Chad

Chad
République du Tchad جمهورية تشاد Jumhuriyat Tashad
Standardo di Chad	Blazono di Chad
Nacionala himno:
La Tchadienne
Urbi:
Chefurbo:	N'Djamena
· Habitanti:	993 442 (2009)
Precipua urbo:	N'Djamena
Lingui:
Oficala lingui:	Franca, Araba
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Mahamat Idriss Déby
· Chefa ministro:	Succès Masra
Surfaco: (21ma maxim granda)
· Totala:	1 284 000 km²
· Aquo:	1,9 %
Habitanti: (70ma maxim granda)
· Totala:	17 723 315[1] (2022)
· Denseso di habitantaro:	14,1 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Franko CFA di Central Afrika
Veho-latero:	dextre
ISO:	TD
	TCD
	148
Reto-domeno:	.td

Chad esas lando jacanta an central Afrika. Ol havas kom vicini Libia norde, Sudan este, Centrafrika sude, Kamerun e Nijer sudweste, e Nigeria weste.

Bazala fakti pri Chad.

Dum la 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono Borkou-Ennedi-Tibesti, norde de la nuna Chad. La habitantaro di la regiono kreskis rapide. Gradope la regiono divenis "krucovoyo di civilizuri". Un ek ta civilizuri esis la populo Sao, qua existis de cirkume la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la 9ma yarcento aparis l'imperio Kanem-Bornu, qua gradope dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, lora rejulo Humai ibn Salamna konvertis su al islamo.

L'imperio Kanem-Bornu existis til la 19ma yarcento. En 1808 militeri del etnio Fulani konquestis Ngazargamu. Bornu duris existir, ma la dinastio Sayfawa finis en 1846, e l'imperio Bornu desaparis komplete en 1893.

Franci penetris en la regiono di nuna Chad unesmafoye en 1891. Ye la 22ma di aprilo 1900 eventis la batalio di Kousseri, decidigiva por l'okupo dil teritorio. En 1920 Franci prenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de l'Afrika Equatorala Franca. Por Francia, la regiono esis poke importanta ekonomiale, e furnisis precipue kruda kotono e ne-experta laboristaro por verkar en lua plu produktiva suda kolonii.

Dum la Duesma mondomilito, Chad esis l'unesma Franca kolonio qua unigis su a la westala federiti pos la vinkeso di Francia. Dum l'administrado di Félix Éboué, l'unesma negra kolonial administristo Franca, Chad sendis soldati por atakar la trupi dil Axo en Libia. Ibe, li kaptis l'oaziso Kufra.

Pos la milito, lokala partisi komencis developar su en Chad. Un ek ta partisi, Parti Progressiste Tchadien - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, apologiis la kompleta nedependantesko di la lando. Pos referovoto pri teritorial autonomio ye la 28ma di septembro 1958, Franca Equatoral Afrika dissolvesis. La 4 teritorii qui kompozis ol - Kongo Brazzaville, Gabon, Centrafrika e Chad - divenis autonoma membri de Franca komunitato ye la 28ma di novembro sam yaro. Ye la 11ma di agosto 1960, Chad nedependanteskis komplete de Francia. François Tombalbaye divenis lua unesma prezidanto.

Tombalbaye divenis autoritatoza prezidanto qua desfidis demokratio. En 1962 ilu proskriptis omna politikala partisi, ecepte la partiso PPT. Il traktis rude lua enemiki, sive reala od imaginita, ed enkarcerigis multa ek lua opozinti. En 1965, Mohamedana grupi komencis interna milito qua duris til 1979, kande la chef-urbo N'djamena konquestesis. Ye la 13ma di aprilo 1975 eventis stato-stroko, e Tombalbaye asasinesis da militisti. Noël Milarew Odingar komandis uniono di militisti qua remplasis Tombalbaye e guvernis til 1978. Odingar revokesis dal generalo Félix Malloum, qua guvernis til la 23ma di marto 1979.

En 1979, rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guvernerio di Félix Malloum krulis. Goukouni Oueddei divenis provizora chefo di stato. En novembro 1979, formacesis la "transitala guvernerio di nacionala uniono" (France: Gouvernement d'Union Nationale de Transition), kun Oueddei kom chefo di stato e pose prezidanto, por guvernar dum 18 monati. En 1980, Libian armeo intervenis en Chad favoreble a la transitala guvernerio, kontre rebela grupi qui ne aceptis Oueddei.

Ye la 7ma di junio 1982, Hissène Habré revokis Oueddei helpita da CIA, e komandis la lando til esar revokita per stato-stroko komandita dal nuna prezidanto Idriss Déby, ye la 2ma di decembro 1990. Pose, aprobesis charto en 1991, qua grantis Déby kom prezidanto. En marto 1996, la lando aprobis nova konstituco, ed en junio eventis elekti prezidantala. Idriss Déby vinkis, per 69% ek tota voti.^[2]

Til 2021, Chad esis prezidantala republiko, e la prezidanto esis ambe chefo di stato e chefo di guvernerio di la lando, elektita dal populo por 5-yara periodo. La konstituco aprobita en 1996 e modifikita en 2005, posibligis nefinita rielekti dil prezidanto. Existis chefa ministro, qui esis nur chefo dil ministraro.

