Iosif Stalin
Iosif Vissarionovitx Dzhugaxvili[1] (errusieraz: Иосиф Виссарионович Джугашвили; georgieraz, იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი, Ioseb Besarionis dze St'alini) Gori, Errusiar Inperioa, egun Georgia, 1878ko abenduaren 18a - Mosku, 1953ko martxoaren 5a), ezagunagoa Iosif Stalin (georgieraz, იოსებ სტალინი Ioseb St'alini; errusieraz: Иосиф Сталин) goitizenaz, sobietar estatu-politikaria izan zen, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkari nagusia 1922-1952 bitartean, eta Ministro Kontseiluko burua 1941etik 1953 arte. Agintaldi luze horretan, diktadura pertsonala ezarri zuen. Historialariek milioika lagunen heriotzen erantzule jotzen dute.[2][3] Haren doktrina politikoa estalinismoa da.
Familia behartsua zuen, eta amak Tbilisira bidali zuen 1895ean, apaiz ikasketak egin zitzan. Hark, ordea, ikasketak alde batera utzi zituen, eta talde sozialistetan militatzen hasi zen. 1902an atxilotu zuten lehen aldiz, eta Siberiara bidali zuten. Siberiatik ihes egin eta Georgiara itzuli zenean, boltxebikeekin bat egin zuen. 1905ean ezagutu zuen Lenin. Stalinek ez zuen erbestera jo, eta 1917ko Iraultzara arte hainbat aldiz atxilotu zuten. Iraultzaren ondoren haren eragina handitu zen boltxebikeen artean.[4]
1922an Alderdi Komunistako idazkari nagusi izendatu zuten, eta postu hori baliatu zuen boterera heltzeko. 1929tik aitzinera, boterea egonkortu eta alderdi barreneko arerio guztiak espetxeratu edo hilarazi zituen. Haren agintaldian, industrializazio prozesua gauzaturik eta Bigarren Mundu Gerran Alemania Nazia garaiturik, Sobietar Batasuna munduko potentzia gisa egonkortu zen.[4] Baina, aldi berean, oso erregimen itxi eta totalitarioa eratu zuen. Bere figuraren gurtzea bultzatu zuen, eta neurri errepresibo gogorrak jarri zituen martxan. Milioika lagunek pairatu zuten haren errepresioa, eta haietako asko Siberiara bidali zituzten, gulagetara eta lan behartuetan aritzera. 1953an hil zenean, desestalinizatze prozesuari ekin zion Sobiet Batasunak, Nikita Khrustxoven eskutik.[5]
Ezizenak
aldatuEzbairik gabe, Stalin izan zen haren ezizenik ospetsuena, hots, “Altzairuz Egina” edota “Altzairuzko Gizona” (stal hitzak errusieraz “altzairu” esan nahi du, Vladimir Leninek berak erabilitako -in atzizkia gehituta). 1912an hasi zen Stalin deituratzat erabiltzen, boltxebikeek Tammerforsen (Finlandia) egindako biltzarraren ondoren, eta 1917. urteaz geroztik ezizen horrekin izan zen ezaguna. Hala ere, haren hurbilekoek Soso ere deitzen zioten, gaztaroan bere olerkiak sinatzeko erabili ohi zuen Soselo izenaren laburdura (errusierazko Iosif izenaren georgierazko parekidea da). Bere buruari Koba ezizenez ere deitzen zion, izen hori baitzuen georgiar herri-heroi batek. Beste ezizen ezezagunago batzuk ere erabili zituen: David, Morti, Nijeradze, Txizhikov eta Ivanovitx.
