Haiti

Haiti
République d'Haïti Repiblik Ayiti
Standardo di Haiti	Blazono di Haiti
Nacionala himno:
La Dessalinienne
Urbi:
Chefurbo:	Port-au-Prince
· Habitanti:	704 776 (2003)
Precipua urbo:	Port-au-Prince
Lingui:
Oficala lingui:	Franca, Haitiana kreolo
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Edgard Leblanc Fils
· Chefministro:	Fritz Bélizaire
Surfaco: (143ma maxim granda)
· Totala:	27 750 km²
· Aquo:	0,7 %
Habitanti: (83ma maxim granda)
· Totala:	11 470 261 (2023)
· Denseso di habitantaro:	413,3 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Gourde
Veho-latero:	dextre
ISO:	HT
	HTI
	332
Reto-domeno:	.ht

Haiti, oficale Republiko Haiti, esas lando jacanta an Karibia, an la westala bordo dil insulo Hispaniola, de qua okupas cirkume 1/3 de tota surfaco. Ol havas landala frontiero kun Dominikana Republiko, este.

Ante l'arivo dil Europani, l'insulo Hispaniola, ube jacas Haiti e Dominikana Republiko, habitesis dal indijeni Taíno, de raso Arawak. Cristoforo Colombo desembarkis en Môle-Saint-Nicolas ye la 5ma di decembro 1492 e revendikis l'insulo por Hispania. Pos 19 dii, ilu departis livanta 39 ek la kruani dil navo Santa María che insulo. La navotrupo fondis urbeto nomizita "La Navidad", destruktita ye la sequanta yaro.

Hispani serchis oro en Hispaniola, e komence probis uzar lokala indijeni por explotar ol. Kande l'indijeni ne aceptis explotar oro, li mortigesis o vendesis kom sklavi. Europani adportis infektiva morbi a l'insulo. L'unesma erupto di variolo en Hispaniola eventis en 1507. Kande en 1512-1513 la legi di Hispania interdiktis l'uzo di indijeni kom sklavi, le Taíno ja esis preske extingita. En 1517, lora rejulo Carlos la 1ma posibligis importacar negra sklavi.

En 1625 Franci establisis su an l'insulo Tortuga. Li transvivis kom pirati qui atakis Hispana navi, e nomizis lua kolonio "Saint Domingue". En 1670 li establisis su en Hispaniola. Lia unesma kolonio en l'insulo recevis la nomo Cap François, nun Cap-Haïtien.

Pos revolto di sklavi ed ex-sklavi komandita da Toussaint Louverture komencita en 1791, Haiti nedependanteskis de Francia en 1804. Historiisti kalkulas ke la sedicio produktis la morti di 100.000 sklavi e 24.000 til 40.000 blanka koloniigisti^[1]. Jean-Jacques Dessalines esis l'unesma chefo dil stato. Autokrato, ilu kronizis su kom imperiestro e regnis til esar asasinita en 1806.

La revoluciono efektigis l'ekiro di blanka kolonigisti kun kelka sklavi e mestici. En 1809, cirkume 10.000 refujinti de Haiti arivis en Kuba, ube komence li establisis su, e pose translojis su a New Orleans. Li helpis mantenar Franca linguo en ta urbo por kelka yardeki.

En 1815, Simón Bolívar recevis helpo de Haitiani por kombatar koloniala trupi de Hispania. En 1817, lora prezidanto Haitiana Alexandre Pétion furnisis soldati, armi e financala suporto por helpar la liberigo di la Vicerejio Nova-Granada.

En 1818, Jean-Pierre Boyer asumis la prezidanteso e komencis riunigar la lando en 1821. Kande Santo Domingo nedependanteskis de Hispania, ilu sendis trupi por kontrolar la regiono e sucesis unigar tota insulo^[2]. Dum lua guvernerio, ilu stimulis Usana ex-sklavi enmigrar a Haiti. Komence ye septembro 1824, cirkume 6.000 ex-sklavi migris a lando, ma pro lokala povreso ed altra desfacilesi, multi retroiris ad Usa.

En 1825, Franca rejulo Charles la 10ma di Francia sendis 14 navi kun soldati por rikonquestar l'insulo. Sub preso, prezidanto Boyer signatis pakto qua agnoskis Haitiana nedependo kambie la pago di 150 milioni franki (resorbita a 90 milioni en 1838) kom indemno pro la perdajo di posedaji dum la nedependo.

