Nederlando
| Nederlando | ||
| Koninkrijk der Nederlanden | ||
|
| |
| Standardo di Nederlando | Blazono di Nederlando | |
| Nacionala himno: | ||
| Het Wilhelmus | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Amsterdam | |
| · Habitanti: | 859 732 (2018) | |
| Precipua urbo: | Amsterdam | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Nederlandana, Friziana, Papiamento (en Bonaire), Angla (en Sint Eustatius e Saba) | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejo: | Willem-Alexander | |
| · Chefministro: | Mark Rutte | |
Surfaco: (135ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 41 526 km² | |
| · Aquo: | 18,41 % | |
Habitanti: (61ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 17 084 719 (2017) | |
| · Denseso di habitantaro: | 411,3 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Euro | |
| Veho-latero: | dextre | |
| Reto-domeno: | .nl, .frl* | |
Nederlando esas un de la landi di la Rejio di la Nederlandi en westal Europa. Ol havas kom vicini Germania este e Belgia sude. Norde e weste jacas Norda Maro. Olua oficala linguo esas la Nederlandana.
Ol esas konstitucala monarkio e parlamentala demokratio. Lua duchambra parlamento esas la Staten-Generaal, havanta remarkinda egala reprezentado di partisi. La nunala rejo esas Willem-Alexander.
Nederlando esas membrostato dil Europana Uniono, NATO, OKED, MOK, e signatis la protokolo di Kyoto. Kun Belgia e Luxemburgia ol apartenas al ekonomiala regiono Benelux.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Nederlando |
Dum la regno di Karolus la 5ma di Germania la regiono di nunala Nederlando divenis parto de la 17 Provinci, qui inkluzis la nuntempa Belgia e Luxemburgia. En 1579, la nordo di la regiono unionis e formacis l'Uniono di Utrecht, kontrato pri reciproka defenso kontre la Hispanian armeo.
Ye la 26ma di julio 1581 la provinci qui formacis la nunal Nederlando nedependanteskis, revokis oficale la lora rejulo Felipe la 2ma e divenis republiko, qua duris til 1795. Felipe, filiulo di Karolus la 5ma, ne aceptis la nedependo, e komencis milito qua duris til 1648.
La Nederlandana kolonial imperio komencis kreskar dum la 17ma yarcento. En 1614, Nederlandani fondis Nieuw Amsterdam, en la sudo dil insulo Manhattan - nun New-York. En Sudafrika, Nederlandani establisis kolonio en 1652. Cirkum 1650 Nederlandani posedis aproxime 16 000 komercala navi[1], e lua habitantaro kreskis de 1,5 til 2 milion habitanti. Multa ekonomiala historiisti judikas Nederlando kom la bersilo di la moderna kapitalismo. En Amsterdam fondesis l'unesma borso dil mondo.
Ye la 19ma di januaro 1795, un dio pos ke lora princo Willem la 5ma di Orange fugis vers Anglia, la republiko Batavia proklamesis, simile a la Franca republiko, e duris til la 5ma di junio 1806. De 1806 til 1810 la Franca imperiestro Napoléon la 1ma establisis la Rejio Holando kom marioneta stato, kontrolata da lua fratulo Louis Bonaparte. En 1810 Napoléon enkorpigis Holando a la Franca imperio. L'enkorpigo duris til 1813.
En 1815, Kongreso di Wien establisis Rejio Nederlando, expansita sude por kontrolar la nunala Belgia e Luxemburgia. En 1830 la Belgi revoltis e deklaris sua nedependanteso. En 1890 l'uniono kun Luxemburgia cesis.
Malgre ke Nederlando deklaris su neutra dum l'unesma mondomilito, la lando esis forte implikata en la milito[2]. Germani projetis invadar la lando, ma generalo Helmuth Johann Ludwig von Moltke abortigis ca projeto. Nederlando furnisis vari a Germania til la Britaniana blokuso en 1916.
