populo qua skribis pri la regiono di nuna Sudan. Li nomizis l'areo "rejio Kush", e judikis la regiono kom "mizeroza". Egipti guvernis Nubia, qua kreis forta kulturala e religiala relati kun Egiptia, de 1500 aK til cirkume 1000 aK. Cirkume 750 aK, Kushita rejulo nomizita Kashta konquestis Supra Egiptia, e divenis rejulo di Thebas cirkume 740 aK. Lua sucedinto, Piankhy, submisis la regiono dil delto di Nilo, konquestis tota Egiptia e komencis la 25ma dinastio.

Balde komencis konflikti kun Asiria pri la kontrolo di teritorii en Mez-Oriento. Faraono Taharqa vinkesis da Asiriana rejulo Sennacherib. Esarhaddon, sucedinto di Sennacherib, komandis granda invado en Egiptia en 674 aK. Esarhaddon sucedesis da Asurbanipal, qua sendis generalo kun mikra armeo e vinkis komplete Taharqa, ed ekpulsis lu de Egiptia. Taharqa mortis en Nubia du yari pose. Thebas nulatempe rekuperis lua povo.

La sequanta dinastio en Egiptia faliis pri kontrolar la regiono Kush. Tamen, en 590 aK Egipti spoliis Napata, e kom rezulto Kushita korto diplasis vers sekura regiono sude de Meroë, proxim la 6ma katarakto. Dum la sequanta yarcenti, la rejio Meroitika developis sen l'influo de Egiptia.

Cirkume la 6ma yarcento pos Kristo tri stati aparis kom heredinti di la rejio Meroitika: Nobatia norde - ube nun jacas Egiptia -, Muqurra o Makuria centre, ed Awla od Alodia sude. Segun la tradiciono, Bizancana misionero arivis en Nobatia en 540 e komencis introduktar kristanismo en la regiono. Tamen, monofizita misioneri de Egiptia posible ja komencabis konverto-laboro en la regiono plu ante. L'adopto di kristanismo riestablisis kulturala kontakto kun Mediterraneala regiono. L'eklezio stimulis alfabetizuro per lua entrenita Egiptiana klerikalo.

Islamo arivis en la regiono dum la yaro 661, veninta de Egiptia. En 1093, Mohamedana princo de Nubian origino divenis rejulo di Dunqulah.

Sultanio Funj, anke konocata kom Sultanio Sennar, existis en la regiono de 1504 til 1821. La sultanio fondesis da Amara Dunqas, chefo dil populo Funj, qua posible esis kristano o pagano ante konvertir su ad Islamo. Balde komencis konflikti inter Sennar e l'Otomani, qui okupabis Suakin en 1526. En 1585, le Funj repelis atako kontre Dongola. Dum la 17ma yarcento, la sultanio Funj atingis lua maxima ampleso, ma dum la sequanta yarcento ol komencis dekadar.

La nordo di moderna Sudan okupesis da Egiptia en 1820, e divenis Britaniana ed Egiptiana teritorio en 1899. Sudan nedependanteskis del Unionita Rejio e de Egiptia ye la 1ma di januaro 1956. Ma ante la nedependo, komencis interna milito en 1955, inter norda e suda Sudan. La habitanti de la sudo timis dominaco di la guvernerio da dukteri de la nordo. L'interna konflikto duris til 1972.

En 1983 komencis altra interna milito qua duris til 2005, en qua la nordala stati luktis kontre la sudala. En 2003 komencis la milito di Darfur, en la regiono Darfur, weste de la lando. Pos la yaro 2005 la nuna Sud-Sudan recevis autonomeso. Ca pakto finis la longa interna milito inter la nordo e la sudo di Sudan. Ye la 9ma di januaro 2011 eventis plebicito pri la nedependo di la sudala provinci. Ye la 9ma di julio 2011 Sud-Sudan oficale nedependanteskis de Sudan.

Til aprilo 2019, Sudan esis reprezentiva federala republiko, fakte administrita despotale da Omar Hasan Ahmad al-Bashir. Ye la 11ma di abrilo ca yaro, al-Bashir revokesis de la povo per stato-stroko, komandita da lora viceprezidanto Ahmed Awad Ibn Auf, qua establisis la Transitala Militarala Konsilistaro, suspensis lora konstituco e la duchambra parlamento. Tamen, Ibn Auf restis en la povo nur 1 dio, e renuncis. La chefeso di la Konsilistaro transferesis a Abdel Fattah al-Burhan ye la sequanta dio.

Sharia-legaro esas la bazo di la legaro Sudanana. La pakto di Naivasha, signatita en 2005 por finar la milito inter norda e suda Sudan, kreis kelka protekti por ne-Mohamedani en Khartoun. Ston-ocido e flogado duras esar formi di puniso judiciala en la lando.