Boyer guvernis la lando til 1843, kande revokesis per stato-stroko pos perdar suporto di lokal elito. Charles Rivière-Hérard asumis, ma en 1844 ilu anke revokesis, e komencis periodo di nestabileso. Lokal eliti e richa enmigranta komercisti (Germani, Usani, Franci e Britaniani) disputis lokal autoritato. En 1912 Siriani partoprenis en konspiro en qua la prezidantala palaco atakesis e destruktesis. Plura foyi dum la komenco dil 20ma yarcento, Franca, Usana, Germana e Britaniana trupi reklamacis granda quanto di valuti de la Centrala Banko di Haiti.

En 1915, Usa okupis la lando e restis ibe til 1934. Li establisis frontiero inter la du landi kun okupo di kontestata teritorii. Kande Rafael Leónidas Trujillo asumis povo en Dominikana Republiko, ilu imperis Dominikan armeo mortigar Haitiani qui vivis en Dominikana flanko.

En septembro 1957, François Duvalier, surnomizita Papa Doc, elektesis prezidanto. Ilu balde transformis su en diktatoro e guvernis kun suporto di sekreta polico, konocita kom Tontons Macoutes ("fantomachi"). Ilu guvernis despotale til lua morto en 1971, kande asumis la povo lua filiulo Jean-Claude Duvalier, konocita kom Baby Doc o Bébé Doc. Baby Doc guvernis despotale til exilar su en Francia en 1986, pos intensa populala protesti. Kun lua fugo, Henri Namphy asumis la povo.

Ye 4:53 kloki la 12ma di januaro 2010, ter-tremo kun forteso 7.0 che la skalo di Richter frapis la lando. Ol esis la maxim forta ter-tremo enrejistrita dum 200 yari di Haitiana historio. Cirkume 316 000 personi mortis e 1.6 milion perdis lua domi, quankam sequanta raporti judikis ca nombro kom exajerema, e kalkulis inter 46.000 e 85.000 la quanto di morti.

La politiko di Haiti esas nestabila de la nedependo. De 1804 til nun, eventis 32 stato-stroki, e periodi di diktatoreso, exemple la guvernerii di François Duvalier e lua filiulo Jean-Claude Duvalier. Plu recente, en julio 2021, eventis l'asasino di lora prezidanto Jovenel Moïse.

La nuna politikala strukturo di la lando establisesis da la nuna konstituco, adoptita ye la 29ma di marto 1987 ed inspirita en la konstituci di Usa e Francia. Segun ol, Haiti esas mi-prezidantala e plurapartisala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas direte dal populo por 5 yari, e ne povas rielektesar por la sequanta periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nominita dal prezidanto.

La parlamento konsistas ek du chambri. La Chambro di Deputati havas 99 membri, qui elektesas direte dal populo por 4 yari. La senato havas entote 30 membri, qui reprezentas la 10 regioni di la lando. Singla du yari, la habitantaro di singla regiono elektas 1 senatano direte por 6-yara mandato.

La Supera Korto, o Kasaco-Korto, esas la maxim alta korto di Haiti. Lua membri indikesas dal prezidanto por 10-yara ofico. Existas apelo-korti, e korti di unesma instanco.

Haiti okupas 1/3 del insulo Hispaniola. Lua tota surfaco, 27 750 km², equivalas aproxime olta di Braziliana stato Alagoas. Lua teritorio konsitas ek du peninsuli: norde jacas la peninsulo Saint-Nicholas, kontre ke sude jacas la peninsulo Tiburon. Norde existas montoza regiono qua esas prolonguro di la Centrala Montaro (Cordillera Central) de Dominikana Republiko, ma anke basa e plana tereni. Sude jacas la fertila e plana regiono Plaine du Cul-de-Sac e la montoza peninsulo Tiburon, ube jacas la maxim alta monto di la lando, Pic la Selle, kun 2.680 metri di altitudo. Haiti havas 1.171 km di litoro e 360 km di frontieri kun Dominikana Republiko.

