Sud-Amerika

Sud-Amerika (Hispane América del Sur o Sudamérica; Portugalane América do Sul; Nederlandane Zuid-Amerika; Angle South America; France Amérique du Sud) esas la sudala parto de Amerikana kontinento o, segun kelka autori, la sudala kontinento de Amerika.^[1]^[2] situita tote en Westala misfero e precipue en Sudala misfero, kun relate mikra parto en Norda misfero, kontigua ad Oceano Pacifiko adweste, Atlantiko adnorde ed adweste, Central Amerika e Karibiana Maro adnordweste. Entote ol havas 17,84 milion km² di surfaco (qua reprezentas cirkume 42% de la surfaco di Amerika e 12% de tota lando emersa), ed en 2005 ol havis plu kam 371 milion habitanti.

Ol konsistas ek 12 nedependanta landi: Arjentinia, Bolivia, Brazilia, Chili, Kolumbia, Equador, Guyana, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay e Venezuela. Kelka libri ank inkluzas Trinidad e Tobago en Sud-Amerika, pro l'insuli esar super la kontinentala platformo de Venezuela. Franca Guyana esas transmara departmento de Francia, kontre ke Falklandi esas transmara teritorio de Unionita Rejio.

Peizaji

En Sud-Amerika jacas la maxim granda Equatorala foresto del mondo: Amazona foresto. Ol anke havas du dezerti (Atakama e la dezerto di Arjentiniana Patagonia), savani (note en Brazilia, ma ank en Venezuela e Guyana), un importanta montaro (Andi) adweste, regioni kovrata per gramini en Arjentinia, Uruguay e Brazilia (Pampa), e glacieri sude de Chiliana ed Arjentiniana Patagonia.

En Sud-Amerika jacas la maxim alta aquofalo de la mondo, Salto Ángel, en Venezuela, alta de 979 metri, e la maxim longa fluvio de la mondo, Amazon, longa de 6,8 mil km, naskanta an Nevado Mismi, en Peru, til debushar an Braziliana litoro, che Atlantiko. En Sud-Amerika anke jacas Andi, la maxim vasta montaro de la mondo; Atakama, la maxim sika dezerto de la mondo; e la maxim vasta equatorala foresto de la mondo, Amazoniana foresto.

Historio

Prehistoriala pikturo che kaverno *Cueva de las Manos*, en Arjentinia.

Unesma evidentaji pri agrokultivo en Sud-Amerika evas de 9.000 yari aK. Manioko komencis kultivesar cirkume 2.000 yari aK. Dum ta epoko kelka populi establisis urbeti en omna parti de Andi. Sud-Amerikana populi domestikigis lamao, vikuno, alpako e guanako cirkume 3.500 yari aK, por furnisar karno e lano e por transporto.

De cirkume 1438 til 1533, imperio Inkao dominacis la regiono di Andi. Este de la kontinento vivis populi tupi-guarani ed altra indijena grupi. Samatempe, populo Mapuche vivis sude de la nuna Chile ed Arjentinia, ed yanomami vivis sude de la nuna Venezuela e norde de la nuna stato Amazonas, en Brazilia.

Pedro Álvares Cabral arivas en Brazilia.

En 1494 tra la kontrato di Tordesillas, Portugal e Hispania paktis pri la divido di teritorii ne deskovrita en la Nova Mondo ed establisis la frontiero inter la du teritorii segun la meridiano di Tordesillas. Kun suporto dil papo Alexander la 6ma li paktis pri la divido di la landi por deskovrar, e quale li devus apartenar a l'un o l'altru de la du landi.

Unesma Hispana urbi en Sud-Amerika esis San Sebastián del Uraba en 1509, abandonita la sequanta yaro, e Santa María la Antigua del Darién, en 1510. Intensa exploro e koloniigo di teritorio komencis dum la yari 1530a, kande Hispani dominacis l'imperio Inkao en 1533, e Portugalani fondis l'urbo São Vicente. En 1542, Hispaniani kreis tale nomizita Vicerejio Peru.

Komence Hispani e Portugalani probis uzar indijeni kom laboro-povo por agrokultivo e minado, ma morbi e neadapto dil indijena viri al agrokultivala verki motivizis koloniala povi a trovar sklavi de Afrika. Katolik eklezio anke kondamnis sklaveso di indijeni, qua gradope deklinis. Tandem indijeni intermariajis kun Portugalani e Hispani, e formacis nova klaso di mestici.

José de San Martín e Simón Bolívar en Guayaquil.

Kande Napoléon la 1ma invadis Hispania e pose Portugal dum la komenco dil 19ma yarcento la situeso di lua kolonii en Sud-Amerika rapide modifikesis. João la 6ma di Portugal fugis vers Brazilia ed instalis guvernerio en l'urbo Rio de Janeiro. Pos retroirar vers Europa il lasis lia filiulo, Pedro qua proklamis Braziliana nedependo ye la 7ma di septembro 1822. En Hispana kolonii, lokal asemblaji ne aceptis la remplasigo di Fernando la 7ma di Hispania da Joseph Bonaparte, kreis lokala guverni (Juntas) e pose komencis militi por nedependo. Granda Kolumbia, Arjentinia, Paraguay, Chili, Equador, Peru, Bolivia ed Uruguay divenis komplete nedependanta ante 1830. Poka landi atingis nedependo nur dum la 20ma yarcento: Panama en 1903, Guyana en 1966, Trinidad e Tobago en 1962 e Surinam en 1975.

Chiliana navo *Esmeralda* sinkas apud Iquique, dum la milito di Pacifiko.

Dum la 19ma yarcento, eventis interna militi en Arjentinia, Brazilia (milito di Farrapos e Milito di Canudos), e Kolumbia (tale nomizita "milito di la 1000 dii") e militi inter Sud-Amerikana landi, exemple milito di la Kunfederuro (1836-1839), Milito di Pacifiko (1879-1883) e milito di Paraguay. La militi inter Sud-Amerikana landi modifikis la mapo dil kontinento, exemple la fino di la kunfederuro Peru-Bolivia, la perdo di Boliviana litoro por Chili en tale nomizita milito di Pacifiko, e la devasto di Paraguay dum la milito di Paraguay, qua perdis teritorii por Arjentinia e Brazilia.

Leopoldo Galtieri, diktatoro Arjentiniana dum la milito di Falklandi.

Dum la 20ma yarcento militi divenis min ofta, ma anke eventis la milito di Chaco (1932-1935) inter Bolivia e Paraguay, e la milito inter Equador e Peru pri la frontierala limiti inter la du landi. Anke eventis la milito di la Falklandi en 1982 inter Arjentinia ed Unionita Rejio pri la posedajo di Falklandi. Tamen, la regiono subisis militala diktatoresi, note pos la duesma mondomilito e la komenco di la kolda milito. Militala rejimi instalesis en Brazilia dum la yari 1960a, Uruguay, Chili, Arjentinia e Peru dum la yari 1970a, e multa stato-stroki eventis en Bolivia dum ta periodo. La diktatoresi enkarcerigis mili di opozanti, multi de qui sufris tormenti e mortigesis. La diktatoresi inkluzite interkunlaboriris por kaptar ed eliminar opozanti, tra la nomizita "Operaco Kondor". La sama epoko, Kolumbia subisis interna milito inter la guvernerio e Marxista gerili (la grupo FARC) kun la partopreno di interesti de la drogo-trusti.

Gradope la diktatoresi desaparis dum la yari 1980a, e la regiono riexperiencis demokratio. Anke l'intenseso di la konflikti en Kolumbia diminutis. La regiono subisis severa debo-krizi dum la yari 1980a e 1990a, e probis kontrolar inflaciono tra ortodoxa e ne-ortodoxa formuli. De la duimo dil yari 1980a til nun multa landi di regiono probas integrar lua ekonomii tra la kreado di ekonomiala unioni, exemple Mercosur (Brazilia, Arjentinia, Uruguay e Paraguay, pose kun eniro di Venezuela) ed Andiana Komuneso (Hispane: Comunidad Andina, konsistanta ek Peru, Bolivia, Equador e Kolumbia). La maxim recenta projeto pri ekonomial uniono esis la kreo di Unasur, qua komprenas omna Sud-Amerikana landi ecepte Trinidad e Tobago.

Politiko

Renkontro di chefi di stato di Sud-Amerikana landi en 2008, por la duesma asemblo di Unasur.