Ye la 10ma di mayo 1940 dum la duesma mondomilito, la Nacional-socialista Germania invadis Nederlando por atakar Francia. Ye la 14ma di mayo Nederlando kapitulacis. Dum la Germana okupeso, cirkume 100 mil judei transportesis aden koncentreyi en Germania, Polonia e Chekoslovakia, inkluzite la judea puerino Anne Frank. Nur 876 transvivis la milito.
La lando esis un ek la fondinti di Benelux (ekonomiala pakto kun Belgia e Luxemburgia) en 1944, e pose esis un ek la sis fondinti di la Komunitato Europana pri Karbono e Stalo en 1951, e pose del Europana Ekonomiala Komunitato, embriono di la nunala Europana Uniono. Nederlando anke esis un ek la 12 fondinti di NATO, ye la 4ma di aprilo 1949. Dum la yari 1960a e 1970a, eventis multa sociala transformi: yuni, nome studenti, refuzis tradicional etiko ed aktiveskis pri sociala temi, exemple yuri por la mulieri, sexualeso, desarmizo ed ekologiala temi.
Ye la 30ma di aprilo 1980 rejino Juliana abdikis, e lua filiino Beatrix asumis la krono. Dum lua regno signatesis la kontrato di Maastrich, qua kreis l'Europana Uniono ye la 1ma di januaro 1993.
Longatempe la politiko en Nederlando dominacesis da la partisi Kristana-Demokrata, qui guvernis la lando de la yari 1910a. To chanjesis en 1994, kande social-demokrati e liberali formacis la nomizita "purpurea ministraro", qua guvernis til 2002. Ye la 6ma di mayo di ta yaro asasinesis Pym Fortuyn, populisto dextrana qua esis kontre l'eniro di enmigranti. Lua partiso divenis importanta pos l'elekti, ma l'interna disputi en la partiso febligis ol dum la sequanta elekto.
Ye la 10ma di oktobro 2010 Nederlandan Antili desaparis. Kom rezulto di plebiciti, Bonaire, Sint Eustatius e Saba decidis enkorpigar su a Nederlando kom specala municipi, kontre ke Aruba, Sint Maarten e Kuracao votis por divenar suverena monarkii en la rejio Nederlando.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Nederlando esas konstitucala monarkio. La chefo dil stato esas la rejo, nun Willem-Alexander. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua ordinare esas la chefo di guvernanta koalisuro.
La legifala povo konsistas ek duchambra parlamento. L'infra chambro nominesas Domo di Reprezenteri, qua havas 150 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, segun listo elaborita dal partisi. La supera chambro nominesas Senato, e havas 75 membri qui elektesas dal membri de lokala legifanta asemblitari.
La judiciala povo konsistas ek 11 distriktala korti, 4 apelo-korti, tri administrala apelo-korti e la Supra Korto. La judiciisti nominesas da la guvernerio por dumviva ofico-tempo, ma mustas retretar evante 70 yari.
La konstituco di la lando skribesis en 1815 ed emendesis en 1848 por institucar parlamentala demokratio. Recente, granda parto di lua texto modifikesis en 1993. Super lua texto nun existas la Statuto dil Rejio Nederlando, por enkorpigar Aruba, Sint Maarten e Kuracao.
De longa tempo, la lando havas tradiciono di sociala tolero. Dum la 18ma yarcento, kande protestantismo esis l'oficala religio, katolikismo e judaismo toleresis. Nun, la lando judikesas kom un ek la maxim liberala del mondo en temi pri aborto, yuri por homeosexuali, eutanazio, uzado di drogi, ed altra sociala temi.
Politikala subdividuro
[redaktar | redaktar fonto]Nederlando subdividesas en 12 provinci, singla ek li kun sua propra guberniestro. La provinci esas:
 |
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
L'Europana teritorio di Nederlando jacas inter la latitudi 50° e 54° N, e la longitudi 3° e 8°W. Ol dividesas da 3 fluvii en du regioni: Rheno e du ek lua branchi, Waal e Meuse. La sudo di Nederlando esas granda fluviala delto. Vasta regioni di Nederlando jacas sub la marala nivelo.