La lando ne havas navigebla fluvii. La precipua fluvio esas Artibonite, longa de 320 km. Haiti anke havas multa insuli ed insuleti en larja maro. La maxim granda esas l'insulo Gonâve, sideyo dil distrikto samnoma, havante 689 km² di tota surfaco e cirkume 87 mil habitanti. L'insulo Tortuga (Île de la Tortue), havas 180 km² di surfaco totala e cirkume 25 mil habitanti. Sude, l'Île-à-Vache ("insulo di la bovino") havas 51,8 km² e cirkume 15 mil habitanti.

Preske 98% de lua originala foresti destruktesis. La konsequi de ca destruktado esas l'erodo di suli ed inundadi, exemple la granda inundado qua eventis ye la 17ma di septembro 2004 e produktis 3.000 morti.

La dominacanta klimato di Haiti esas tropikala (Aw segun la klimatala klasifikuro da Köppen) kun du pluvoza sezoni: de aprilo til junio, e de oktobro til novembro. Existas regioni kun humida tropikala klimato (Am e Af) en basa tereni proxim la montari, e kun subtropikala klimato (Cfb e Cwb) en la regioni plu alta.

Haiti esas la maxim povra stato che la westala misfero. Segun l'Unionita Nacioni ol rangizas la 145ma loko segun l'IHD, inter 177 stati.

Quankam la denseso di habitantaro di Haiti esas alta - 350 habitanti per km² -, la habitantaro koncentresas en urbala regioni an la litoro od en la vali. Segun statistiki de The World Factbook, en julio 2017 la lando havis 10 646 714 habitanti.^[3] La statistiki egardas la granda mortado pro AIDS.^[3]

Cirkume la duimo del habitantaro evis min kam 20 yari en 2016. Lua viv-esperajo en 2016 esis 63,8 yari, esanta 61,2 yari por la viri e 66,4 yari por la mulieri.^[3]

La lando havas du oficala lingui, la Franca e la Kreola. La Franca parolesas da 42% de la habitantaro, nome da kulta individui, ed esas l'unika linguo uzata che l'administrado. La Kreolo di Haiti, qua recente havis lua gramatiko establisita, parolesas da preske 99,9% de la habitantaro. Segun statistiki de 2010, nur 47% de la habitantaro savis lektar e skribar.

Segun The World Factbook, en 2017 cirkume 54,7% de la habitantaro esis katoliki e 28,5% esis protestanti. Altra fonti kalkulis ke la protestanti ja esis cirkume 1/3 de la habitantaro en 2001.^[4] Voodoo, sinkretismala religio qua mixas Afrikala religii, esas multe praktikata dal Haitiani. Minoritatala religii inkluzas islamo, Budismo, fido Bahaa e judaismo.

La maxim populoza urbo esas la chef-urbo, Port-au-Prince. Altra importanta urbi esas Carrefour e Delmas.

Haitiana kulturo mixas Franca, Afrikana, indijena (Taíno) e kelka Hispana influi. Karnavalo (Kreole: Kanaval) celebresas precipue en Port-au-Prince, ma ank en l'urbi Jacmel, Aux Cayes ed altri.

Compas o Kompa esas komplexa muziko kun Franca ed Afrikana elementi, qua populareskis pos la yari 1950a, pro muzikaji da Nemours Jean-Baptiste. Ek la maxim konocata muzikisti de Haiti esas la kantisto di hip-hop Wyclef Jean. La bando Tabou Combo, fondita en 1968, adportis Haitiana Compas a Japonia, Kanada, Senegal ed altra landi.

La literaturo di Haiti skribesas precipue en la Franca, ma kreskas la nombro di skriptisti en la Kreola. La precipua skriptisti dum la 19ma yarcento esis Antoine Dupré, Juste Chanlatte, François-Romain Lhérisson e la poeto Jules Soliste Milscen. Inter la precipua skriptisti de la 20ma e 21ma yarcenti esas René Depestre, Jean Price-Mars, Jacques Roumain (1907 til 1944), Marie Vieux Chauvet, Jacques Stephen Alexis, la poeto Dantès Louis Bellegarde (1877 til 1966), e la poeto e piktisto Frankétienne (n. 1936).

Commons havas kontenajo relatante a:

Haiti

• Haiti, en Open Direct Project
• Mapo di Haiti de Elahmad.com