Euskararen Foru Legea

Euskararen Foru Legea (gaztelaniaz: Ley Foral del Euskera) Nafarroako Parlamentuak euskal hizkuntzak Nafarroa Garaian duen estatusari buruz 1986an onartutako —eta geroztik hainbatetan aldatutako— legea da, eremuka euskararen ofizialtasuna sailkatzen duena, eta horren arabera hezkuntza arloan eta administrazioan haren presentzia edo absentzia ezartzen duena.

Legea aurrera atera zuten urte hartako abenduan, aldeko 29 botorekin (tartean, PSN eta UPNren parlamentari batzuk), aurkako 3rekin (EA), eta 11 abstentziorekin (tartean, HBko sei parlamentarirenak, erabakia baitzuen Hego Euskal Herriko bi autonomia erkidegoetako parlamentuetan parte hartzeari uko egitea).

Nafarroako Parlamentuak 1986ko abenduaren 2an eztabaidatu zuen euskararen legea eta abenduaren 17an argitaratu zuten Nafarroako Aldizkari Ofizialean. Aldeko 29 boto lortu zituen (PSNrenak, Alderdi Moderatuarenak, Koalizio Popularrarenak eta talde mistoarenak); hiru kontra (EA); eta 11 abstentzio (UPN).^[1]

Zonifikazioa izan zen eztabaidagai nagusietako bat legea onartzeko garaian. Euskara Nafarroa osoan ofiziala izateko ebazpena onartu zuen Nafarroako Parlamentuak 1980an, Foru Hobekuntza izango zenaren oinarriak sinatzean. Ebazpen horrek aldeko 33 boto jaso zituen, tartean alderdi sozialistarenak barne. Parlamentuak ordezkaritza osatzean proposamena Madrilen defendatzeko; baina itzultzean euskara «eremu euskaldunean» baino ez zen ofiziala. Hori biltzen zuen 1982ko Nafarroako Foru Hobekuntzak.^[1]

Irizpide hori hartu zuen oinarri 1986ko euskararen legeak. Parlamentuak 1980an onartutakotik urrundu zen testua, eta hiru eremutan banatu zuen Nafarroa. Eremu euskaldunerako bakarrik gorde zuen hizkuntzaren ofizialtasuna gobernu sozialistako Hezkuntza kontseilari Roman Felones bultzatzaile nagusi izan zuen legeak.^[1]

Lege horren arabera, euskara koofiziala da Nafarroako «eremu euskaldun»ean. Era berean, Nafarroako berezko hizkuntzatzat euskara nahiz gaztelania hartzen ditu 2. artikuluan. Euskararen erabilera zehazten eta mugatzen du.

Legearen helburutzat honako hauek 1. artikuluan ezarrita daude:

1. Herritarrek euskara erabili eta erabiltzeko eskubidea babestu eta eraginkor bihurtzeko tresnak zehaztu.
2. Euskararen berreskurapena eta garapena babestu, bere erabilera sustatzeko bideak ezarriz.
3. Euskararen erabilera eta irakaskuntza bermatzea, borondatezkotasun, mailakatze eta begirune irizpideak jarraituz, betiere errealitate soziolinguistikoaren arabera.

Legearen I eta II tituluek egiten duten erregulazioa Nafarroako Foru Erkidegoko eremukako banaketaren araberakoa da. Eremuaren arabera, herritarrek eskubide ezberdinak dituzte. Eremu euskaldunean euskara koofiziala da eta estatus zabala aitortzen zaio erabilera nahiz irakaskuntzan; eremu mistoan, berriz, euskara ez da ofiziala baina nolabaiteko babes eta sustapenaz gozatzen du. Sustapen neurririk ez da aurreikusten eremu ez euskaldunean.

Nafarroako euskalkiek babes berezia izan behar dute (1. artikulua). Legeak ez du euskalkirik zehazten, baina hainbat ikerketaren arabera, Nafarroan gaur egun hegoaldeko eta iparraldeko Goi-nafarrera erabiltzen dira. Horrez gain, gipuzkera eta nafar-lapurtera ere erabiltzen dira, eremu txikiagoetan.

Kontsultarako erakunde ofizialtzat Euskaltzaindia ezartzen du 3. artikuluak.

Legeak Nafarroako gobernuari euskarazko ikasketa plangintzak nola aplikatuko diren erabakitzeko ahalmena ematen dio. Era berean, legeak dio Nafarroako Gobernuak “behar diren ekintzak” aurrera eramango dituela, irakasleak euskaraz irakasteko gaitu daitezen.

Eremu euskaldunean, hezkuntza maila ez unibertsitarioan bi hizkuntzen irakaskuntza nahitaezkoa da, oinarrizko eskolatzearen bukaeran bi hizkuntzetan gaitasun maila nahikoa frogatu dezaten. Hala ere, eremu horretan ohiko ez den bizilekua dutela justifikatzen dutenek, euskararen irakaskuntzatik salbuetsiak izan daitezke.

Eremu mistoan: eskatzen duten ikastetxeetan sartuko da euskara irakaskuntzan.

