Kanada
- Por altra loki nomizita 'Kanada', videz Kanada (homonimo).
| Kanada | ||
| Canada | ||
|
| |
| Standardo di Kanada | Blazono di Kanada | |
| Nacionala himno: | ||
| O Canada | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Ottawa | |
| · Habitanti: | 812 129[1] (2006) | |
| Precipua urbo: | Toronto | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Angla e Franca | |
| Tipo: | Monarkio | |
| · Rejino: | Charles la 3ma di Unionita Rejio | |
| · Generala guvernisto: | Mary May Simon | |
| · Chefministro: | Justin Trudeau | |
Surfaco: (2ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 9 984 670 km² | |
| · Aquo: | 8,92 % | |
Habitanti: (38ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 37 694 085[2] (2020) | |
| · Denseso di habitantaro: | 3,92 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Dolaro di Kanada | |
| Veho-latero: | dextre, sinistre, sinistre, sinistre, sinistre, sinistre | |
| ISO: | CA
| |
CAN
| ||
124
| ||
| Reto-domeno: | .ca, .quebec | |
Kanada esas lando jacanta an Nord-Amerika, konsistanta ek 10 provinci e 3 teritorii. Ol havas kom vicini Usa sude, Alaska (Usana stato) weste, Grenlando e Santa Pierre e Mikelon este. Norde jacas l'Arktika oceano. En 2018 la lando havis cirkume 37 milioni habitanti.
Kanada esas la duesma maxim vasta lando de la mondo dop Rusia, e lua komuna frontiero kun Usa esas la maxim longa terala frontiero de la mondo.
Bazala fakti pri Kanada.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Kanada |
Arkeologiala e genetikala studii indikas ke homi ja habitis Yukon cirkume 26 500 yari ante nun, e sude de Ontario cirkume 9 500 yari ante nun[3]. On kalkulas ke existis 200 mil til 2 milioni indijeni en Kanada dum la 15ma yarcento. L'unesma Europani qui arivis en la nuna Kanada esis vikingi. Li establisis su en la regiono Newfoundland dum la yari 1000a[4] e, pos ke lia koloniigo faliis, li ne pluse probesis koloniigar la regiono. Erste en 1497, Italian explorero Giovanni Caboto exploris la litoro por Anglia.
Jacques Cartier exploris l'Atlantika litoro di Kanada en 1534. Samuel de Champlain arivis en 1603 e fondis Quebec en 1608. En 1610 Britaniani fondis lua unesma kolonii en la regiono, en Cupids e Ferryland[5]. La Dek e tri kolonii fondesis poka yari pose. Nova-Skotia divenis Britaniana teritorio en 1713 per la kontrato di Utrecht.
En 1759 Britaniani vinkis Franci en la batalio di Abraham-planaji. Pos la Sep-yara milito Francia cedis granda parto di Kanada ad Unionita Rejio. Rejala proklamo en 1763 kreis la provinco Quebec, ed unionis l'insulo di Cape Breton a Nova-Skotia. Por preventar konflikti en Quebec, Britania aprobis l'Akto pri Quebec en 1774, qua expansis la teritorio di la provinco a la Granda Lagi e la valo dil fluvio Ohio. Franca linguo riestablisesis ibe. Ta agado iracigis la kolonigiisti di la Dek e tri kolonii ed stimulis anti-Britaniana sentimenti poka yari ante l'Usana revoluciono.
Per tale nomizita Paco di Paris signatita en 1783, la nedependo di la dek e tri kolonii agnoskesis, e teritorii sude de la Granda Lagi cedesis ad Usa. Dum la Milito di 1812, Usa atakis Kanada, ma pos du yari patis.
Pos diversa konferi, konstitucala akto en 1867 kreis Kanadana Kunfederuro nedependanta de Unionita Rejio ye la 1ma di julio 1867. Komence Kanada konsistis ek quar provinci: Ontario, Quebec, Nova-Skotia e New Brunswick. Pose Kanada asumis kontrolo di tale nomizita Tero di Rupert, e di Nord-Westala Teritorio. Britaniana Kolumbia ed insulo Vancouver unionesis a la kunfederuro en 1871 kontre ke insulo Prince Edward unionesis erste en 1873. Por stimular l'expanso adweste, Kanadana guvernerio stimulis la konstrukturo di ferovoyo North Canadian Pacific, qua kompleteskis en 1915 e ligis Québec a Britaniana Kolumbia.
Unionita Rejio duris prenar kontrolo di Kanadan exeteral aferi. Konseque, kande Unesma mondomilito komencis, Kanada eniris la milito. Volontarii sendesis al westala fronto. De cirkume 625 000 soldati sendita, cirkume 60.000 perisis e 173.000 vundesis. En 1939 sub la guvernerio dil chefministro William Lyon Mackenzie King Kanada deklaris milito kontre Germania tri dii pos l'Unionita Rejio. Kanadana trupi esis multe importanta dum l'inkurso di Dieppe en 1942, dum la batalio di Normandia en 1944, ed anke protektis lora rejulo di Nederlando dum Germana okupo en ta lando.
