Uganda

Uganda
Jamhuri ya Uganda Republic of Uganda
Standardo di Uganda	Blazono di Uganda
Nacionala himno:
Oh Uganda, Land of Beauty
Urbi:
Chefurbo:	Kampala
· Habitanti:	1 507 080 (2014)
Precipua urbo:	Kampala
Lingui:
Oficala lingui:	Angla, Swahilia
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Yoweri Kaguta Museveni
· Chefa ministro:	Robinah Nabbanja
Surfaco: (81ma maxim granda)
· Totala:	241 038 km²
· Aquo:	15,39 %
Habitanti: (31ma maxim granda)
· Totala:	47 729 952[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	157,1 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Shiling di Uganda
Veho-latero:	sinistre
ISO:	UG
	UGA
	800
Reto-domeno:	.ug

Uganda esas senlitora lando jacanta an centro-estal Afrika. Ol havas kom vicini Sudan norde, Kenia este,Tanzania sude, Rwanda sud-weste, e Demokratial Republiko Kongo weste. Sud-este de la lando jacas Lago Viktoria, la maxim vasta lago de Afrika, teritoriale partigita kun Kenia e Tanzania.

Parto de la baseno di Nilo jacas en Uganda.

Bazala fakti pri Uganda.

De 2300 til 1700 yari ante nun, populi qui parolis Bantua lingui migris vers la sudo di la nuna Uganda. Dum la yari 1830a, kande Araba komerciisti eniris la regiono de litoro, li trovis rejii kun developita institucuri. Un ek ica rejii esis rejio Buganda.

En 1890 Unionita Rejio e Germana imperio signatis pakto qua konfirmis Britaniana dominaco en Kenia e Uganda. Buganda ed altra rejii enkorpigesis sub Britaniana protektorato di Uganda en 1894.

Uganda nedependanteskis de Unionita Rejio ye la 9ma di oktobro 1962. Dum la sequanta yari eventis konflikti inter la suporteri di federala sistemo e suporteri di centraligata stato. Konseque de la konflikti, en februaro 1996 Milton Obote suspensis la konstituco e asumis diktatorala povi.

Inter 1971 e 1979 Uganda subisis l'opreso di la diktatoreso da Idi Amin Dada, qua finis erste pos la milito Uganda-Tanzania, kande Ugandani exiliita invadis la lando helpita da Tanzanian armeo. L'invado posibligis Milton Obote retroprenar la povo. Obote guvernis til 1985, kande ilu revokesis per stato-stroko komandita da Tito Okello.

Uganda esas prezidantala republiko. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 5 yari e povas rielektesar plura foyi. La nuna prezidanto esas Yoweri Kaguta Museveni. La chefa ministro esas nur la chefo dil ministraro. Nun esas Ruhakana Rugunda.

La parlamento havas unika chambro, la Nacional Asemblitaro (National Assembly), konsistanta nun ek 449 membri, di qui 290 esas viri qui reprezentas la distrikti di la lando, 115 reprezentas la mulieri de la distrikti, 10 reprezentas l'armeo (l'Armei por la Defenso di la Populo), 5 reprezentas la yunaro, 5 reprezentas la laboristi, 5 reprezentas invalida personi e 18 esas membri selektita ex officio. La parlamentani elektesas por 5-yara periodo. La nuna konstituco adoptesis ye la 8ma di oktobro 1995, ed establisis plurpartisala sistemo.

La guvernerio di Uganda judikesas kom un ek la maxim korupta de la mondo, segun l'organizuro Transparency International.

La dominacanta reliefo di la lando esas l'alta planaji kovrata per savano, kun mezvalora altitudo di 1,100 metri. Este e weste de la lando existas montoza regioni. Weste, an la frontiero kun la Demokratial Republiko Kongo jacas la monti Ruwenzori, kovrata per nivo en lia somiti, kun maxim altitudo di 5,109 metri. Este de la lando, an la frontiero kun Kenia, jacas la monto Elgon, extingita volkano kun 4.321 metri di altitudo.

La granda Lago Viktoria jacas sud-este de lando, e influas la klimato e la pluvo-quanto di la lando, inkluzite en la chefurbo Kampala. Ultre Viktoria, altra importanta lagi esas Lago Kyoga, Lago Albert, Lago Edward e Lago George. Uganda jacas preske komplete an la baseno dil fluvio Nilo. Lua precipua brancho naskas en la lago Viktoria, 2.700 metri adsur la maro, e fluas adnorde.