Segun la konstituco di 2005, la legifala povo konsistis ek du chambri. La Nacional Asemblitaro esis la infra chambro, e havis 450 membri indikita da la guvernerio, da la rebela grupi e da altra opozanta partisi. La Konsilantaro dil Stato esis la supera chambro, e havis 50 membri qui elektesis da la lokala asembli.

La judiciala povo konsistis ek la Supra Korto e da specala revolucionala korti.

Jacanta norde de Afrika, Sudan havas 853 kilometri di litoro che Reda maro. Havanta entote 1 886 068 km², ol esas la 3ma maxim vasta lando de Afrika, dop Aljeria e Demokratial Republiko Kongo.

Lua tereni ordinare esas plana, kun diversa montari. La monto Deriba, o Jebel Marra, jacanta weste de la lando, esas lua maxim alta punto, havanta 3 042 metri di altitudo.

La precipua fluvio di la lando esas Nilo, qua originas de la kunfluo di Blua Nilo e Blanka Nilo proxim Khartoum. Blua Nilo fluas cirkume 800 kilometri en Sudanana teritorio. La riveri Dinder e Rahad debushas an ol. Blanka Nilo ne havas importanta enfluanti.

La Klimato di Sudan esas tropikala sude, ed arida dezerto norde. La pluvo-quanto augmentas iranta de nordo vers sudo. La centro e la nordo di la lando esas multe sika, kun du granda dezerti: la dezerto di Nubia, norde, e la dezerto Bayuda este. En ca regioni eventas pulvo-sturmi konocata kom haboob, qui multafoye blokusas sunala lumo komplete. Sude de la lando existas herboza zoni e savano.

La suli norde e centre de la lando esas sabloza. La populi qui habitas ca regioni dependas multe de skarsa pluvi por bazal agrokultivo, e multa ek li esas nomada. Sude, predominacas argiloza suli, ed existas bone irigacata agrokultivo.

La precipua produkturi por exportaco esas petrolo, kotono, sezamo, e produkturi ek brutaro. Futura problemo por Sudan esas ke preske 85% de lua jaceyi di petrolo jacis en Sud-Sudan, qua nedependanteskis en 2011.

Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Sudan havas 47 197 555 habitanti.^[1] La maxim multa (cirkume 70%) esas Sudanana Arabi. Existas minoritati Fur, Beja, Nuba e Fallata, entote 500 etniala grupi^[1].

L'oficala linguo di la lando esas Araba ed Angla. La lingui Nubiana, Ta Bedawie e Fur anke parolesas.^[1]

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo Sunni. Existas minoritato di kristani.^[1] Ante la nedependo di Sud-Sudan, cirkume 70% di Sudanana habitanti esis Mohamedani. Kristanismo e naturala religii formacis la cetera. Kun la nedependo di Sud-Sudan, nun 97% de la Sudanani esas Mohamedani.

La maxim populoza urbo esas Omdurman, en la metropolala regiono di Khartoum. Altra importanta urbi esas Khartoum, Norda Karthoun, Port Sudan, e Kassala.

La kulturo di Sudan mixas la konduti, kustumi e kredaji de 578 etnii, qui parolas 145 diferanta lingui, en mikra kosmo de Afrika, kun peizaji e klimati qui varias de sabloza dezerto a tropikala foresti. Ed anke la milyara historio di la lando, qua esas videbla, exemple, en l'arkitekturo. La maxim anciena urbala strukturi trovita en la lando datizas de 8 mil yari aK. Kulturala influi de Anciena Egiptia e de Nubia esas videbla en templi e piramidi del rejio Kush e lua anciena chef-urbo, Meroë. De la 5ma til la 15ma yarcento, kristana rejii prosperis en Nubia, e monakeyi, palaci ed urbi kun katedrali konstruktesis, kun influi Kopta e Mediteraneana. Depos la 7ma yarcento, l'influo Mohamedana esas videbla en domi ed urbi, en l'agrokultivo ed en mestiero. Dum la 20ma yarcento, Britaniana influo transformis Khartoum en moderna urbo.

La richa muzikala tradiciono di la lando afektesis pos l'adopto di sharia-legaro en 1989, kande multa poeti, exemple Mahjoub Sharif, enkarcerigesis, o fugis vers altra landi. La ceremonii Zār interuptesis, e tamburi uzita ibe konfiskesis. Samatempe, militisti adportis nova muzikala instumenti e stili a Sudanana muziko, exemple l'uzo di Skota kornamuzi e la pleo di marcho-muziko militala.

Importanta nomi en Sudanana literaturo esas Muhsin Khalid, Leila Aboulela, Ra'ouf Mus'ad, Malkat Ed-Dar Mohamed, Tayeb Salih, e la poeti Al-ssadiq Al-raddi, Abed Elrahim Abu Zakrra, Gely Abdel Rahman, ed altri.

La maxim praktikata sporti en Sudan esas atletismo e futbalo. En 1956, Sudan gastigis futbalo-konkurso "Kupo Afrikana di Nacioni", ed en 1972 ol sendis futbalo-esquado por konkursar dum l'Olimpiala Ludi en München.