En 1949, Newfoundland (nuna Newfoundland e Labrador) unionesis a Kanada. En 1982, parlamento di Kanada aprobis Canada Act, qua kompletigis la nedependo di Kanada del Unionita Rejio. En 1999, kreesis Nunavut, la triesma teritorio di la lando.
| Precipua artiklo: Militala historio di Kanada |
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Generala guvernisto di Kanada |
Kanada esas demokratio kun duranta tradiciono di politikala libereso. Lua politikala sistemo esas parlamentarismo, sub formo di konstitucala monarkio. La monarko di Kanada esas la rejo di Anglia, qua esas nur chefo di stato, e lua povo esas precipue simbolala. Lu nominas la generala guvernisto por reprezentar lu, konsilita da la chefministro. Malgre ke l'ofico di chefministro ne existas formale en la konstituco di Kanada, fakte lu esas la chefo di guvernerio di la lando. Ordinare lu esas la chefo dil partiso qua havas la majoritato en la chambro di deputati (Chambro di la Komoni).
La legifala povo konsistas ek parlamento kun du chambri. La Chambro di la Komoni (Angle House of Commons; France Chambre des communes) havas 308 membri, qui elektesas dal populo por admaxime 5 yari. Singla deputato reprezentas nura distrikto. La Senato (Senate of Canada/Le Sénat du Canada) havas 105 membri qui nominesas da la generala guvernisto. La maxima evo por senatani esas 75 yari.
La nuna Kanadana konstituco (Constitutional Act) adoptesis en 1982. Ol kontenas la Constitutional Act de 1867 e sequanta emendi. La Statuto di Westminster de 1931 donis kompleta autonomio a la lando. Simila ad Unionita Rejio, kelka ne-skribita konvencioni anke judikesas kom parto di Kanadana konstituco, exemple l'existo di chefministro.
De 1871 til 1921 Kanadana guvernerio anke signatis 11 pakti qui grantis yuri por aborijeni, exemple aceso a saneso-sistemo e dispenso di taxado, malgre l'existo di konflikti.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Geografio di Kanada |
Kanada okupas 41% di Nord-Amerika. Ol esas la duesma maxim vasta lando e havas la maxim granda litoro dil mondo, kun 243 082 km.
Norde, la klimato esas Polala e subpolala. En Vancouver, sude de la lando ed apud la litoro la klimato esas oceanala. Centre de la lando ol esas kontinentala. En Montréal, la mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 22,3°C, ed en januaro (vintro) esas -8,9°C.
La peizaji di Kanada varias de boreala foresti sude til tundro e glacieri an la nordo. Weste existas l'alta monti di la Rokoza montaro. Sud-weste, plana tereni (Kanadana plano) posibligas kultivi. La regiono proxim la Granda Lagi koncentras granda parto di la habitantaro.
La maxim longa fluvio di Kanada esas Mackenzie, longa de 1738 kilometri, qua naskas en la Granda Lago Sklavo. Kande altra riveri qui debushas an la Granda Lago Sklavo inkluzesas, la tota extenso di Mackenzie amontas 4241 kilometri, e lua baseno amontas 1 805 200 km².[6]
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Kanada |
Usa esas la maxim importanta ekonomiala partenero di Kanada.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por julio 2020, Kanada havis 37 694 085 habitanti.[2] La maxim multa (32,3%) esas Kanadani. Angli esas 18,3%, Skoti esas 13,9%, Franci esas 13,6%, Irlandani esas 13,4%, Germani esas 9,6%, Chiniani esas 5,1%, Italiani esas 4,6%, indijeni Nord-Amerikana esas 4,4%, estal Indiani esas 4,1%, e 56,1% apartenas ad altra etnii. La quanto superiras 100%, nam multa personi mencionis plu kam 1 rasala origino.[2] La maxim multa habitanti rezidas proxim la frontiero kun USA. Kanada recevis granda quanto di enmigranti, precipue de Europana landi (cirkume 23%), Chinia (3,5%) ed altri.
L'oficala lingui de la lando esas Angla, parolata da 58,7%, e Franca, parolata da 22%. Punjabi parolesas da 1,4%, Italiana da 1,3%, Hispana da 1,3%, Germana da 1,3%, Kantonana da 1,2%, Tagalog da 1,2%, Araba da 1,1%, e 10,5% parolas altra lingui.[2]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Katolikismo, por 39%. Protestanti esas 20,3%, Ortodoxa kristani esas 1,6%, altra kristani esas 6,3%, Mohamedani esas 3,2%, Hindui esas 1,5%, Sikh esas 1,4%, Buddhisti esas 1,1%, Judaisti 1%, e 0,6% praktikas altra religii. Sen religio esas 23,9%, segun dati de 2011.
La maxim populoza urbo esas Toronto, kun plu kam 5 milioni habitanti. Altra importanta urbi esas Montreal (plu kam 1,6 milion habitanti en 2006), Calgary (plu kam 900 mil habitanti) Ottawa (plu kam 800 mil habitanti), Edmonton (plu kam 700 mil habitanti), Vancouver (plu kam 570 mil habitanti) e Quebec-urbo (plu kam 400 mil habitanti).
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Kanada recevis Angla, Franca ed aborijena influi. Dum mili di yari, aborijeni produktis variita exempleri pri vidal arti, nome totem. Katolika eklezio portis multa influi kulturala en regioni koloniigita da Franci, nome Kebekia. Pose, artisti kombinis influi Britaniana, Franca, aborijena ed Usana en lia labori.
La maxim famoza Kanadana piktisti esas Tom Thomson e tale nomizita "grupo di le sep". Pose, aparis piktisti kun foko idealista e nacionalista, qui komencis montrar lia pikturi publike dum la yari 1920a. Malgre nomizita "grupo di le sep", fakte 5 developis la precipua idei dil grupo: Lawren Harris, Franklin Carmichael, Alexander Young Jackson, Arthur Lismer e James Edward Hervey MacDonald.
Pri literaturo en l'Angla, importanta nomi esas Robertson Davies, Michael Ondaatje, Stephen Leacock, Carol Shields, Alistair MacLeod e Margaret Atwood. En Franca linguo esas Philippe-Ignace-Francois Aubert de Gaspé, Louis-Honoré Fréchette, Gabrielle Roy, Anne Hébert, Antonine Maillet, Nicole Brossard e Roch Carrier. En 2013, Alice Munro divenis l'unesma Kanadana skriptisto qua recevis la Nobel-premio pri literaturo.
Pos la 17ma yarcento Kanada developis bona muzikala substrukturo, kun konservatorii, akademii, radio-stacioni, edc. Kompozisto Joseph Quesnel skribis unesma Kanadan opero en fino di la 18ma yarcento. Alexander Muir kompozis The Maple Leaf Forever en 1867 por celebrar Kanadana kunfederuro. Pri jazo, importanta nomi esis Oscar Peterson, Guy Lombardo, e l'unesma Kanadana rock-idolo, Paul Anka. Inter l'artisti de la yari 1960a, kantisto e kompozisto Neil Young eniris Rock And Roll Hall of Fame du foyi.
En pop-kulturo, kelka notora nomi esas Céline Dion, Nelly Furtado, Avril Lavigne ed Alanis Morissette.
Frankofonio
[redaktar | redaktar fonto]Kanada esas membro dil organizuro internaciona pri Frankofonio e dil asemblajo parlamentala di la Frankofonio. Pluse, dil organizuro di municipi Franca-parolanta di New-Brunswick, di la federuro di municipi Kebekiana, dil uniono di municipi di Kebekia, di la federuro Kanadana pri municipi quale Levis, Quebec, Sherbrooke, Gatineau, Montréal, Saguenay e Trois-Rivières esas membri di asociuro di Franca-parolanta urbestri.
Sporti
[redaktar | redaktar fonto]
Kanada komencis praktikar organizita sporti dum la yari 1770a. Nun, la precipua profesionala sporti praktikata en la lando esas hokeo* sur glacio, lacrosse, basketbalo, basbalo e diversa formi di pedbalono-sporti, nome Usana futbalo e futbalo. La nacionala sporti di Kanada esas hokeo* sur glacio e lacrosse. Golfo, futbalo, basbalo, teniso, skio, badmintono, volebalo, biciklado, natado, kugloludo, rugbio*-uniono, pirogo-remado, kavalk-arto, squash e lukti ank esas prizata ed ordinare praktikata da yuni ed amatori.
La lando partoprenabas en preske omna Olimpiala ludi depos 1900. En 1976, ol gastigis l'la 21ma Somerala Olimpiala Ludi, e kelkafoye anke la Vintrala Olimpiala Ludi. En 2026, kelka partii de la Mondala Kupo di Futbalo ank eventos en Kanada.
Videz anke
[redaktar | redaktar fonto]
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Population and dwelling counts, for census metropolitan areas and census agglomerations, 2006 and 2001 censuses - 100% data notepad
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 North America::Canada - Publikigita da The World Factbook. URL vidita ye 29ma di agosto 2020.
- ↑ http://www.ucl.ac.uk/tcga/tcgapdf/Bortolini-AJHG-03-YAmer.pdf
- ↑ Pálsson, Hermann (1965) (Digitized online by Google books). The Vinland sagas: the Norse discovery of America. Penguin Classics. p. 28. ISBN 0-14-044154-9
- ↑ The Atlantic region to Confederation: a History - Autoro: Phillip Alfred Buckner; John G. Reid (1994). Publikigita da University of Toronto Press. pp. 55-56.
- ↑ What is Canada's longest river? - URL vidita ye 17ma di novembro 2020.