Bizkaia (Nafarroa)

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Bizkaia (argipena)»

Bizkaia
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Usunbeltzeko Buzianda putzua, Bizkaia errekan
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Entitatea	ibar
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Udalerria	Ezporogi
Izen ofiziala	Bizkaia
Ibartarra	bizkaitar
Geografia
Koordenatuak	42°36′58″N 1°27′16″W / 42.61607507°N 1.45457853°W / 42.61607507; -1.45457853
Azalera	39,96 km²
Garaiera	456-1025 metro
Distantzia	50,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	5 (2021:  −1)
Dentsitatea	0,13 biztanle/km²
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[1][2]	% 6,70 (2018:  %-9,43)

Bizkaia^[3][a] Euskal Herriko ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 50,2 kilometrora. Altuera 456 eta 1025 metro artekoa da, eta 39,96 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 5 biztanle zituen.

Bizkaia ibarra Nafarroa Garaiko ibar garrantzitsuena da, despopulatzeari dagokionez. Morionesek izan ezik, bertako herriek ez dute XX. mendetik bizirik iraun. Morionesek bost biztanle besterik ez ditu. Ezporogi udal-barrutian dago, eta lurralde ezezaguna da biztanle gehienentzat, Oibar ibarreko gainerako barrutitik kanpo baitago. Izan ere, ibarra zeharkatzen duen errepide bakarra 2 kilometrokoa da, Moriones eta Zare pareko udalerria lotzen dituena, eta antzinako herri batzuek ez zuten ez argirik ez ur korronterik izan. Gaur egun, ibarra gehiena Nafarroako Gobernuaren jabetzako finka pribatua da, eta ibarraren azalera osoa pinu beltzez birlandatu da.

Bertako biztanleak bizkaitarrak dira. Ibarburua Moriones herria da.

Bizkaia beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de la Vizcaya
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'a Bizcaia

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Bizcaya (1330)
• La Bizcaia (1570)
• Comun de la Bizcaia (1703)
• Vizcaya del Valle de Aibar (1802)
• La Vizcaya (1856)
• Vizcaya (1952)
• Bizkaia (1987)
• Bizkaia (1998)
• Valle de la Bizkaia (2019)

Juan Jesus Recalde Recalde, La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio bere liburuan, Bizkai hitza bizkarretik dator, hau da, bizkarrezurra, bizkarra edo lekurik goiena. Kasu honetan muino bati buruzkoa izan liteke, eta ibar honen idiosinkrasiak, hainbat muinoz inguraturik dagoenak, logika ematen dio teoriari. Gainera, ibarra zeharkatzen duten erreketako batek izen bera du.^[5]

Koldo Mitxelenak dioenez, adirudi garai batean bizkai izena izan dela toponimian duen hedapenaren arabera, eta agian leku garaiak izendatzen zituen. Arnaut Oihenartek izena ematen du, nahiz eta bere hitzak anbiguo samarrak diren: «Bizkaia: lurralde menditsu eta malkartsua irudikatzen du». Agian ibar proportzioa onar daiteke: ibar - ibai, bizkar - bizkai.

Bizkai izena Erronkaribarrarentzat eta Lapurdikoarentzat da, eta izen hori duten mendien eta mendixken kopurutik ondorioztatzen da. Adibidez, La Bizkaia, Taxoareko mendilerroaren toki bateko izena. Zonaldean, berdin deitzen da El Cerro eta La Bizkaia herrien arabera. Patxi Salaberri bizkai izenarentzat sierra (mendilerro) ahots erromantzearen euskal ordezkaria da.

Bizkaia herrialdea ez bezala, Nafarroako Bizkaiak "-a"-ri eusten dio une oro, artikulu gisa jarduten baitu: Bizkaiako, Bizkaian, Bizkaiaren, Bizkaiari...

Bizkaiko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Bizkaiko banderak Bizkaiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Ez dira gorde, eta, ondorioz, ez dira ezagutzen Bizkaia ibarraren ikur adierazgarriak. Hala ere, Bizkaia ibarra eta Ageza kontzejua biltzen dituen Ezporogi udalerriak armarri bat erabiltzen du, non zuhaitz berde bat ageri den hondo hori baten gainean. Beharbada, Bizkaiko armarri ibarra izan daiteke, baina Agezak ere erabiltzen duenez, Agezakoa izan liteke.

