Uruguay
| Uruguay | ||
| República Oriental del Uruguay | ||
|
| |
| Standardo di Uruguay | Blazono di Uruguay | |
| Nacionala himno: | ||
| Orientales, la Patria o la tumba | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Montevideo | |
| · Habitanti: | 1 325 968 (2004) | |
| Precipua urbo: | Montevideo | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Luis Lacalle Pou | |
Surfaco: (90ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 176 220 km² | |
| · Aquo: | 1,5 % | |
Habitanti: (132ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 3 416 264[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 20,2 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Uruguayana peso | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | UY
| |
URY
| ||
858
| ||
| Reto-domeno: | .uy | |
Uruguay esas lando jacanta an Sud-Amerika. Ol havas kom vicini Brazilia norde, ed Arjentinia weste e sude. Este jacas Oceano Atlantiko. Lua chef-urbo esas Montevideo.
Bazala fakti pri Uruguay
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Uruguay |
Ante ke Europani arivis en Uruguay, la regiono habitesis da indijeni de etnii Charrua e Guarani. Hispani arivis en 1516, tamen la koloniigo esis limitizita dum la 16ma e 17ma yarcenti, pro rezisto da indijeni, e manko di oro ed arjento en la regiono. La teritorio di Uruguay disputesis da Hispani e Portugalani. En 1603, Hispani enduktis gebovi a la regiono. Villa Soriano, l'unesma urbo di la regiono, fondesis erste en 1624.
En 1680, Portugalani fondis fuorto en Colonia del Sacramento sude de la regiono, avan Buenos Aires. Hispani dufoye okupis l'urbo, en 1681 ed en 1705, ma mustis retrodonar ol a Portugal en 1713 segun la kontrato di Utrecht. Ye la 24ma di decembro 1726, Hispani fondis Montevideo. La disputo inter Hispania e Portugal pri Colonia del Sacramento duris dum preske 100 yari, ed erste en 1777 Portugal retrodonis la kolonio a Hispania tra la Kontrato di San Ildefonso.
Kom rezulto de la milito inter Anglia e Hispania de 1796 til 1808, ye la 3ma di februaro 1807 Britaniani okupis Montevideo e pose atakis Buenos Aires, ma ekpulsesis da Hispana trupi e populala rezisto. En 1810 kande eventis la Revoluciono di Mayo en Buenos Aires, Uruguay tardigis partoprenar la proceso. Ye la 27ma di februaro 1811, 300 homi komandita da Pedro José Viera e Venancio Benavides komencis revolto konocata kom Grito de Asencio, qua judikesas kom la komenco di la nedependantesko di Uruguay. Viera e Benavides okupis l'urbi Mercedes, Villa Soriano, El Colla (nune Rosario) e San José, e pregis la helpo dil guvernerio di Buenos Aires. José Gervasio Artigas, nun judikata kom Uruguayan heroo, atakis Hispani en Uruguay ed okupis l'urbi Minas ye la 24ma di aprilo 1811, San Carlos ye la 28ma di aprilo, e Maldonado ye la 29ma. Il anke vinkis Hispani en la batalio di Las Piedras ye la 18ma di mayo 1811, e fine okupis Montevideo. Colonia del Sacramento okupesis ye la 26ma di mayo sam yaro, e Hispana dominaco en la regiono finis.
Uruguay okupesis dal Portugalani e pos dal Braziliani de 1816 til 1827. Ye la 25ma di agosto 1825 José Gervasio Artigas proklamis Uruguay nedependanta de Brazilia.
De 1864 til 1870 Uruguay, ensemble kun Arjentinia e Brazilia, militis kontre Paraguay en la Milito di Paraguay. Montevideo, qua funcionis kom navala bazo por Braziliana mar-armeo dum ta epoko, juis prospero e tranquileso.
Dum l'administrado dil generalo Lorenzo Batlle y Grau supresesis revolto komandita da Nacionala Partiso (Blancos). De 1875 til 1886 la lando komandesis da militisti. Dum ta epoko, l'enmigro di Italiani e Hispani plugrandigis la habitantaro di la lando: en 1879 Uruguay ja havis cirkume 438 000 habitanti.[2]
En 1903, José Batlle y Ordóñez elektesis prezidanto. Ilu guvernis til 1907 e rielektesis en 1911 por guvernar til 1915. Dum lua duesma periodo, Uruguay adoptis 8-hora laborjorno, indemno pro chomeso ed universala votado.