La dominacanta klimato esas Tropikala ma la pluvo-quanto varias: en Entebbe, apud la lago Viktoria, la maxim intensa pluvi eventas omnayare de marto til junio, e de novembro til decembro.

Dum yardeki Uganda subisis politikala nestabileso e l'efekti di devastanta ekonomiala politiki, e duras esar un ek la maxim povra landi de la mondo. La lando komencis ekonomiala reformi, ed en 2008 lua ekonomio kreskis 7%, malgre l'internaciona krizo e la lokala nestabileso.^[2]

Lua precipua produkturi por exportaco esas kafeo teo, fisho ed altra produkturi. La lando havas mikra industriala sektoro, qua dependas del importaco di mashinaro, kompozanti e produkturi de petrolo por funcionar. Tamen, la manko di bona substrukturo, la manko di moderna teknologio ed agroultivo, e l'endemika korupto impedas granda kresko ekonomiala.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2023, Uganda havis 47 729 952 habitanti, de qui nur 26,8% habitis urbi^[1]. Segun statistiki de 2014 pri etnii, 16,5% esis Baganda, Banyankole esis 9,6%, Basoga esis 8,8%, Bakiga esis 7,1%, Iteso esis 7%, Langi esis 6,3%, Bagisu esis 4,9%, Acholi esis 4,4%, Lugbara esis 3,3%, e 32,1% apartenis ad altra etnii.^[1]

L'oficala lingui di la lando esas l'Angla, qua docesas en skoli, uzesas en tribunali e brodkastesas per radio e televiziono, e Swahilia. La linguo Ganda o Luganda esas la maxim parolata ed anke uzata en skoli. Altra Nilo-Kongana lingui, Nilo-Saharana, ed Araba linguo anke parolesas^[1].

En 2021, 79% de la habitantaro evanta plu kam 15 yari (84% de la viri e 74,3% de la mulieri) savis lektar e skribar.^[1] Segun skolala sistemo di Uganda, primara eduko duras dum 7 yari, e sekundara skolo duras dum 5 yari. En 1997 la guvernerio deklaris ke primara skolo esus gratuita por omna pueri. Ta decido esis efikiva: en 1986 nur 2 milion pueri frequentis primara eduko; en 1999 ja esis 6 milioni, e ca nombro duris kreskar.

Segun statistiki de 2014 pri religio, 45,1% de la habitantaro esis protestanti, 39,3% esis katoliki, 13,7% esis Mohamedani, 1,6% praktikis altra religii, e 0,2% praktikis nula religio^[1].

Quale altra Afrikana landi, la kulturo di Uganda esas diversa ed influata da multa etniala grupi. Le Baganda, la maxim granda etniala grupo de la lando, konsistanta en 52 klani, havas bantua origino. Lia socio havas patriarkala strukturo, e li mantenas fiereso en lia grupi tra ceremonii e rimemorigo di lia ancestri.

Pri literaturo kelka importanta nomi esas la poeti Elvania Namukwaya Zirimu, Okot p'Bitek, Okello Oculi, Timothy Wangusa, e la skriptisti Mahmood Mamdani, Monica Arac de Nyeko, ed altri.

La muziko tradicionala esas diversa, pro la granda quanto di diferanta etnii qui habitas la lando. Dum la yari 1960a, aparis lokala muzikala stilo konocata kom "kadongo kamu", signifikanta "singla gitareto", qua evolucionis de tradicionala muziko de populo Ganda. Exempli pri internaciona ritmi e stili qui populareskis en la lando esis Afrikana Rumba, dancehall, hip hop, R&B e gospel. Yen exepli pri Ugandana muzikisti, kantisti e bandi qui fameskis internacione: Philly Lutaaya, Afrigo Band, Elly Wamala, Jimmy Katumba e, plu recente, Eddy Kenzo.

Futbalo esas la nacionala sporto di Uganda. La nacionala esquado pri futbalo nulafoye qualifikis por partoprenar la Mondala Kupo di Futbalo e lua maxim bona rangizo en l'Afrikana Kupo di Nacioni esis duesma plaso, en 1978.

De lua unesma partopreno en l'Olimpiala Ludi til nun, Uganda ganis entote 7 medalii, di qui du ora (pri atletismo), tri arjenta (pri boxo) e du bronza (un pri atletismo, e l'altra pri boxo). John Akii-Bua ganis l'unesma ora medalio por la lando, pri 400-metra kurado kun fenci, en München, ed en 1996, Davis Kamoga ganis la bronza pri la sama konkurso.