De la nokto di 31ma di januaro til la jornesko di 1ma di februaro 1953 violentoza tempesto efektigis inundadi qua ruptis digo e produktis la morto di 1853 personi e l'evakuo di 70 mil plusa homi. Ultre to, 4500 edifici domajesis. Por preventar nova simila dizastro, developesis ambicioza projeto nomizita "Projeto Delta" (Nederlandane: Deltawerken), qua konsistis ek serio di digi, shibri, sluzi e barili konstruktita de 1954 til 1957 an la delto dil fluvii Rheno, Meuse e Scheld. Tota projeto parfinesis ye la 4ma di oktobro 1986, ed ensemble kun la digo Afsluitdijk konstruktita de 1927 til 1932 qua klozis l'anciena bayo Zuiderzee, posibligas homala habitado e kultivo di vasta zoni sub marala nivelo.
La dominacanta vento en Nederlando suflas de sudweste. To rezultas moderema marala klimato, kun kolda someri, moderema venti, e humideso ofte alta. To eventas nome en la litoro, ube temperaturi povas esar 10 °C plu alta kam en la regioni doplanda, sud-este de la lando. Konjelanta temperaturi (infre 0 °C) ordinare eventas de la mezo di novembro til la fino di marto. Povas nivar de novembro til aprilo, plu rare de oktobro til mayo.
Karibiana insuli (Bonaire, Saba e Sint Eustatius) esas specala komoni di Nederlando. Lia klimato esas tropikala, varma dum la tota yaro. Somere, uragani povas frapar Saba e Sint Eustatius.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Nederlando |
Nederlando havas forta ekonomio, ed esas un ek la 10 maxim granda exportaceri de la mondo. Pos la 16ma yarcento la konstruktado di navi, la pesko, l'agrokultivo, la komerco e la banki esas la precipua ekonomial agadi di la lando. La portuo di Rotterdam esas la maxim granda de Europa. L'ekonomio di Nederlando esas la 17ma maxim granda del mondo, e lua TNP per persono esas la 10ma maxim granda del mondo.
L'industrio di nutrivi esas la precipua industriala sektoro. Altra importanta industrii esas kemiala, metalifala, mashinifaro, elektrala produkturi, e turismo. Amsterdam esas la financala centro di la lando.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Nederlando havis 17 151 228 habitanti.[3]. Ol esas la 11ma maxim populoza lando di Europa. Lua denseso di habitantaro (411,3 habitanti/km²) esas un ek la maxim granda del mondo. Cirkume 7,6 milion personi habitas l'ekonomiala regiono konocata kom Randstat, qua extensas su tra la provinci Norda Holando, Suda Holando, Utrecht e Flevoland.
La maxim multa habitanti - 80,9% - esas Nederlandani. Altra grupi esas Indoneziani (2,4%), Germani (2,4%), Turki (2%) ed altri. Plu kam 99% de lua habitantaro savas lektar e skribar.
Til la fino dil 20ma yarcento, la maxim multa habitanti esis adepti de religii kristana. Tamen, segun statistiki de 2015, 50,1% ek la habitantaro deklaris havar nula religio. Kristani esis 43,8% ek la habitantaro, esante 23,7% katoliki, 15,5% adepti de la Protestanta eklezio di Nederlando, e 4,5% altra kristani. Mohamedani esis 4,9%, e 1,2% praktikis altra religii.
Nederlandana parolesas da la maxim multa habitanti. Friziana parolesas en Frizia, ube ank ol esas oficala.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Nederlando esis la patrio di importanta filozofi, exemple Erasmus de Rotterdam e Baruch Spinoza. Multa verki da René Descartes redaktesis en Nederlando. Yen kelka ciencisti Nederlandana: Christiaan Huygens (deskovrinto di Titan, luno di Saturno, e l'unesma persono qua propozis ke la lumo voyajas tra la kosmo per ondi), Antonie van Leeuwenhoek (qua developis l'unesma mikroskopo), Daniel Bernoulli (studiisto pri la teorio di probablesi e la mekaniko di fluidi), edc. Dum la 20ma yarcento la lando havis Nobel-laureati, nome Jacobus Henricus van 't Hoff, Christiaan Eijkman, Paul Jozef Crutzen, ed altri.
