Úrúgvæ

Austræna lýðveldið Úrúgvæ
República Oriental del Uruguay
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Libertad o Muerte (spænska) Frelsi eða dauði
Þjóðsöngur: Orientales, la Patria o la Tumba
Höfuðborg	Montevídeó
Opinbert tungumál	spænska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Luis Alberto Lacalle Pou
Varaforseti	Beatriz Argimón
Sjálfstæði	frá Brasilíu
• Yfirlýst	25. ágúst, 1825
• Viðurkennt	28. ágúst, 1828
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	89. sæti 176.215 km² 1,5
Mannfjöldi  • Samtals (2019)  • Þéttleiki byggðar	132. sæti 3.518.552 19,8/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2020
• Samtals	86,562 millj. dala (92. sæti)
• Á mann	24.516 dalir (59. sæti)
VÞL (2019)	0.817 (55. sæti)
Gjaldmiðill	úrúgvæskur pesi (UYU)
Tímabelti	UTC-3
Þjóðarlén	.uy
Landsnúmer	+598

Úrúgvæ er land í Suður-Ameríku með landamæri að Brasilíu í norðri, Argentínu í vestri (við Río de la Plata) og strönd að Suður-Atlantshafinu í suðri og austri. Rúmlega þriðjungur íbúanna býr í höfuðborginni Montevídeó. Úrúgvæ er næstminnsta land álfunnar á eftir Súrínam.

Einu íbúar landsins sem vitað er um fyrir landnám Evrópubúa voru Charrúar. Spánverjar komu þangað fyrst árið 1516 en sökum andspyrnu íbúanna og skorts á silfur- og gullnámum settust þeir þar ekki að nema í litlum mæli fram á 17. öld. Árið 1669 hófu Portúgalar að reisa virki í Colonia del Sacramento við ströndina. Spánverjar brugðust við útþenslustefnu Portúgala með auknu landnámi og snemma á 18. öld stofnuðu þeir borgina Montevídeó. Spánverjar, Portúgalar og Bretar tókust á um yfirráð í landinu í upphafi 19. aldar. Barátta fyrir sjálfstæði landsins hófst skömmu eftir Napóleonsstyrjaldirnar. Um 1820 lögðu Portúgalir landið undir sig. Úrúgvæ varð hluti af Brasilíu sem héraðið Cisplatina. Skömmu síðar hófst sjálfstæðisstríð sem lyktaði með sjálfstæði Úrúgvæ árið 1830. Nokkrum árum síðar hófst borgarastyrjöld í landinu þar sem stríðsaðilar fengu stuðning ýmist frá Argentínu eða Brasilíska keisaradæminu. Eftir að stríðinu lauk jókst innflutningur fólks, aðallega frá Ítalíu og Spáni. Seint á 6. áratug 20. aldar gekk landið í gegnum kreppu sem leiddi til óeirða. Þá var skæruliðahreyfingin Tupamaros stofnuð. Árið 1968 var neyðarástandi lýst yfir og herinn tók svo völdin í landinu árið 1973. Lýðræði var aftur komið á árið 1984.

Efnahagslíf Úrúgvæ byggist aðallega á landbúnaði, einkum útflutningi nautgripa- og sojaafurða. Landið gekk í gegnum erfiða kreppu milli 1999 og 2002 en síðan mikinn hagvöxt frá 2004 til 2007. Landið var eina Suður-Ameríkulandið sem þurfti ekki að glíma við samdrátt á árunum 2007 til 2011.

Landið dregur nafn sitt af Úrúgvæfljóti sem fær nafnið úr gvaranímálum frumbyggja landsins. Til eru nokkrar skýringar á merkingu þess, þar á meðal „fuglaá“, úr charrúsku þar sem urú merkir villtur fugl.^[1][2] Nafnið gæti líka vísað í fljótasnigil sem nefnist uruguá (Pomella megastoma) sem áður var algengur á bökkum fljótsins.^[3]

Vinsæl alþýðuskýring á heiti landsins er komin frá úrúgvæska skáldinu Juan Zorrilla de San Martín sem stakk upp á að það merkti „fljót málaðra fugla“.^[4] Þessi túlkun heitisins nýtur viðurkenningar í landinu þótt hún sé vafasöm.^[5]

Á nýlendutímanum og nokkurn tíma eftir hann voru Úrúgvæ og nágrannahéruð kölluð Banda Oriental del Uruguay („Austurbakki Úrúgvæfljóts“), svo í nokkur ár Provincia Oriental („Austurhérað“). Frá því landið fékk sjálfstæði hefur það verið þekkt sem República Oriental del Uruguay („Austræna lýðveldið Úrúgvæ“^[6]).

Úrúgvæ er 176.214 km² á landi og með 142.199 km² landhelgi, auk nokkurra lítilla hólma.^[7] Úrúgvæ er því annað minnsta ríki Suður-Ameríku, á eftir Súrínam, og þriðja minnsta landsvæðið (Franska Gvæjana er það minnsta).^[8] Landslagið einkennist af sléttum og lágum hæðardrögum (cuchillas) með frjósama flóðsléttu og 660 km langa strandlengju.^[8]

Þéttriðið net vatnsfalla rennur um allt landið og skiptist milli fjögurra vatnasviða: Río de la Plata, Úrúgvæfljóts, Lagoa Mirim og Río Negro. Helsta innlenda áin er Río Negro. Nokkur sjávarlón eru við Atlantshafsströndina.

Hæsti tindur landsins er Cerro Catedral sem nær 514 metra hæð í hæðum sem nefnast Sierra Carapé. Í suðvestri eru Río de la Plata og árósar Úrúgvæfljóts.

Montevideo er syðsta höfuðborg Ameríku og þriðja syðsta höfuðborg heims (á eftir Canberra og Wellington). Úrúgvæ er eina landið í Suður-Ameríku sem er að öllu leyti sunnan við syðri hvarfbaug.

Í Úrúgvæ eru tíu þjóðgarðar: fimm á votlendissvæðum í austri, þrír í hæðunum í miðjunni og einn við Úrúgvæfljót í vestri.

Úrúgvæ er miðstýrt ríki sem býr við fulltrúalýðræði og forsetaræði þar sem forseti og varaforseti eru kosnir í almennum kosningum til fimm ára í senn. Forsetinn skipar 13 ráðherra í ríkisstjórn.

Löggjafarvaldið er í höndum úrúgvæska þingsins sem kemur saman í tveimur deildum: fulltrúadeild með 99 þingmenn sem hver er kosinn í einu af 19 héruðum landsins til fimm ára í senn með hlutfallskosningu; og öldungadeild með 31 þingmenn þar sem 30 eru kosnir með hlutfallskosningu til fimm ára í senn og varaforseta landsins sem er þingforseti öldungadeildarinnar.

Hæstiréttur Úrúgvæ er æðsti dómstóll landsins. Hæstaréttardómarar eru kjörnir af þinginu og aðrir meðlimir dómstólsins skipaðir af honum sjálfum með samþykki öldungadeildarinnar.

Núverandi stjórnarskrá Úrúgvæ er frá 1967. Mörg af ákvæðum hennar voru numin úr gildi árið 1973 en endurreist árið 1985. Stjórnarskráin gerir ráð fyrir því að almennir borgarar geti afnumið lög og breytt stjórnarskránni að eigin frumkvæði með þjóðaratkvæðagreiðslum. Þessi leið hefur verið farin nokkrum sinnum á síðustu 15 árum: til að staðfesta lög sem komu í veg fyrir að meðlimir herforingjastjórnarinnar frá 1973 til 1985 yrðu sóttir til saka fyrir mannréttindabrot; til að stöðva einkavæðingu opinberra veitufyrirtækja; til að verja tekjur ellilífeyrisþega; og til að verja vatnsbirgðir.^[9]

Af stjórnmálaflokkum í Úrúgvæ hefur Partido Colorado oftast setið í stjórn, en í þingkosningum 2004 náði Breiðfylkingin að tryggja sér hreinan meirihluta og árið 2009 var José Mujica úr Breiðfylkingunni kosinn forseti. Í mars 2020 komust íhaldsmenn aftur til valda eftir 15 ára stjórn vinstriflokka. Á sama tíma var Luis Lacalle Pou úr Þjóðarflokknum kosinn forseti.

Samkvæmt könnun Latinobarómetro árið 2010 voru íbúar Úrúgvæ mest fylgjandi lýðræði af öllum íbúum Suður-Ameríku og langánægðastir með virkni lýðræðis í eigin landi.^[10] Úrúgvæ var í 27. sæti í frelsisvísitölu Freedom House árið 2012^[11] og í 21. sæti yfir minnst spilltu lönd heims samkvæmt spillingarvísitölu Transparency International.

Úrúgvæ skiptist í 19 umdæmi með lýðræðislega kjörna umdæmisstjórn. Umdæmisstjóri fer með framkvæmdavald og umdæmisráð með löggjafarvald.

Kort	Umdæmi	Höfuðstaður	Stærð (km2)	Íbúafjöldi (manntal 2011)[12]
	Artigas	Artigas	11.928	73.162
	Canelones	Canelones	4.536	518.154
	Cerro Largo	Melo	13.648	84.555
	Colonia	Colonia del Sacramento	6.106	122.863
	Durazno	Durazno	11.643	57.082
	Flores	Trinidad	5.144	25.033
	Florida	Florida	10.417	67.093
	Lavalleja	Minas	10.016	58.843
	Maldonado	Maldonado	4.793	161.571
	Montevideo	Montevídeó	530	1.292.347
	Paysandú	Paysandú	13.922	113.112
	Río Negro	Fray Bentos	9.282	54.434
	Rivera	Rivera	9.370	103.447
	Rocha	Rocha	10.551	66.955
	Salto	Salto	14.163	124.683
	San José	San José de Mayo	4.992	108.025
	Soriano	Mercedes	9.008	82.108
	Tacuarembó	Tacuarembó	15.438	89.993
	Treinta y Tres	Treinta y Tres	9.529	48.066
	Alls	—	175.016	3.251.526

Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinu Úrúgvæ.

  Þessi landafræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.