Kristanismo
Kristanismo esas monoteista kredo qua predikas ke Iesu esas la mesio. La vorto enkorpigas la religiala sistemi, dogmati e praktiki de la Kristani. Kristani kredas ke Iesu, Juda voyajanta predikero konsiderata la Mesio (to esas, la redemtero), esas la filiulo di Deo sendita a la Tero por salvar la homaro de la peko. Kristanismo kreskis dum l'unesma yarcento ek la Judaismo. Kristani konsideras la Biblo, inkluzante l'Anciena Testamento e la Nova Testamento, kom sua santa texto. Importanta rituali esas bapto ed eukaristio, ma anke esas altra ritui, kun diferi inter la Kristana subdividuri.
Quale Islamo e Judaismo, Kristanismo esas klasifikata kom "Abrahamana religio". La 3 religii konsideras Abraham l'unesma profeto. Existas inter altri diferi inter la kredi pri la rolo di Iesu e la naturo di Deo. Kristanismo esas kredo universalista, qua aceptas kredanti de omna populi, kulturi e sexui ed aktive konvertas homi a sua kredaji. Ol anke emfazas kredaji ed opinioni plu multe kam altra religii ed observado di religiala regli esas relative min importanta. Do ol ofte judikesas kom ortodoxa religio. Teologio relative importantesas inter Kristani.
Dum la komenco dil 21ma yarcento Kristanismo havis 2,6 miliard adepti[1][2], qui reprezentas de 1/4 til 1/3 de mondala habitantaro. Ca numero inkluzas "nominala" kredanti. Kun ica numero, Kristanismo esas la religio qua havas la maxim granda numero di adherenti. Ol anke esas l'oficala religio di multa landi. La adherantaro deskreskis en diversa landi de la 19ma yarcento.
La subdividuro kun la maxim granda numero di kredanti esas katolikismo, e la Katolik Eklezio esas anke la maxim granda eklezio. Protestantismo, qua esas tre diversa, esas la duesma maxim granda subdividuro ed Orientala ortodoxismo esas la triesma. Anke existas ancien ortodoxa tradicioni, qui ne apartenas al Orientala ortodoxismo.
Delonge existas Kristana komunitati en Azia, Nord Afrika ed Europa, ma nune Kristanismo judikesas kom precipue religio del Westala mondo.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Kristanismo |
La historio dil Kristanismo komencas per la predikado da Iesus di Nazaret, Juda predikanto ek Galilea. Predikinte precipue en la ruro di Galilea, il kunvokis adherantaro, qua inkluzas dek e du viri, la dek e du dicipuli, kun eminenta funciono. Il predikis ke esas pardono da Deo por repentanta pekeri e lu baptis konvertanti. Iesu efektigis unfoye tumulto en la Templo di Salomon, kande lu esis en Ierusalem kun sua adheranti. Un de lua dicipuli trahizis il a la autoritati. La Romana prefekto di Judea kondamnis il a mortopuniso, segun la evangelii pro l'elito dil Templo, ed ilu krucagesis. Tamen, ilua adheranti balde kredos ke il esis rezurektata ye la triesma jorno. Li kredis ke il esas en cielo sur trono adextre de Deo e ke il esas la Mesio o Kristo, la salvero uncionita di Deo.
La nova kredo iniciale esis precipue Juda, ma anke aceptis ne-Judi. Prozelitigado da la dek e un dicipuli, nun la dek e du apostoli kun nova apostolo, ed altra apostoli aparis balde Kristani komunitati en plura granda urbi dil Roman Imperio ed anke ad Esto, exter l'imperio. Importanta personi en la nova komunitato, nomizita eklezio, esis Simon Petro, del dek e du apostoli, e Paulo, antea persekutanto dil eklezio. Anke mulieri esis apostoli, pruvata per kelk epistoli di Paulo. Multa Kristani ankore observis la Tora, ma balde ne omna ne-Juda Kristani observis lu. La ligili kun Judaismo febleskis pos la falo di Ierusalem, kande la Romani destruktis la Templo di Ierusalem. Kristanismo divenis precipue ne-Juda religio dum la 2ma yarcento, ma longetempe esis mikra Juda Kristana grupi.
Ja dum l'unesma yarcento onu skribis pri Iesu. La quar evangelii (di Marko, Mateo, Lukas e Iohannes) skribesis dum ica periodo ed anke la vera epistoli di Paulo ed ula altra texti dil Nova Testamento. La tre frua Kristani nur studiis l'Anciena Testamento de la nuna Biblo, ma kanono dil Nova Testamento lente formacis su del duesma yarcento. La radikala, kontre-Juda alternativa kanono di Markion, qua esis gnostika dil 2ma yarcento, impelis la eklezio definar sua propra kanono.
