Kalifornia

State of California Stato di Usa Chefurbo Sacramento Maxim granda urbo Los Angeles Oficala linguo Angla Surfaco 423 970 km² Habitanti Denseso di habitantaro 38 940 231[1] (2023) 97 hab./km² Guberniestro Gavin Newsom (D) Transformo en stato: 9ma di septembro 1850 Posto-kodexo abreviuro CA Reto ca.gov

Kalifornia esas Usana stato jacanta sud-weste de la lando. Havanta 39,5 milion habitanti ol esas la maxim populoza stato di Usa e la 3ma maxim vasta, dop Alaska e Texas. Ol havas kom vicini Oregon norde, Nevada este ed Arizona sud-weste. Sude jacas Mexikia, e weste jacas Oceano Pacifiko.

Kalifornia posible ja habitesis 40 mil o mem 50 mil yari ante nun. Ante l'arivo di Cristoforo Colombo ad Amerika ol posible habitesis da 100 mil til 300 mil indijeni, de plu kam 70 diferanta etnii. Multa ek ta grupi parolis lingui del grupi Uto-Azteka, Atabaskana e Salishana, e multa kulturi intermariajis, por establisar militala ed ekonomiala federi. La maxim granda grupi dum ta epoko esis le Chumash, le Pomo e le Salinan.

L'unesma Europano qua exploris la regiono adnorde til la fluvio Russian River en nomo di Hispania esis Portugalano João Rodrigues Cabrilho (Hispane: Juan Rodríguez Cabrillo), qua arivis ibe en 1542. Cirkume 37 yari pose, l'explorero Francis Drake revendikis nedefinita teritorio por Anglia, en 1579. En 1565, Hispani konektis la regiono a Filipini per galioni, ed en 1587 l'unesma Aziani (de Filipini) arivis en Morro Bay.

En 1579 Francis Drake vizitis la regiono. L'exakta loko esas nekonocita, ma la bayo Drakes Bay portas lua nomo. Ilu reklamacis la loko por Anglia, e nomizis ol "Nova Albion". En 1602 Sebastián Vizcaíno exploris e mapigis la regiono por la Vicerejio Nova-Hispania.

Pos expediciono komandita da Gaspar de Portolá en 1769-1770, Hispana misionieri kreis 21 katolika misioni proxim la litoro di Alta Kalifornia, l'unesma en San Diego. Dum la sama epoko, militisti Hispana konstruktis diversa fuorti (presidios) e tri urbeti (pueblos) en la regiono. La misiono di San Francisco divenis l'urbo San Francisco. Tamen, la koloniigo Hispana komencis decimacar l'indijeni, pro ol adportis morbi kontre quin l'indijeni ne havis natural imuneso, exemple rubeolo e difterio.

Pos la kreo di la misioni, Hispani traktis Alta Kalifornia e Basa Kalifornia kom unika administrala regiono, kun Monterey kom lua chef-urbo. En Basa Kalifornia, preske omna misioni kreesis dal Jezuiti e, pos disputo inter li e la rejulo Carlos la 3ma di Hispania li ekpulsesis e retrosendesis a Hispania.

Pos Sep-yara milito (1756-1763) Franci ekpulsesis de Nord-Amerika, ed Anglia e Hispania restis l'unika koloniala povi en la regiono. La rejulo Carlos la 3ma kreis nova misioni en la regiono reklamacita da Anglia. Ilu anke recevis sekrete la teritorio di Louisiana de la Franci. Dum ta epoko Rusi exploris la regiono ed establisis komercala avanposteno en Fort Ross en 1812. Dum la komenco dil 19ma yarcento, la kolonieti Rusa jacis norde de la nordala kolonii Hispana che la bayo di San Francisco.

En 1821, Mexikia, inkluzite Kalifornia, nedependanteskis de Hispana imperio pos milito. Dum la sequanta 25 yari, Alta Kalifornia restis remota e poke populizita administrala distrikto an la nordwesto di Mexikia. Ranchi* por edukar bovaro (ranchos) divenis la dominacanta rurala agado, e lia proprieteri komercis bovala peli kun Usa. La misioni katolika sekularigesis en 1834 e divenis proprieti de Mexikiana guvernerio.

Pos la yari 1820a, bestio-chasisti e koloniigisti de Usa e de la futura Kanada komencis arivar an la nordo di Kalifornia. Li uzis la treki Siskiyou Trail, California Trail, Oregon Trail ed Old Spanish Trail por trairar la monti e dezerti di Kalifornia e de vicina regioni.

La guvernerio Mexikiana esis nestabila dum ta epoko e, konseque, pos 1831 eventis serio di armizita disputi interne Kalifornia e kontre la centrala guvernerio. Dum ta tumultoza politikala epoko, Juan Bautista Alvarado guvernis la regiono de 1836 til 1842. La milital movado qua pozis Alvarado en la povo deklaris Kalifornia nedependanta de Mexikia, suportita da Usani e Britaniani qui rezidis en la regiono. En 1840, 100 ek ta rezidinti qui ne havis pasporto arestesis, inkluzite la komercisto Isaac Graham, e l'aresto efektigis la nomizita "afero Graham", qua esas konsiderata la pretexto por l'invado di Kalifornia da Usa.

Un ek la granda farmisti de la regiono esis John Marsh. Pos perdar proceso kontre invaderi di lua proprieto en Mexikiana korti, ilu decididis ke Kalifornia devus esar parto de Usa. Ilu invitis Usani por habitar lua rancho* til ke li obtenis pasporto e, fine, ilu helpis ekpulsar Mexikiana guberniestro. En 1846, Usana kolonieri en Sonoma qui uzis kom simbolo standarto portanta urso e reda stelo ube lektesas "California Republic" rebeleskis kontre Mexikian administrado e proklamis separita republiko. L'unika prezidanto di la kurte vivanta republiko esis Usana pioniro William Brown Ide. La proklamo di la republiko koordinesis kun Usana militisti en regioni vicina. Balde pos la komenco di la milito Usana-Mexikiana, Norda Kalifornia invadesis da Usana trupi e kapitulacis 1 monato pose.

Pos la traktato Guadalupe-Hidalgo, signatita ye la 2ma di februaro 1848, Kalifornia ed altra regioni de la nordo di Mexikia enkorpigesis ad Usa. Un semano ante, trovesis oro en la regiono. Ta deskovro modifikis ambe la richeso e la demografio di la futura stato. Mili di enmigranti komencis arivar. Exemple, en 1847 San Francisco havis 500 habitanti, ed en 1870 ja esis 100.000 personi.

En 1849 eventis konstitucala renkontro en Monterey qua decidis, inter altri, la loko por la futura chef-urbo di la teritorio. Pos 1854 Sacramento divenis definitive la chef-urbo di Kalifornia. Kande la konstituco kompleteskis, Kalifornia prizentis su kom candidato pri esar Usana stato, ed ye la 9ma di septembro 1850 ol divenis stato di Usa sen divido di lua teritorio e sen adoptar la sklaveso.

Dum interna milito di Usa la stato povis sendar oro ad Washington D.C. por suportar la Uniono. Tamen, pro la granda nombro di simparieri de la Kunfederuro en la stato, Kalifornia ne povis sendar granda batalioni por la milito, e nur kelka volontarii luktis alonge la nordala stati. Pos finir l'interna milito, en 1869 inauguresis l'unesma Transkontinentala Ferovoyo (First Transcontinental Railroad), qua ligis Kalifornia a l'esto di Usa e diminutis la danjeri e la tempo konsumata en la voyaji.

L'agrokultivo expansis tra la fertila tereni del stato, exemple Frumento ed altra cereali, kotono, nuco e fruktifanta arbori. La habitantaro indijena del stato ja diminutabis multe dum Hispana e Mexikiana administrado, pro kontakto kun la morbi adportita dal koloniigisti. Pos la enkorpigo ad Usa, la situaciono ne plubonigis, e kreesis milici por protektar la koloniigisti de la indijeni. Multa historiisti deskriptas l'agado dil guvernerio di Kalifornia kom gentocido.

Dum la komenco dil 20ma yarcento, l'emigro a Kalifornia kreskis multe, pro l'inauguro di chosei Lincoln Highway e la Route 66. La habitantaro augmentis de min kam 1 milion en 1900 til esar la maxim granda habitantaro de Usa, depos 1965.

Ter-tremi ofte eventas en Kalifornia. Singla-yare, kelka mil mikra ter-tremi eventas; la plu multa esas tro mikra por percepteso. En la 18ma di aprilo 1906 eventis violentoza ter-tremo en San Francisco kun forteso 7,9 segun skalo di Richter, qua destruktis plu kam 80% del urbo e produktis cirkume 3.000 morti.

Dum la yari 1920a komencis konstruktesar l'atelieri cinematografala di Hollywood. Dum la duesma mondomilito, 8,7 procent ek l'armi produktita en Usa venis de Kalifornia. Tamen, la produktado di navi en la stato esis la maxim grande de Usa dum la milito.

Pos la milito, l'industrii militala, aeronautikala e kosmala developesis multe e rapide en la stato. L'Universitato di Stanford, jacanta en Palo Alto, stimulis l'inquesto e la developo di nova teknologii. Dum la yari 1970a, anke l'industrio di komputeri havis rapida developo, nome en la regiono surnomizita Siliko-Valo,^[2] proxim la bayo di San Francisco, inkluzite l'urbi San Jose, Palo Alto, Menlo Park, Cupertino, ed altri.

Ye la 17ma di oktobro 1989, ter-tremo eventis en norda Kalifornia, proxim Santa Cruz. Ol esis severa, efektigante granda domajo; 63 homi mortis. La ter-tremo eventis dum notinda sportala evento en San Francisco (la 1989 World Series) e ne-multi voyajis sur la stradi, quo probable diminutis la nombro di morti. Multa transporto-sistemi faliis. Ol esis la unesma severa ter-tremo en Usa qua esis brodkastata sur TV, pro la prezenteso di TV-kameri por la sporto.

La preco di domi en la stato kreskis multe rapide, exemple modesta domo qua kustus cirkume 25 mil dolari en 1960, kustus plu kam 500 mil dolari en 2005. Spekuleri kompris imobli sen volunto pri rezidar ibe, ma por profitar pri lua vendo kelka yari pose, ed itere komprar nova proprieti por spekular. Hipoteko-kompanii esis obediema, pro kredar ke la preci durus kreskar senfine. Tamen, en 2007 e 2008 eventis krizo, nam multa personi ne povis pagar hipoteki e la preci di imobli faliis. Bilioni di dolari kolokita en spekulajo desaparis, e multa financala institucuri bankrotis.

Dum la 21ma yarcento, longa periodi di sikeso ed incendii divenis frequa, exemple longa sikeso qua eventis de 2011 til 2017. La fairo-sezono di 2018 esis la plu destruktiva de la historio dil stato.

Kalifornia esas la 3ma maxim vasta stato de Usa, dop Alaska e Texas.^[3] Ordinare ol subdividesas en du geografiala regioni: suda Kalifornia, konsistanta ek la 10 maxim sudala komtii, e norda Kalifornia, konsistanta ek la cetera 48.^[4] An la centro dil stato jacas la Centrala Valo (Central Valley), limitizata da Sierra Nevada este, la monti proxim la litoro weste, la montaro Cascade Range norde, e la monti Tehachapi sude. La Centrala Valo esas importanta zono di agrokultivo. En Sierra Nevada jacas la maxim alta monto dil stato, Monto Whitney, kun 4 421 metri di altitudo.

L'insuli dil Kanalo (Channel Islands) jacas fore sudala rivo, kontre ke insuli Farallon jacas weste de San Francisco. Este de Sierra Nevada jacas valo Owens e Lago Mono, qui esas habiteyo por migranta uceli.

Cirkume 45% del stato kovresas da foresti. En Kalifornia jacas la maxim olda arboro de la mondo, exemplero di Pinus longaeva evanta plu kam 5.000 yari.^[5] Sude-centre del stato jacas dezerto Mojave.

Malgre ke la dominacanta klimato dil stato esas Mediteranea, pro l'extenso dil stato, lua klimati varias de polala til subtropikala. Ordinare, regioni norde de la stato recevas plua pluvo kam la sudala regioni. La nordo di Kalifornia havas temperema klimato. Monti baras pluvi en kelka regioni, qui esas dezerti kun arida klimato.

La demografiala kontado trovis 39 538 223 habitanti en Kalifornia ye la 1ma di aprilo 2020, signifikanta 6,13% di demografiala kresko relate la kontado di 2010^[6]. En Kalifornia vivas preske 1/8 de la habitantaro di Usa^[7]. Dum plu kam 1 yarcento (1900 til 2020) la habitantaro di Kalifornia augmentis konstante, e depos 1940 ol kreskis mezavalore 300 mil habitanti po yaro. La procento di la kresko komencis diminutar pos la yari 1990a. Lua habitantaro diminutis en 2020 e 2021, atribuebla a la diminuto di naski, a la pandemio di KOVID-19 e la diminutado di enmigro di individui veninta de altra stati.

Imaji	Rango	Nomo	Habitantaro
Los Angeles San Diego
	1ma	Los Angeles	3 976 322
	2ma	San Diego	1 406 630
	3ma	San Jose	1 025 350
	4ma	San Francisco	870 887
	5ma	Fresno	522 053
	6ma	Sacramento	495 234
	7ma	Long Beach	470 130
	8ma	Oakland	420 005
	9ma	Bakersfield	376 380
	10ma	Anaheim	351 043
Fonto: [8]