Bizitza
aldatuIosif Stalin Georgiako Gori hirian jaio zen; aita, Vissarion Jugaxvili, osetiarra zen eta ama, Ketevan Geladze, georgiarra. 15 urte zituela, Tbilisiko apaizgaitegi ortodoxoan sartu zen. Ideia marxista eta iraultzaileen berri izan zuen bertan, eta ELASDn (Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata) sartu zen 1898an. Handik urtebetera, apaizgaitegitik bota zuten propaganda marxista egiteagatik. Bulego batean aldi labur batez lan egin ondoren, Tbilisiko alderdi sozialdemokrataren batzarreko kide egin zen eta politikari emana bizi izan zen handik aurrera. 1903ko azaroan, Siberiara bidali zuten, baina 1904 hasieran ihes egitea lortu zuen.[6]
Errusiako Langileen Alderdi Sozialdemokrata bitan zatitu zenean, Lenin buru zuten boltxebikeekin bat egin zuen. 1905eko Iraultzan parte hartu zuen; urte hartan bertan Finlandian egin zen alderdiaren biltzarrean parte hartu zuen eta Lenin ezagutu zuen han. 1907an, Bakun bizi zelarik, hainbat greba bultzatu zituen eta kartzelara sartu eta erbestera bidali zuten behin baino gehiagotan. 1912an boltxebikeak alderdi sozialdemokratatik bereizi ziren, eta Stalin alderdi berriko batzar zentraleko kide hautatua izan zen. Halaber, Pravda-ren lehen alea argitaratu zuen. 1913ko urtarrilean, Vienan zen bitartean, bere garaian garrantzi handia izan zuen liburu famatu bat idatzi zuen: Natsionalni vopros i marksizm (1914, “Nazio arazoa eta marxismoa”). Garai hartan hartu zuen Stalin (errusieraz: “Altzairuzko Gizona”) ezizena. 1913ko otsailean San Petersburgora itzulirik, atxilo hartu eta Siberiara bidali zuten erbesteraturik 1917 arte.
1917ko Iraultzan Stalin Petrogradora (San Petersburgora) joan zen eta buruzagi nagusietako bat izan zen. Pravda egunkariko zuzendari, alderdiko politburo edo zuzendaritzako kide eta nazionalitateen komisario izan zen. Gerra Zibilean (1918-1922) Nazioko Defentsa Kontseiluko kide eta komisario politiko izan zen. 1921ean, Leon Trotski aurka izan bazuen ere, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistako idazkari nagusi izendatu zuten; horri esker, alderdiaren aparatu guztia eta administrazioa kontrolatu zituen. Garai hartan, SESBen ziharduten talde erlijiosoen aurkako erasoak ere izan ziren.
Lenin 1924an hil zen, eta hutsik utzi zuen alderdi komunistaren lidergoa. Borroka gogorra hasi zen orduan Trotski eta Stalinen artean, Batzorde Zentralaren ardura bere gain hartzeko. Funtsean, Trotskik zuen Leninen babesa, eta sistema ez horren zurrun baten aldekoa zen, hainbat korronte politikoren ahotsa entzutekoa aukera ematen zuena. Stalin ez bezala, komunismoa nazioarte osora zabaltzearen aldekoa zen. Stalinek, berriz, Sobietar Batasunean finkatu nahi zuen iraultza, eta nazioarteko sare komunista horren interesen alde jarri. Ezustean Stalinek hartu zuen alderdi komunistaren ardura, Grigori Zinoviev eta Lev Kamenevekin batera. Hain justu ere, Troika izeneko aginte kolegiatua osatu zuten hirurek.[5] Hasieran, Zinovievekin eta Kamenevekin batera gobernatu zuen, baina handik urte batzuetara alderdiko zuzendaritzatik (Politburotik) egotzi zituen traba egiten zioten aurkariak. Trotski 1925ean bota zuen SBAKetik, eta 1927an deserriratu zuten. Ordutik, handituz joan zen haren aurkako jazarpena, eta zenbait herrialdetan ibili ostean (Turkian eta Norvegian, besteak beste) Mexikora erbesteratu zen. Han Ramon Mercader komunista katalanak hil zuen, Stalinen aginduz, 1940an.[5]