En 1931, Gabriel Terra Leivas asumis la povo. Lua mandato koincidis kun l'efekti di la Granda depreso ekonomiala di 1929. Eventis konfronti en qui policisti e laboristi interocidis. En 1933 Terra Leivas komandis stato-stroko, supresis la kongreso e guvernis per dekreti. Ilu impozis nova konstituco en 1934, qua donis plusa povi a la prezidanto.
En 1938 lora generalo Alfredo Baldomir Ferrari elektesis prezidanto. Kande la duesma mondomilito komencis, Baldomir deklaris Uruguay neutra lando. Uruguay eniris la milito kontre nacional-socialista Germania erste en 1945.
De 1973 til 1985 la lando subisis diktatoreso. Cirkume 180 Uruguayani ocidesis dum ta periodo. Ye la 1ma di marto 1985 demokratio riestablisesis. La populo elektis Julio María Sanguinetti, de la partiso Colorado, qua guvernis de 1985 til 1990.
En 2012, Uruguay legaligis aborto, ed ye la sequanta yaro ol legaligis samasexua mariajo, e divenis l'unesma Sud-Amerikana lando qua legaligis la kultivo e vendo di marihuano.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Uruguay esas prezidantala republiko. La prezidanto esas chefo di stato ed anke chefo di guvernerio, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. L'exekutiva povo exercesas dal prezidanto e da 13 ministri.[3]
La parlamento (Asamblea General) konsistas ek 2 chambri. La Chambro di Deputati (Cámara de Diputados) havas 99 membri, qui elektesas por 5 yari proporcionale a la habitantaro de la 19 departmenti. La Senato (Cámara de Senadores) havas 31 membri, di qui 30 elektesas dal populo por 5 yari e l'altra esas la viceprezidanto, qua prezidas la Senato.
La Supra korto di Uruguay establisesis en 1907, ed esas la maxim alta instanco di la judiciala povo di la lando. Ol konsistas ek 5 membri qui elektesis dal parlamento. Lua sideyo esas la palaco Piria. Ultre la Supra korto existas departmentala korti por judiciar en duesma instanco, e lokala judiciisti por judiciar en unesma instanco.
La nuna konstituco adoptesis en 1967. Dum la diktatoreso de 1973 til 1985 ol suspensesis grandaparte, ma en 1985 ol riestablisesis komplete.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta 176 214 km² di tota surfaco, Uruguay esas la 2ma maxim mikra lando di Sud-Amerika, dop Surinam. Ol havas 660 km di litoro. La surfaco di Laguno Merín dividesas kun Brazilia. Lua reliefo esas transito inter la plana pampa Arjentiniana e Braziliana, e la kolinoza tereni de la sudo di Brazilia. La maxim alta monto di Uruguay esas Cerro Catedral, kun 513 metri.
Granda parto di la lando (regiono konocata kom pampas) kovresas da naturala pasturajo. Lua maxim importanta fluvio esas Uruguay. Fluvio Plata (Río de la Plata) fakte ne esas fluvio, ma granda estuario, inter Uruguay ed Arjentinia.
La klimato esas subtropikala, kun granda influo del Atlantiko. La mezavalora temperaturi dum la somero esas 22°C, e dum la vintro esas 10°C. Pro la manko di alta monti, granda parto di lua teritorio ofte frapesas da forta venti e tempesti. La mezavalora yarala pluvo-quanto varias de 1000 mm sude til 1400 mm norde.
Uruguay havas dek nacionala parki, di qui 5 jacas an la marshoza estala regiono, 3 an la centro di la lando ed un an la marjino dil fluvio Uruguay. Un ek ta parki, jacanta en kabo Polonio, protektas kolonio di marala leoni.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Uruguay |
Segun enonomiala statistiki, 59% de la tereni en Uruguay uzesas por agrokultivo, qua reprezentas cirkume 10% de l'exportaci de la lando, 9,3% de la TNP ed employas 13% de la laboro-povo. Segun statistiki de FAO, Uruguay esas la 9ma maxim granda mondala produktero di soyo.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki da The World Factbook por 2023, Uruguay havas 3 416 264 habitanti. Preske 88% de Uruguayana habitantaro esas blanki, kun Europana ancestri, nome enmigranti qui arivis dum la 19ma e 20ma yarcenti: Hispani, Italiani (1/4 de la habitantaro), Franci, Germani ed altri. Negri esis 4,6%, aborijeni esis 2,4%, altri 0,3% e ne savesas pri 5% de la habitantaro segun statistiki por 2011[1]. En 2023, la proporciono esis 94 viri po 100 mulieri[1]
Segun statistiki de 2023, 95,8% de la habitantaro esas urbala[1]. La metropolala regiono di Montevideo koncentras cirkume 1,3 milion habitanti. La cetera habitas precipue 20 altra mezgranda urbi. Altra importanta urbi esas Salto e Paysandú. La lando havas basa denseso di habitantaro kompare Brazilia ed Arjentinia.
La demografiala kresko di la lando esas un ek la min granda de Latin-Amerika. De 1963 til 1985 cirkume 320 000 Uruguayani ekmigris, e lua destini esis precipue Arjentinia, Usa, Australia, Hispania, Brazilia e Venezuela.[4]
Pri religio, en 2006 47,1% esis katoliki, 11,1% esis kristani ne-katolika, 23,2% praktikis nekonfesionala kredaji, 0,3% esis judaisti, 17,2% esis ateisti od agnostikisti, e 1,1% praktikis altra religii.[1]
Eduko en la lando esas laika, gratuita ed obligiva dum 14 yari, komencanta kande pueri evas 4 yari[5]. Segun statistiki de 2019, 98,8% de la habitantaro savas lektar e skribar[1].
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Quale en Arjentinia, tango esas la maxim konocata muzikala jenro di Uruguay. Altra komun aspekto kun lua vicino esas la tradicioni di le gaucho, mestici qui mantenas lua dansi, muziko, la kustumo pri drinkar yerba mate (mateo), l'edukado di bovi e mutoni, edc.
Karnavalo en Montevideo havas influi Hispana - kun lua paradi di murgas - ed anke Afrikana, note bantua ed Angolana. Existas du tipi di karnavalala paradi: Desfile de Carnaval (karnavala parado) e Desfile de Llamadas. La muziko en la Desfile de Llamadas recevas la nomo candombe. Karnavalo en Uruguay duras dum 40 dii, la maxim longa karnavalala periodo del mondo.
Pri literaturo, José Enrique Rodó esas la precipua Uruguayana skriptisto. Altra importanta nomi esas la teatrala skriptisto Florencio Sánchez, la poeto Juan Zorrilla de San Martín, la skriptistini Juana de Ibarbourou e Delmira Agustini, e la skriptistuli Horacio Quiroga, Juan Carlos Onetti e nome la historiisto Eduardo Galeano, por lua libro Las venas abiertas de América Latina ("L'apertita veini di Latinida Amerika").
La tradicioni muzikala de le gaucho en Uruguay ed en Arjentinia esas simila, ed anke tango. Un ek la maxim famoza tango de la historio, La Cumparsita, kompozesis en Uruguay la yaro 1917, da Gerardo Matos Rodríguez. La kantisto di tango Julio Sosa (1926-1964) naskis en Las Piedras. Ank existas lokala konkurso, nomizita payada, ube du kantisti improvizas versi por la sama melodio, akompanata da gitari.
La jenro rock populareskis en Uruguay dum la yari 1960a, e lokala bandi, exemple Los Shakers, Los Mockers, Los Iracundos, Los Moonlights e Los Malditos aparis e sucesis lokale. Exemplo pri rock-bando qua sucesis dum recenta yari en Uruguay ed Arjentinia esas La Vela Puerca.
Futbalo esas la maxim populara sporto di la lando. Uruguay vinkis du foyi la Mondala Kupo di Futbalo: en 1930 ed en 1950. Basketbalo esas la 2ma maxim praktikata sporto dop futbalo. La lando ganis du bronza medalii pri basketbalo, dum l'Olimpiala Ludi di 1952 e 1956. Pri rugbio, la nacionala esquado di Uruguay jacas inter la 20 maxim bona del mondo, ed esas la 2ma maxim bona de Latin-Amerika, dop l'Arjentiniana esquado.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Uruguay - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 27ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ "Evolution of the economy and society - Uruguay"
- ↑ Business Guide - Publikigita da Uruguay XXI. URL vidita ye 25ma di februaro 2011.
- ↑ "Population - Uruguay Library of Congress studies
- ↑ Uruguay, Secondary and technical education and teacher training support program - URL vidita ye 27ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
|
Landi en Sud-Amerika
|
|---|---|
| Arjentinia | Bolivia | Brazilia | Chili | Kolumbia | Equador | Guyana | Panama | Paraguay | Peru | Surinam | Trinidad e Tobago | Uruguay | Venezuela | |
| Nesuverena teritorii: Falklandi | Franca Guyana | |