Kristanismo esis nova monoteista religio, qua refuzis partoprenar en paganismo, e konseque recevis agresiva respondo del Romana autoritato. La Romani konserveme kredis ke nur lo antiqua esas vera ed opinionis ke la nova religio mustis esar subversiva e superstica. On do diskriminis kontre Kristani e lokale kelka guvernieri persekutis Kristan adheranti, esforcante konvertar li a paganismo per violento ed ofte ocidante ti qui refuzis konvertar. La Juda rejulo Agripa e la Roman imperiestri Nero e forsan Domitiano ja persekutis Kristani lokale dum l'unesma yarcento. Imperiestro Traiano explikis en letro a Plinio (la minora) ke Kristanismo ne esis legala, ma ke la registaro ne devis perquizitar li. Dum la triesma e quaresma yarcenti anke eventis imperiala persekutado. La idea difuzita, ke Kristanismo dum tri yarcenti konstante persekutesis e do kreskis pro la martiri, tamen ne es vera, quankam martiri forsan ya impresis plura pagana Romani.
Kande la ne-Juda Kristanaro kreskis, la influo di klasika Greka e Romana pensado augmentesis. Komencante kun Justino la Martiro, elita Kristani kun radiki en la klasika kulturo esforcis krear racionala sistemo por traktar e defendar lia nova religio. Li kombatis l'akuzajo, ke Kristanismo esas novacha supersticiono, per argumentar ke ol ne vere esas nova religio, ma la predicajo di anciena profeturi. La apologisti pluse emfazis la sociala moral efekto. Ica Kristani ofte tamen kritikis la antiqua filozofio pro lua spekulemeso e diverseso, ma li anke uzis la argumenti dil skeptiki kontre la skoli filozofiala tradicional ed apelis a vertui stoika. Pose, neo-Platonismo divenis grandega influo sur la religio, nome dum e pos la 3ma yarcento. Anke naskis debato pri la stando dil dei del anciena paganismo Greko-Romana. Ula Kristani kredis, ke la dei pagana existas ma esas demoni, kontre ke altri opinionis ke ca dei ne existas. Ulamaniere on povas partale konsiderar la klasikatra Kristanismo kom popularigita formo dil klasika filozofio a la min elita strati di antiqua socio.
Dum la 2ma yarcento gnostismo konkursis tre serioze kun l'ekleziala Kristanismo pro ta Greko-Roman influo. Ica tendenco komencis ye la fino di la 1ma o la komenco di la 2ma yarcento, e ne nur existis en Kristanismo. Gnostika Kristanismo kredis ke la deo dil Anciena Testamento e ta dil Nova Testamento esis diferanta dei. Kelki, quale Markion, dicis ke la deo dil Anciena Testamento esis la diablo. Ica stilo di pensar venis del Grekian opiniono ke lo eterna, anmala esas plu bona kam lo perisebla, karnala.
L'edikto di Milano en 313 da Konstantinus, Romana cezaro e pose imperiestro, yurizis Kristanismo. Il anke kunvokis konsilo di Nikea en 325, ube on diskutis Arianismo, la kalendario Kristana, la naturo di Kristo ed altra temi. Gratiano en la Romana Imperio dil Ocidento e Theodosius en l'orientala Imperio promocis kristanismo a rango di unika oficala ed obligata religio tra edikto ye la 28ma di februaro 380.
Kredo
[redaktar | redaktar fonto]La maxim multa Kristani kredas ke Iesu esas la "Filio di Deo", e la Mesio skribita en l'anciena Testamento.
La centrala ideo etikala di Kristanismo esas la "Nova Impero" di Iesu, t.e. amez altri e facez a li quale vu volas li facez a vu, quo anke nomesas la "Ora Reglo".
Kelka Kristana subdividuri
[redaktar | redaktar fonto]- Katolikismo
- Orient-ortodoxa Kristanismo
- Protestantismo (Anglikanismo, pentekostalismo, Luteranismo, edc.)
- Oriental-ortodoxa Kristanismo (Kopta ortodoxismo, Sirian ortodoxismo, Armenian ortodoxismo)
- Eklezio dil Oriento
- Mormonismo
Peki e virtui
[redaktar | redaktar fonto]- Kontre superbeso: humileso.
- Kontre avareso: jenerozeso.
- Kontre luxurio: chasteso.
- Kontre iraco: pacienteso.
- Kontre gurmandeso: sobreso.
- Kontre envidio: karitato.
- Kontre indolenteso: diligenteso.