Eremu ez euskaldunean: legeak dio botere publikoek eskariaren arabera euskara bultzatuko dutela, eta hala behar izanez gero partzialki finantzatuko dutela.

2014an, Nafarroako eremu ez-euskaldunean D ereduan ikasteko aukerari atea zabaldu zion euskararen legea aldatzeko proposamenak, sare publikoan. Ikastolek bermatu zuten euskarazko irakaskuntza bitartean.^[2] Euskararen legearen aldaketak euskararen egoera hobetuko zuen, Lizarrako, Tafallako eta Tuterako ikastoletako zuzendarien aburuz eta ikastoletan eragina izango zuela ere uste zuten.^[3]

Euskararen presentzia egokia bultzatuko du komunikabide sozial publiko eta pribatuetan, hala nola Nafarroak kudeatzean dituenetan eta bestelako azalpen kultural eta artistikoetan.

1999tik 2005era diru laguntzek % 16 behera egin zuten. 2007an, 210.000 euro izan zen euskarazko hedabideentzako onartutako diru saila.^[1]

Hizkuntza politika horrek eragin zuen Euskalerria irratiaren auzia,^[1] Iruñerriko euskarazko irrati bakarrak lizentziarik gabe jardun behar izan baitzuen 2015 arte.

70/1994 Foru Dekretua

Lanpostu publikoetan euskararen balorazioa arautzen zuen. Nahitaezkotasun eta meritu noiz, non eta nola izango zen zehazten zuen, eremu euskaldun nahiz mistoan.

135/1994 Foru Dekretua

Zirkuitu elebidunak, erakunde irudia, eta lanpostuetan euskarak duen nahitaezkotasun eta balorazioa arautzen zuen.

372/2000 Foru Dekretua

Auzitegi Gorenak baliogabetu zuen.

139/2001 Foru Dekretua

Nafarroako Osasun Zerbitzuari eragiten dio, non euskara jakitearen nahitaezkotasuna desagerrarazi zuen osasun arloko edozein postutan, baita eremu euskaldunerako ere.

2014ko urriaren 20an, PSNk, Geroa Baik eta Ezkerrak D eredua sare publiko osora zabaltzeko eskaera aurkeztu zuten Parlamentuan. Bilduren eta Aralar-NaBairen botoekin legea aldatzearen aldekoak gehiengoa ziren Nafarroako Parlamentuan^[4]. Azaroaren 27an, legea aldatzeko proposamena aurrera atera zen Nafarroako Parlamentuan, nahiz eta, UPNk eta PPk aurka bozkatu. Onarpena, hala ere, ez zen behin betikoa.^[5]

Abenduaren 11n, Nafarroako Parlamentuak euskararen zonifikazioa ezabatzea ukatu zuen UPNk, PSNk eta PPk aurka bozkatuta.^[6]

2015eko urtarrilaren 14an, euskararen legea aldatzeko lehen urratsa eman zen Nafarroako Parlamentuan. UPN eta PP izan ziren babestu ez zuten bakarrak. Ikastolen egoeraz desadostasunak egon ziren.^[7]

1986an Euskararen Foru Legea onartu zenean eremu euskalduna honako udalerri hauek osatu zuten:

Abaurregaina, Abaurrepea, Altsasu, Anue, Araitz, Arantza, Arano, Arakil, Arbizu, Areso, Aria, Aribe, Arruazu, Atetz, Auritz, Bakaiku, Basaburua, Baztan, Bera, Bertizarana, Betelu, Donamaria, Doneztebe, Etxalar, Etxarri Aranatz, Elgorriaga, Eratsun, Ergoiena, Erroibar, Esteribar, Ezkurra, Garaioa, Garralda, Goizueta, Hiriberri (Aezkoa), Igantzi, Imotz, Irañeta, Ituren, Iturmendi, Labaien, Lakuntza, Lantz, Larraun, Leitza, Lesaka, Luzaide, Oiz, Olatzagutia, Orbaizeta, Orbara, Orreaga, Saldias, Sunbilla, Ultzama, Urdazubi, Urdiain, Urroz, Uharte Arakil, Ziordia, Zubieta eta Zugarramurdi.^[8]

Ondoren eremu euskaldunari beste bi udalerri gehitu zitzaizkion: Lekunberri eta Irurtzun.

Honela bada, 2010eko otsailaren 3an eremu euskaldunean denera 63 udalerri zeuden, hauetan denera 2009. urtean 58.932 biztanle bizi ziren, Nafarroa osoko biztanleriaren % 9,35.^[8]

2017ko martxoaren 17an eremu mistoa zabaltzeko proposamena tramiterako onartu zuen Nafarroako parlamentuak. ^[9] Aukera hau baliatuz, Atetz eremu mistotik eremu euskaldunera pasatu zen.