Precipua artiklo: Unasur

Dum la komenco dil 21ma yarcento guverni de centra-sinistra o sinistra elektesis en Sud-Amerika, en Arjentinia, Bolivia, Brazilia, Chili, Uruguay, Equador, Paraguay, Venezuela e Peru. Recente, Sud-Amerikana landi kreis Unasur, kun skopo permisar la libera movo di personi, ekonomiala developo, establisar politiko komuna pri defenso ed eliminar doganala tarifi inter la partoprenanti dil organizuro.

Landi	Surfaco en km²	Habitantaro ^{[Noto 1]}	IHD^{[Noto 2]}	Chefo di stato (januaro 2019)
Brazilia	8.515.767	206,5 (22)	0,744	Jair Bolsonaro
Arjentinia	2.780.400^{[Noto 3]}	42,1 (15)	0,808	Mauricio Macri
Peru	1.285.216	31,3 (28)	0,737	Martín Vizcarra
Kolumbia	1.141.748	49,8 (36)	0,711	Iván Duque Márquez
Bolivia	1.098.581	10,4 (8)	0,667	Evo Morales
Venezuela	916.445^{[Noto 4]}	33,8 (27)	0,764	Nicolás Maduro
Chili	756 102^{[Noto 5]}	17,8 (24)	0,822	Sebastián Piñera
Paraguay	406.752	6.8 (15)	0,676	Mario Abdo Benítez
Equador	283.561	15,4 (47)	0,711	Lenín Moreno
Guyana	214.970	0,7 (3)	0,638	David Granger
Uruguay	176.215	3,4 (19)	0,790	Tabaré Vázquez
Surinam	163.820	0,5 (3)	0,705	Dési Bouterse
Trinidad e Tobago	5.128	1,3 (254)	0,766	Anthony Carmona

Noti

↑ Habitantaro = Nombro di habitanti, en milioni (denseso, habitanti/km²), segun statistiki de 1ma di julio 2002.
↑ Indexo pri homala developeso.
↑ Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la surfaco di Antarktika e sud-Amerikana insuli demandata da Arjentinia).
↑ Venezuelana guvernerio demandas la Teritorio Esequibo -tota surfaco 159.542 km² (segun la kontrato di Genève (1966)).
↑ Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la teritorio en Antarktika, demandita da Chili: 1 250 258 km². Kun ta teritorio, la tota surfaco di Chili esus 2 006 361 km² (Segun dati de la Militala Instituto pri Geografio, de Chili).

Referi

↑ "South America - Publikigita da New York, Columbia University Press. Nomo di la publikigo: The Columbia Encyclopedia, 6th ed. 2001-6.. : "fourth largest continent ..., the southern of the two continents of the Western Hemisphere."
↑ LANIC country page

	Landi en Sud-Amerika
Arjentinia \| Bolivia \| Brazilia \| Chili \| Kolumbia \| Equador \| Guyana \| Panama \| Paraguay \| Peru \| Surinam \| Trinidad e Tobago \| Uruguay \| Venezuela
Nesuverena teritorii: Falklandi \| Franca Guyana

[3] Habitantaro = Nombro di habitanti, en milioni (denseso, habitanti/km²), segun statistiki de 1ma di julio 2002.

[4] Indexo pri homala developeso.

[5] Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la surfaco di Antarktika e sud-Amerikana insuli demandata da Arjentinia).

[6] Venezuelana guvernerio demandas la Teritorio Esequibo -tota surfaco 159.542 km² (segun la kontrato di Genève (1966)).

[7] Korespondas a la surfaco en Sud-Amerika sen inkluzar la teritorio en Antarktika, demandita da Chili: 1 250 258 km². Kun ta teritorio, la tota surfaco di Chili esus 2 006 361 km² (Segun dati de la Militala Instituto pri Geografio, de Chili).

[1] "South America - Publikigita da New York, Columbia University Press. Nomo di la publikigo: The Columbia Encyclopedia, 6th ed. 2001-6.. : "fourth largest continent ..., the southern of the two continents of the Western Hemisphere."

[2] LANIC country page

[1]

[2]

[Noto 1]

[Noto 2]

[Noto 3]

[Noto 4]

[Noto 5]