Stalinen ideien arabera, sozialismoa herrialde batean gauzatu eta indartu behar zen aurrena eta handik beste herrietara zabaltzen ahalegindu gero. Hala, bere eginahal nagusia Sobietar Batasunean ekonomia egitura sendoak sortzea izan zen, estatua beste inoren mende egon beharrik gabe, burujabe izan zedin. Zentralismo burokratikoa jarri zuen indarrean, non milaka lagun bihurtu zituen elite sumiso bat bere irizpideekiko.[5] Nekazaritzaren kolektibizazioa ezarri zuen eta lur-jabe txikien aurka gogor jokatu zuen. Horrekin batera, makina berriak sartu zituen; hala, nekazari askok hirietara jo behar izan zuen industrian lan egitera. Izan ere, industria egitura sendo bat sortzeari eman baitzion lehentasuna Stalinek. Horretarako, Bost Urteko Planak egituratu zituen, Sobietar Batasuna ahalik eta lasterren industrializatzeko. Lehen Bost Urteko Planaren (1928-1933) ondorio gisa, honakoa adierazi zuen:
| Wikitekan bada UEUren liburu batetik ateratako testu zatia: Iosif Stalin-en hitzaldia | |
| Liburu osoa: Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009 | |
| « | Sobietar Batasuna, defentsa ikuspegitik, gaizki prestatutako estatu ahula izatetik indartsua izatera pasatu da. Prest gaude edozein gertakizunetarako; gai gara defentsarako beharrezkoak diren bitarteko moderno guztiak masan sortzeko, eta baita armada behar bezala hornitzeko ere, kanpoko erasoei aurre egiteko. | » |
—[7] Testu osoa irakurtzeko Wikisourcen duzu eskuragarri | ||
Kolektibizazioaren funtsa lurraren jabetza komuna zen, kolkhozetan antolatua. Horren aurka zeuden milaka kulak Siberiara deportatuak izan ziren. Prozesua ez zen ondo egin eta, hasierako urteetan produkzioa jaitsi egin zenez, gosetea ekarri zien sobietarrei. Ukrainan, esate baterako, 7-8 milioi lagun hil zituen 1932-1934 bitarteko goseteak, nekazariak gehienak.[8]
1930ean, Stalinen esku geratu zen estatuko aginpide guztia, Nikolai Bukharin, Aleksei Rikov eta beste aurkariak baztertu egin baitzituen, kolektibizazioaren aurka zeudelako. SESBeko jaun eta jabe bihurturik, bere aginpidea indartu zuen, aurkariak eta etsaiak ankerki zapalduz; hala, Sergei Kirov bere laguntzailea hil zutela aitzakia harturik, Purga Handiari ekin zion, eta bere laguntzaile izandako asko eta asko, Bukharin, Rikov, Zinoviev eta Kamenev besteak beste, hiltzera kondenatu zituen.
1939an, Alemania Naziren indarraz kezkaturik eta gerra Sobietar Batasunera bidera ez zedin, elkarri ez erasotzeko hitzarmena izenpetu zuen Hitlerrekin (Molotov-Ribbentrop Ituna). Bigarren Mundu Gerra hasi zenean, Stalinek Poloniako ekialdea, Herrialde Baltikoak eta Finlandiako eta Errumaniako hainbat lurralde konkistatu zituen indarrez. 1941eko ekainean, Sobietar Batasunaren inbasioari ekin zion Alemaniak. Uda aprobetxatu nahi zuen herrialde komunista bere gain hartzeko eta Kiev, Leningrado eta Mosku inguratzea lortu zuten tropa alemanek erasoa hasi eta aste gutxira. Armada Gorriak Ural mendilerroaren ekialdera jo zuen, neguaren zain. Gerraz baliaturik, Stalinen aginpidea areagotu egin zen, ahalmen guztiak bereganatuta: Herri Komisarioen kontseiluko eta gudarosteko buru egin zen. Sobietarren kontraerasoak Berlingo ateetaraino eraman zuen Armada Gorria, eta 1945eko maiatzean Hitlerrek amore eman behar izan zuen. Sobiet Batasunak milioika biktima izan zituen gatazka militar handian.[5]
-
Stalin eta von Ribbentrop 1939an
-
-
Alemaniarrek atzera egin zutenean, Ekialdeko Europako herrialde asko Sobietar Batasunaren mende geratu ziren, eta izenaz burujabe baziren ere, ekialdeko estatu gehienak Stalinen politikaren morroi izan ziren handik aurrera. Bere bizitzaren azken urteetan, Gerra Hotza piztu zen demokrazia liberalen eta Sobietar Batasunaren artean; garai hartan diziplina zorrotza ezarri zuen Sobietar Batasun barruan eta baita kanpoan ere; barruan, ideologia zentsura ezarri eta askatasunak ezabatu eta bere irudia oso goraipatua izan zen, eta kanpoan, berriz, bere politikara makurrarazi zituen beste herrialdeetako alderdi komunistak eta bere eraginpean zeuden estatuak. Hil zenean Leninen mausoleoan hilobiratu zuten.
1956an, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistaren XX. kongresuak, Nikita Khrustxoven txostenean oinarri hartuta, Stalinen tirania eta bere garaiko gertakizunen kontaera aldatu izana salatu zituen, eta marxismo-leninismoa, berriz ere, komunismoaren oinarri izan zedin eskatu zuen. Horrezaz gainera, hirien izenak aldatu (Stalingrado ordez Volvogrado) eta Stalinen irudiak eraitsi ziren. 1961ean, alderdiaren XXII. kongresuak Leninen mausoleotik ateratzea erabaki zuen; Kremlingo harresian hilobiratu zuten azkenik, Sobietar Batasuneko beste gizon handien ondoan.
Heriotza
aldatuBizitzako azken urteetan, Stalinek lau pertsonaren konfiantza inguratu zuen: Lavrentia Beria NKVD zerbitzu sekretuetako burua, Georgi Malenkov, Nikolai Buganin eta Nikita Khrustxov. Stalinek ez zituen gobernu-lanak Kremlinen kudeatzen, Kuntsevoko bere datxan baizik, Kremlindik 20 minutura autoz.
1953ko otsailaren 28an, afari oparoa egin zuen, eta jan-edanak goizalde arte iraun zuen. 1953ko martxoaren 1eko goizeko hamaiketan Stalinek ez zituen bere atseden gelatik guardiak deitu, ohi zuen ez bezala, ezta gelatik atera ere. Arratsaldeko seietan, haren gelako argia piztu zen. Stalini apoplejia batek erasan zion.[9]
Guardia batek lurrean zetzala ikusi eta Stalin sofa batean etzan zuten. Guardiek Beria deitu zuten telefonoz. Beriak galarazi zuen mediku batek Stalin berehala artatzea.[9] Lehendabizi Beria, Malenkov, Buganin eta Khrustxov bertaratu ziren martxoaren 2ko gauean, Stalin konorterik gabe zela. Stalin "lotan" utzi zuten, Beriak adierazi zuen bezala. Hamahiru ordu joan ziren mediku batek diktadorea ikusi zuen arte.[10]
Medikuek izainak erantsi zizkioten lepoan susper zedin, errusiar metodo tradizional bat.[10] Tarteka esnatzeko keinuak egin eta ura edan zuen arren, martxoaren 4rako argi zirudien Stalin hilzorian zela, atzera bueltarik gabe. Diktadorea, artean, une batez esnatu zen amorrua eta eldarnioa zerizkiola keinuetan. Haatik, biharamuneko gaueko hamarrak laurden gutxiagoan hil zen.[11]
Stalinen hilzorian eta haren ohe aldamenean beilari zituen sobietar agintariek ondorengotzarako botere lehia hasi zuten, bi taldetan elkartuz: batetik, Beria eta Malenkov; bestetik, Buganin eta Khrustxov.[12] Hor bertan, SESB zuzendu behar zuen hurrengo agintari taldea erabaki zuten. Stalin hil ondoren, hiru dolu egun agindu ziren, eta Leninen mausoleoan hilobiratu zuten, mausoleoari haren izena ere gehituz. Pentsatzen da ehunka pertsona hil zirela gorpua bisitatzean sortu zen anabasan.[11]
Biktimen kopurua
aldatuHitlerrekin batera, XX. mendeko genozidarik handientzat jo izan da Stalin, milioika gizabanakoren heriotzaren erantzulea izan zelako [13] [14].
Zaila da bere biktimen kopurua kalkulatzea. Deportazioak eta gulagak, propio eragindako goseteak (Ukrainakoa, esaterako, Holodomor beldurgarria), purgak, II. Mundu Gerrako presoen fusilamenduak, exekuzio politikoak....Sobiet Batasuna desagertu ondoren historialari batzuek ikerketa sakonak egin zituzten, baina zenbakietan ez dago adostasunik. Biktimen kopurua 4-10 milioiren artean legoke, historialarien arabera [15] [16] [17]
Goseteen ondorioz hildakoen kopurua gehitzen bazaio aurreko kopuruari (hainbat ikerlariren iritziz goseteak propio eragindakoak zirelako, etsaiak eta gutxiengo etnikoak akabatzeko; haatik, puntu honetaz ez dago adostasunik) kopuru finala handiagoa litzateke, 20 milioitik gertu egonik [18]
Idazlanak
aldatu- Marxismoa eta nazionalitateen arazoa. 1913
- Leninismoaren oinarriak. 1924
- Boltxebismoaren historiaren zenbait konturi buruz. 1931
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2018/3/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia: 156. araua: Alfabeto zirilikoz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema.
- ↑ Martínez Rueda, Fernando; Urquijo Goitia, Mikel. Materiales para la historia del mundo actual. Ediciones Istmo, books.google.es (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
- ↑ Werth, Nicolas. Les crimes de masse sous Staline (1930-1953). sciencespo.fr (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
- ↑ a b Rodriguez, Mikel. SESBen altzairuzko agintaria. Berria egunkaria, berria.eus, CC BY-SA 4.0 lizentzia (Noiz kontsultatua: 2018-3-26).
- ↑ a b c d e Petxarroman, Inaki. Utopia bat, errealitateak zapuztua. Berria egunkaria, berria.eus, CC BY-SA 4.0 lizentzia (Noiz kontsultatua: 2018-3-26).
- ↑ Rappaport, Helen. Joseph Stalin: A Biographical Companion. ABC-CLIO, books.google.es (Noiz kontsultatua: 2018-3-23).
- ↑ Martínez Rueda, Fernando; Aizpuru Murua, Mikel. (2011). Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009. Udako Euskal Unibertsitatea ISBN 9788484383345..
- ↑ Sokarros, Allande. ‘Holodomor’, infernu ahaztezina. Berria egunkaria, datu-basea15.wikispaces.com (Noiz kontsultatua: 2018-3-27).
- ↑ a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (2/5) - Stalin, Trotsky, and the Terror - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
- ↑ a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (3/5) - Stalin, Hitler and the War - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
- ↑ a b (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (5/5) - Stalin, Khrushchev, and Death - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
- ↑ (Ingelesez) «Stalin: Life and Death of a Dictator (4/5) - Stalin, Beria, and the Bomb - Watch the full documentary | ARTE in English» ARTE (Noiz kontsultatua: 2023-03-11).
- ↑ Genocides in the Twentieth Century] Princenton University
- ↑ Hitler y Stalin, ¿cuál mató a más gente? semana.com (2020ko azaroan)
- ↑ Getty, J. Arch; Rittersporn, Gábor T.; Zemskov, Viktor N. "Victims of the Soviet Penal System in the Pre-war Years". The American Historical Review, 98, 4, Oct. 1993, 1017-1049 orr.
- ↑ Stephen Wheatcroft The Scale and Nature of German and Soviet Repression and Mass Killings,1930-45 Europe-Asia Studies, 1996
- ↑ Stephen Wheatcroft More light on the scale of repression and excess mortality in the Soviet Union in the 1930s Soviet Studies, 1990
- ↑ Robert Conquest. The Great Terror: A Reassessment, Oxford University Press, 1991 ISBN: 0-19-507132-8
Kanpo estekak
aldatuDatuak: Q855
Multimedia: Joseph Stalin / Q855
Jatorrizko testuak: Egilea:Iosif Stalin