En 2021, lora prezidanto Idriss Déby Itno vundesis dum atako da rebela grupo Front Pour l'Alternance et La Concorde au Tchad. Ilu mortis ye la 20ma di aprilo sam yaro. L'ofico di prezidanto okupesis da lua familiano Mahamat Déby, qua organizis tale nomizita "Militala Transito-Konsilistaro". Ye la 10ma di oktobro 2022, il asumis kom prezidanto.

Legifala povo konsistis ek singlachambra parlamento (Nacional Asemblitaro), kun 155 membri, qui elektesis dal populo por 4 yari. La parlamento dissolvesis dal Militala Transito-Konsilistaro. Til 1992 nur la guvernanta partiso MPS esis legala. Ca yaro, legaligesis opozanta partisi, qui funcionis til ke la transito-guverno asumis la povo. Pos protesti eventinta ye la 14ma di mayo 2022 en N'Djamena, diversa membri de civila socio arestesis.

Malgre ke Judiciala povo esas formale nedependanta, la prezidanto fakte nominas la maxim importanta chef-judiciisti. La maxim alta korto esas la Supra Korto, qua havas 16 membri, di qui lua prezidanto nominezas dal prezidanto, e la cetera 15 membri elektesas dal prezidanto e dal Nacional Asemblitaro, por dumviva mandato.

Chad judikesas kom un ek la maxim korupta landi de la mondo.

Havanta 1 284 000 km², la surfaco di Chad equivalas preske dufoye olta di Francia, e plu kam trifoye olta di Kalifornia. La maxim multa habitanti koncentresas sude. Lua chef-urbo, N'Djamena, distas 1060 km de Douala, Kamerun, la maxim proxima portuo en l'Atlantiko. Pro lua granda disto de Atlantiko e pro lua vasta dezerto Chad kelkafoye aludesas kom "la sika kordio di Afrika".^[3]

La reliefo di Chad konsistas ek la platajo Ennedi este, granda planajo centre e sude, e la montaro Tibesti norde, ube jacas la maxim alta monto de la lando, Emi Koussi, havanta 3.100 metri di altitudo. Emi Koussi ank esas la maxim alta monto de Sahara. Este de la lando, an la frontiero kun Nijer, Nigeria e Kamenrun, jacas lago Chad, la 2ma maxim vasta lago de Afrika. Havanta 17 806 km², lago Chad esas hemo por cirkume 120 speci di fishi, tamen lua surfaco kontraktis multe dum recenta yari. Ol esas fragmento de imensa lago qua kovris 330 mil km², cirkume 7.000 yari ante nun. La precipua riveri de la lando, Chari e Logone, fluas tra savani e debushas an lago Chad.

Chad havas 3 geografiala regioni. Norde jacas la dezerto di Sahara, ube la yarala pluvo-quanto esas infre 50 mm. Centre de la teritorio existas stepo (la zono nomizita Sahel) kun mezavalora yarala pluvo-quanto de 300 til 600 mm. Sude existas savano, ube la mezavalora yarala pluvo-quanto esas cirkume 900 mm. En N'Djamena (olim Fort-Lamy), la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 510 mm.

Segun statistiki de 2005, Chad havis 10 146 000 habitanti, di qui nur 26% vivis em urbi e 74% vivis en rurala regioni.^[4] La habitantaro esas yuna: on kalkulas ke 47.3% de la habitantaro evas min kam 15 yari. La mezvalora vivo-expekto esas 50.2 yari.^[5] La infantala mortado en 2016 esas 87 per 1000 pueri evante min kam 1 yaro.^[5]

La denseso di habitantaro esas basa en la regiono di Sahara (0.1 habitanti/km2), ma atingas 52.4 habitanti/km2 en West-Logone, regiono sude de la lando. Poligamio esas frequa inter la habitantaro, e 39% de la mulieri vivas en ta situeso.

L'urbala vivo koncentresas en N'Djamena, chef-urbo e maxim grand urbo di la lando. Altra importanta urbi esas Sahr, Mondou, Abéché e Doba, qui kreskabas rapide dum recenta yari.

Chad havas richa kulturala heredajo, pro la diversa populi qui habitas ol. Quale en l'altra vicina landi, la mulieri de diversa regioni di Chad prizas uzar koloroza robi, ofte kun stampuri.

Regionala instrumenti, exemple kinde (semblanta harpo), kakaki (suflo-instrumento) e hu hu (korda instrumento) uzesas en la tradicionala muziko di la lando. Depos 1995 kreskis l'intereso pri Chadana muziko, qua distributesas tra kaseti e CD.

Pri literaturo lua precipua skriptisti esas Joseph Brahim Seïd, Baba Moustapha, Antoine Bangui e Koulsy Lamko.

La maxim populara sporto en Chad esas futbalo, malgre ke lua nacionala esquado nulatempe klasifikis su por partoprenar nek l'Afrikana Kupo di Nacioni, nek Mondala Kupo di Futbalo.