Bizkaia ibarra Oibar ibarrean dago, Zangozerria eskualdean, Nafarroa Garaia herrialdearen ekialdean.

		Ibargoiti
	Orbaibar		Oibar
		Bizkaia
		Oibar

Bizkaiko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.

Bizkaiko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.

Bizkaia ibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Oibar pareko ibarreko Oibar udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	28.0	29.0	36.0	39.0	41.0	41.0	40.0	31.0	25.0	19.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.8	11.1	14.7	16.2	20.9	26.1	29.7	29.5	25.2	19.4	12.9	9.4	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.7	9.7	11.2	15.3	19.6	22.5	22.5	19.0	14.4	9.1	6.0	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	2.3	4.6	6.2	9.7	13.1	15.3	15.6	12.8	9.5	5.3	2.5	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-11.0	-8.0	-10.0	-2.0	1.0	5.0	7.0	6.0	4.0	-1.0	-7.0	-10.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	50.1	48.6	47.1	73.6	57.9	47.4	28.9	30.7	57.2	77.2	57.3	68.12	654.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	44.0	43.4	47.5	54.0	56.0	88.5	31.0	68.0	75.5	66.5	43.1	58.0	88.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.4	7.7	6.5	10.1	8.6	5.6	4.1	3.7	5.4	8.6	9.6	9.6	87.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	0.9	0.7	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Moriones Arteta Ezporogi Gardalain Getadar Irangoiti Julio Loia Sabaiza Usunbeltz

Bizkaia ibarreko herrien mapa

Hauek dira Bizkaia ibarreko 12 herriak:

• Arteta
• Ehizko
• Ezporogi
• Gardalain
• Getadar
• Irangoiti
• Julio
• Loia
• Moriones (ibarburua)
• Sabaitza
• Usaregi
• Usunbeltz

Bizkaia ibarreko herriak

Historiaren Errege Akademiaren Hiztegiak, 1802an, aipatzen zuen inguru horretan zeuden herri guztiak Bizkaia ibarrekoak zirela, baina Oibar ibarreko Bizkaia izena ematen zion bere hiztegi geografiko-historikoan. Beraz, ez zion kategoria berezirik ematen Oibar ibarretik. Hala ere, Juan Jesus Recaldek bere liburuan jasotzen duenez, 1842ko apirilaren 23an erakunde administratibo independente gisa agertzen da, las Vizcayas ("Bizkaiak") hamabi liberako ekarpena egiten baitiote erresumari etxebizitzen bilketan. Dirudienez, argi dago harreman estua dagoela Oibar ibarrekin, askotan haren parte izan baita.

Terminoaren agerpenari dagokionez, 924. urteko Ibn-Idhariren kronika aipatzen da José María Lakarraren Estudio de Historia de Navarra lanean. Bertan honako hau jasotzen da: "Al-Nasirrek bere tropak inoiz sartu ez ziren lekuetatik zeramatzala, gazteluak erre zituen, etxebizitzak hondatu zituen, harik eta Bizkaiko herrixkara iritsi zen arte (Bachkunsa izena du), bertako kristaua baitzen jatorriz, eta etxe guztiak suntsitu ziren, eta aurkitu zen guztia erre zen". Kristaua aipatzean, Antso I.a Gartzeitz aipatzen du, jatorriz ibarrekoa zena. Aurrerago, eta Juan Jesus Recalderen obran jasotzen den bezala, izena zenbait zatitan agertzen da, hala nola 1571. urteko vecinos foranos del lugar desolado de Gardelayn que es en la Vizcaya de la valle de Aybar (Gardalaingo leku hondatuko bizilagun foranoak, Oibar ibarreko Bizkaian) edo 1589. urteko en el lugar desolado de Yrangot que es en la Vizcaya de la val de Aybar (Oibar ibarreko Bizkaian dagoen Irangoiti leku hondatuan). Haietan, isolamendu hitza agertzen da, eta horren zantzuak ematen ditu. Izan ere, Florentzio Idoate Iragik egindako azterlanean 1534 eta 1800 urteen artean Nafarroan bizi ziren biztanleen eta despopulatuen zerrenda ematen da, eta Bizkaiko herriak desolatuen multzoan sartzen dira.^[9]