Nederlando esas notora pri sua piktisti, nome Rembrandt van Rijn, Johannes Vermeer, Jan Steen, Jacob van Ruysdael ed altri. De la 19ma e 20ma yarcenti la maxim famoza piktisti esis Vincent van Gogh e Piet Mondrian. Maurits Cornelis Escher esas famoza grafik-artisto.
Pri literaturo, importanta nomi esas Desiderius Erasmus, Joost van den Vondel, Pieter Corneliszoon Hooft, Multatuli, Willem Frederik Hermans, ed altri.
Pri cinemofilmifisti, nome Paul Verhoeven, Jan de Bont, Dick Maas e Theo van Gogh, obtenis internaciona notoreso.
Muziko
[redaktar | redaktar fonto]
La lando havas multopla muzikala tradicioni. Lua precipua folklorala jenro esas Levenslied, "la muziko di la vivo"; ca muziki havas simpla melodii e ritmi, e lua temi ordinare esas amoro, morto e soleso. nuntempa rock e pop aparis dum la yari 1960a, kun forta influo de Usa ed Unionita Rejio. Dum la yari 1960a e 1970a la muziki maxim-multa-kaze kompozesis en la Angla linguo. Bandi, nome Shocking Blue (kun sua kansono Venus), Golden Earring e Focus, atingis internaciona suceso.
Dum la yari 1990a la Nederlandana e Belga House-muziko kunfuzis en la projeto 2 Unlimited, qua vendis plu kam 18 milion kopiuri de lua muziki. Pos la yari 1990a, Nederlandana disk-jokei, exemple Armin van Buuren, Tiësto, Hardwell, Sander van Doorn ed Afrojack, obtenis granda internaciona suceso.
Pri klasika muziko, Louis Andriessen judikesas kom un ek la maxim bona kompozisti vivinta. Janine Jansen ed André Rieu esas eminenta violinisti. Lavinia Meijer esas famoza harpisto; en 2012 el lansis CD kun muziki de Philip Glass transskribita por harpo, kun la propra aprobo da Philip Glass.[4] La koncertodomo Concertgebouw esas domo por la Rejala Simfonial Orkestro (Koninklijk Concertgebouworkest), konsiderata kom un ek la maxim bona orkestri del mondo.
La muziko de Aruba e de l'anciena Nederlandan Antili mixas Afrikana, nativa e Nederlandana elementi ed esas simila a la muziki de altra Karibiana insuli, exemple Barbados, Martinik, Trinidad e Tobago e Guadelupa. Surinam, Nederlandana ex-kolonio en Sud-Amerika, exportacis la jenro kaseko a l'insuli. En Kuracao kreesis muzikala jenro konocata kom tumba.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
Cirkume 4,5 milioni ek la 16,8 milion habitanti di Nederlando registragesas en un ek la 35 mil sportala klubi di la lando. Cirkume 2/3 de lua habitantaro evanta 15 til 75 yari praktikas sporti omnasemane. Futbalo esas la maxim populara sporto, ante hokeo en la feldo e volebalo. Teniso, gimnastiko e golfo esas la maxim populara individuala sporti.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]- BBC News - The Netherlands country profile
- Background note: The Netherlands US Dept. of State
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ The middle colonies Digital History
- ↑ Abbenhuis, Maartje M. The Art of Staying Neutral. Amsterdam: Amsterdam UP, 2006.
- ↑ Netherlands - Publikigita da CIA. URL vidita ye 6ma di januaro 2019.
- ↑ Lavinia Meijer - Philip Glass : Metamorphosis & The Hours, Allmusic.com
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |