Ibargoiti

Ibargoiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Ibargoiti
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Ibargoiti

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Yvargoyti (991)
• Iuargoiti (1105)
• Yuargoiti (1270)
• Val de Yuarrgoyti (1366)
• Valle de Ibargoiti (1534)
• Valle de Ybargoiti (1638)
• Valle de Ibargoiti (1800)
• Ibargoiti (1974)

Esanahi etimologikoa gardena du. Ibargoiti izenak "haran garaia" esan nahi du. Izen hori ulertzeko, kontuan izan behar da Ibargoiti dela Elortz ibaiaren ibarreko zatirik garaiena. Gaur egun Ibargoiti Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago, baina hizkuntza hori XIX. mendera arte hitz egin zen bertan.

Ibargoitiko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Ibargoitiko banderak orkatz bat dauka hondo gorri baten gainean.

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.

Ibargoiti Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-2420 errepideak eta A-21 autobiak ibar osoa zeharkatzen ditu. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Idotzinen dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga eta Izko mendien magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Ibargoitiko klimaren ezaugarriak, azpimediterraneo motakoak dira, uda garaiko lehortea, prezipitazio eskasak baina Nafarroa hegoaldean baino ugariagoak eta aldaketa termiko handia. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 12 gradu artekoa eta prezipitazioak 1000 eta 1400mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 100-140 izaten dira.

Jatorrizko landareditik, erlikia batzuk baino ez dira geratzen Izko eta Itzaga mendilerroetan, eta gunerik euritsuenetan klima atlantikoari dagozkion zuhaitzak aurki daitezke (haritz eta pagoak), ameztiak gune lehorretan, eta birlandaturiko pinuak udalerri gehienean. Birlandaturiko pinuen azalera, Austriatik ekarritako pinu lariziarrekin egin zen eta XX. mendearen amaieran 450 hektarea ingurutan zeuden.

Ibargoitin dagoen Elo udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago..^[7]

Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.5	25.0	27.5	35.0	40.0	40.0	41.0	37.5	30.5	23.0	19.5	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.7	10.5	13.8	15.9	20.1	24.8	28.1	28.5	24.2	18.9	12.5	9.4	17.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.5	9.0	11.0	14.5	18.5	21.2	21.5	18.2	14.2	9.1	6.1	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.1	2.5	4.3	6.0	9.0	12.2	14.4	14.6	12.1	9.4	5.7	2.8	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-8.5	-10.0	-1.5	0.0	3.0	7.0	5.0	3.0	-1.0	-5.5	-9.5	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	80.4	69.2	74.0	84.5	69.1	53.1	40.1	33.9	52.9	80.9	101.4	77.9	817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	57.6	46.0	69.3	56.8	56.2	69.1	59.3	98.3	93.0	74.5	64.5	65.5	98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.7	10.9	10.5	12.4	10.8	6.9	5.3	5.1	7.2	10.0	12.8	11.5	115.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.7	2.6	1.6	0.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.5	1.2	8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Idotzin   Abintzao   Getze   Izko   Lekaun   Sengaritz   Zabaltza   Zilegieta   Ariskao   Artzanegi   Besolla   Ekisoain   Erespuru   ↑ Garitoain   Martsain   Zirotz

Ibargoitiko herrien mapa

Ibargoitik 4 kontzeju ditu:

• Abintzao
• Getze
• Idotzin (ibarburua)
• Izko

Gainera, beste 4 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Lekaun
• Sengaritz
• Zabaltza
• Zilegieta

Azkenik, udalerrian 10 herri hustu daude:

• Ariskao
• Artzanegi
• Baratziaga
• Besolla
• Ekisoain
• Erespuru
• Garitoain
• Martsain
• Nekola
• Zirotz

 

Ibargoiti ibarreko herriak

Ibar dokumentatuta dago X. mendearen amaieran. 1835-1845 urteen arteko udal-erreformak Eloko justizien mende zeuden. 1847an lau eskola zeuden larre-dehesa gutxi batzuk, irin-errota bat eta urtero 15 000 lapurreta egiten zituen gatz-fabrika bat; irailaren 1ean, 2an eta 3an azoka egiten zen.

2023 urteko erroldaren arabera 282 biztanle zituen Ibargoitik.^[9]

Ibargoitiko udalerriaren mugetan, Izkoko mendilerroan, eta Ezporogi, Leatxe, Oibar eta Irunberri bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Izko" izeneko parke eoliko dago. Instalaturiko potentzia 33,00 megawatteko da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Horrez gain, udalerriaren iparraldean, Leotz eta Ezporogi bitartean, "Ibargoiti" izeneko parkea dago, instalaturiko potentzia 28,08 megawattekoa da.

Bestalde, Ibargoitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

1907ko abuztuaren 15ean nekazarien koperatiba sortu zen Idotzinen. Herrian jabetza pribatuko 507 hektarea lur eta 290 hektarea lur amankomun daude. 1970eko hamarkadako nekazaritzan egondako aldaketetan, 108 partzelara murriztu zen herriaren inguruko lur eremuen kopurua.

Ibargoitiko udaletxea Idotzin kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Untzitibarreko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Eslava Armendariz da, Ibargoitiko Talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Idotzin ibarburuan dago.

• UDALETXEA: San Klemente kalea z/g

Ibargoitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Eslava Armendariz da, Ibargoitiko Talde Independentekoa. Zinegotziak 6 daude:

• Jose Javier Urdaci Uceda (Ibargoitiko Talde Independentea)
• Maria Victoria Mendia Valencia (Ibargoitiko Talde Independentea)
• Sarai Vizcay Lecumberri (Ibargoitiko Talde Independentea)
• Carlos Maria Esparza Garcia (Ibargoitiko Talde Independentea)
• Elena Raquel Jimenez Grocin (Ibargoitiko Talde Independentea)
• Luis Ignacio Domeño Buldain (Ibargoitiko Talde Independentea)

1979tik, Ibargoitik 5 alkate izan ditu:

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Ibargoiti Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ibargoiti sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Elortzibar eta Untzitibar ibarrekin hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ibargoiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Ibargoitiko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ibargoiti eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %2,67ek zekien euskaraz hitz egiten, %5,80 2018koan.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Elo) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[13]

• Abintzaoko San Pedroko jaiak: maiatzaren bigarren asteburuan
• Idotzingo San Klementeko jaiak: ekainaren azken asteburuan
• Getzeko San Migelgo jaiak: irailaren azken asteburuan

 

• Abintzaoko San Pedro eliza, XIII. mendeko kristiau eliza.
• Besollako Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza erromaniko estiloan.
• Ekisoaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Getzeko San Migel eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Getzeko zubia, Elortz ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
• Idotzingo San Klemente eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Idotzingo jauregia, Erdi Aroko jauregi zaharra.
• Izkoko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Lekaungo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Zabaltzako San Andres eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zabaltzako Elizaberriko monasterioa, XIII. mendeko kristiau monasterioa.
• Zilegietako San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zilegietako dorrea, XIII. mendeko dorretxea eta jauregia.

• Frantzisko Espotz Mina (1781-1836), militar eta politikari.
• Fermin Balentzia (1948-), kantautore.
• Ricardo Valencia (1959-2007), garaiolari eta alpinista.

•  
  Zilegietako eliza
•  
  Abintzaoko eliza
•  
  Getzeko zubia
•  
  Besollako eliza

1. ↑ /iβ̞aɾɣ̞óiti/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia