Sumo

Ël sumo a l'é në spòrt e n'art marsial ëd Giapon, bele che al di d'ancheuj, chèich sumotori (ij lotador ëd sumo) a son dle Hawaii). A l'é na veja art, e a conten vàire element dla religion Shinto.

Coma la pì part dle forme ëd lòta lìbera ant ël mond, le rèis dël sumo a fongo ant la preistòria. Ël sumo a l'é mensionà ant ij pì àntich test giaponèis, dël sécol ch'a fa VIII dGC. Coste àntiche forme a son pa ël sumo 'me ch'a l'é al di d'ancheuj, dagià che a l'avìa pa vàire régole e as parlava ëd sumo ëdcò për dle lòte a la mòrt. Chèiche legende a conto che un brav sumotori a l'era bon a porté pì che na tonelà d'armadura an bataja.

Con sò usage coma preuva ëd fòrsa an combatiment, ël sumo a l'é vnùit ëdcò assossià ai rituaj Shinto, e ëdcò al di d'ancheuj chèich miyai (templi Shinto) a fan un tipo ëd dansa ritual andoa n'òm an manera sirimonial a lòta sensa arme con un kami (në spìrit o divinità).

Ant la stòria scrita giaponèisa, la popolarità dël sumo a l'ha cambià second ij caprissi dj'imperator e sò bzògn ëd na manera për alenesse an perìod ëd guèra sivila. La forma ëd combatiment a l'ha cambià an manera gradual a un-a anté che ël but për la vitòria a l'era col ëd campé për tèra l'oponent. Ël concet ëd possé sò oponent fòra da n'aren-a delimità a l'é stàit creà motobin apress.

As chërd che ël ring, definì da la zòna lassà al sumotori da jë spetator, a l'era stàit creà ant ël sècol ch'a fa XVII ant un torneo ch'a l'era organisà dal prinsipal general giaponèis ëd coj temp, Oda Nobunaga. Antlora, ël lotador a portava dle vestimente còtie, nen ël rèid mawashi dël di d'ancheuj. La pì part dël dësvlup dël sumo modern a l'era rivaje ant la prima parta dël perìod Edo.

A l'é natural che ël sumo ëd sòlit a l'é praticà antra mas-cc; ma, al di d'ancheuj, a-i é n'assossiassion separà për le fomne.

Coma vagné an sumo a l'é assè sempi:

1. Ël prim sumotori ch'a toca la tèra con qualsëssìa part ëd sò còrp (gavà che sò pé) a perd.
2. Ël prim sumotori ch'a toca la tèra fòra dël ring a perd.
3. Un sumotori ch'a deuvra na técnica ilegal (o kinjite) a perd.
4. Un sumotori dont ël mawasi as dëstaca a perd.
5. Un sumotori a peul esse diciairà shini-tai (cadàver), na situassion anté ch'a perd, cand ch'a l'é ant na situassion anté ch'a peul pa pì loté. Costa régola a l'é dovrà da ràir.

Le partìe ëd sòlit a duro mach ëd second, dagià che un sumotori a l'é campà fòra an pressa dal ring o campà an tèra; ma an dle ràire situassion a peul duré dj'ore. Minca partìa a l'é precedùa da 'n sirimonial elaborà. Ij sumotori a son arnomà për soa granda massa, ch'a l'é an efet un dij fator amporant ant ël sumo.