Euskararen Foru Legeak hauxe dio eremu mistoari dagokionez:

«

Euskara irakaskuntzan sartuko da pixkana-pixkanaka, progresiboki eta behar adina, ikastetxeetan euskarazko irakaskuntza duten lerroak sortuz, hala eskatzen dutenendako. Hezkuntza maila ez-unibertsitarioetan euskara ikasketak emanen zaizkie hala nahi duten ikasleei, oinarrizko eskolatzearen bukaeran euskararen jakintza nahikoa izan dezaten.[1]

»

1986an Euskararen Foru Legea onartu zen unean eremu mistoa udalerri hauek osatu zuten:

• Abartzuza, Antsoain, Agoitz, Artzibar, Atetz, Atarrabia, Barañain, Bidankoze, Bidaurreta, Burgi, Burlata, Bidaurreta, Deierri, Eguesibar, Erronkari, Etxarri, Etxauri, Ezkabarte, Ezkaroze, Espartza, Garde, Gares, Gesalatz, Goñerri, Gorza, Iruñea, Itza, Itzaltzu, Izaba, Jaitz, Jaurrieta, Lezaun, Lizarra, Lizoainibar-Arriasgoiti, Odieta, Olaibar, Ollaran, Oltza, Orotz-Betelu, Otsagabia, Sartze, Txulapain, Uharte, Urzainki, Uztarrotz, Zabaltza, Ziritza eta Zizur Zendea udalerriak.^[10]

2017ko martxoaren 17an eremu mistoa zabaltzeko proposamena tramiterako onartu zuen Nafarroako parlamentuak eta eremua asko zabaldu zen^[9].

Euskararen Foru Legeak hauxe dio eremu ez-euskaldunari dagokionez:

«

Botere publikoek euskararen irakaskuntza lagunduko dute, eta behar denean, osoki edo zati batean finantzatuko dute, sustapen eta promozio irizpideei jarraikiz eta eskariaren arabera.[1]

»

2014ean, eremu ez-euskaldunean denera 157 udalerri zeuden, hots, Nafarroa osoko udalerri guztien erdia baino gehiago. Honela bada, eremu ez-euskaldunean denera 228.061 biztanle bizi ziren, Nafarroa osoko biztanleriaren %36,17a.^[8].

2017ko martxoaren 17an eremu mistoa zabaltzeko proposamena tramiterako onartu zuen Nafarroako parlamentuak^[9] eta 44 udalerri eremu ez-euskaldunetik eremu mistora pasatu ziren. Honen ondorioz, eremu ez-euskalduneko lurralde eta populazioa gutxitu egin zen. Gaur egun Nafarroako 113 udal daude erdal eremuan.

Aldaketen ondorioz, gaur egun (2021) eremu ez-euskalduna honako udalerri hauek osatzen dute:

Aberin, Ablitas, Aguilar Kodes, Aiegi, Alesbes, Allo, Andosilla, Aras, Arguedas, Armañantzas, Arroitz, Artaxoa, Azagra, Azkoien, Azuelo, Barasoain, Barbarin, Barillas, Beire, Berbintzana, Buñuel, Cabanillas, Cadreita, Caparroso, Cárcar, Cascante, Castejón, Cintruénigo, Corella, Cortes, Desoio, El Busto, Elizagorria, Elo, Erromantzatua, Esa, Eslaba, Esprontzeda, Etaiu, Ezporogi, Faltzes, Fitero, Fontellas, Funes, Fustiñana, Galipentzu, Gazteluberri, Genevilla, Girgillao, Ibargoiti, Iguzkitza, Irunberri, Kaseda, Lana, Lapoblación, Larraga, Leatxe, Ledea, Legarda, Legaria, Lerin, Lodosa, Los Arcos, Lukin, Mañeru, Marañón, Martzilla, Mélida, Mendabia, Mendaza, Milagro, Miranda Arga, Monteagudo, Morentin, Mues, Murchante, Murillo el Cuende, Murillo el Fruto, Muruzabal, Nabaskoze, Nazar, Oko, Olexoa, Oloritz, Orisoain, Petilla Aragoi, Piedramillera, Pitillas, Ribaforada, San Adrián, San Martin Unx, Santsol, Santakara, Sartaguda, Sesma, Sorlada, Torralba del Río, Torres del Río, Tutera, Tulebras, Ukar, Untzitibar, Urraulgoiti, Uterga, Valtierra, Viana, Villamayor de Monjardín eta Zare.

• Euskararen historia.
• Euskara hezkuntza sistemetan.
• Nafarroako historia.

• (Gaztelaniaz) Gregorio Monreal: «Origen de la Ley del Vascuence de Navarra»^{[Betiko hautsitako esteka]}.
• Inkesta Soziolonguistikoa. Nafarroako datuen azterketa^{[Betiko hautsitako esteka]}, Kontseilua, 2008.
• (Gaztelaniaz) «Elegir estudiar euskera en libertad»^{[Betiko hautsitako esteka]}, Noticias de Navarra.
• Nafarroako Arartekoa: «Elebitasuna eta herritarren hizkuntza eskubideen egoera», Nafarroako Legebiltzarraren Aldizkari Ofiziala, 2010eko otsailaren 3a.