Ibar honen berezitasunetako bat da bertako biztanleak etxejabeak eta errentariak zirela, ez baitzegoen inor beren lurren eta etxeen jabe zenik. Herri hauek, beraz, bertan bizi ez ziren nobleenak ziren, eta lurra modu iraunkorrean lantzen zen, errentariak baitziren eta ohikoa baitzen biztanleak herri batetik bestera mugitzea kontratua amaitzen zenean. Juan Jesus Recaldek dio pobreak eta marjinalak zirela, eta euren jarduera ekonomiko nagusia abeltzaintza eta nekazaritza zela. Hala ere, kaparetasun pribilegioak dituzten bost jauregiren existentziari buruz ikertu da; izan ere, badirudi haien historia gatazkaz eta auziz beteta dagoela XV. mendetik XX. mendera arte. Gainera, isolamendua eta pobrezia ez ziren oztopo izan izaera alaia garatzeko; izan ere, koplak gitarra eskuan abestuz komunikatzen ziren, eta poesia askotan ikusten zen zentzu artistiko handia zuten, Recalderen arabera. Isolamenduaren ondorioz, biztanleek erabiltzen duten hizkera berezia da, La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio, hain erabiliak ez diren ahotsen hiztegi bat dauka, non achun (asun) edo zimitorio (hilerri) bezalako hitzak agertzen diren.^[10]

Bizkaia ibarraren ezaugarriek, ikus haren isolamendua, pobrezia edo lurrekiko eta etxeekiko jabetza eza, eragin dute bailara honen despopulatzea. Argindarra eta ur korrontea ezin izan ziren iritsi herriek 8 edo 9 etxe baino gehiago ez zituzten gune batera, eta, beraz, pixkanaka, hustu egin zen. Juan Jesus Recaldek dioenez, Nafarroako Foru Aldundiak 1944an Arteta, Julio, Getadar eta Usunbeltz herriak erosi zituenean gertatu zen nolabait despopulatzea. Horrek besteak jendez hustera bultzatu zituen, 1960tik 1969ra bitartean guztiak saldu zituzten arte. 1965ean Sabaitzako azken bizilagunak Iruñea hiriburura joateko erabakia hartu zuen, ibarra erabat hutsik utziz.

XXI. mendean, oraindik populatuta zegoen herri bakarra Moriones zen, nahiz eta 2021ean 5 biztanle baino ez dauden. Jenderik gabeko ibar honen figurak bertako biztanleen ondorengo askoren interesa piztu du, eta horregatik jaso dira leku horren memoria aldarrikatzeko hainbat ekimen.

Juan Jesus Recaldek 2020an argitaratu zuen La Bizkaia de Navarra. Memorias de un valle en silencio. Bertan, Bizkaia ibarra osatu zuten herri guztien historia eta bizimoduak jasotzen ditu, eta lurralde horietan bizi izan ziren bizkaitarren belaunaldia aztertzen du. Bere ondorengoek, bere aitaren amona Julion jaio baitzen, eta bertako historiarekiko zaletasunak, Bizkaiari buruzko lehen obra egitera bultzatu dute, bere oroimena gordetzeko asmoz. Horrez gain, ibarrari eskainitako zenbait abesti eta kopla daude, eta horien artean Jesus Aiesak konposatutakoa nabarmentzen da, Bizkaia.

Ageza pareko herrian Bizkaia Ibarreko Oroitzapen Museoa eraiki da, bizilagunen laguntzarekin eta Ezprogiko Udalaren eta Agezako kontzejuaren babesarekin. 2021eko udaberrian inauguratuko da, eta Agezako harrizko biltegi zaharrean egongo da. Gainera, sorkuntza lana Manu Navallas Juan zangozarrak egin du. Museoaren babesa Eugenio Lecumberri Seviné buru duen Bizkaiko Lagunen Elkartearen eraketatik etorri da, Gardalain herrian sustraiak dituena.

2021 urteko erroldaren arabera 5 biztanle zituen Bizkaia ibarrak.^[11]

Ibar honetan ez dago ekonomiarik, oso despopulatuta baitago. Izan ere, bizi den herri bakarra den Morionesko 5 biztanleetatik, inor ez da lanean ari.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Bizkaia ibarra atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Bizkaia ibarra ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Bizkaia ibarra eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %16,70k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 16,13k eta 2018n % 6,70k.

1. ↑ /bis̻káɟa/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia