Pirinioaurrea (eskualdea)

Pirinioaurrea beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Prepirineo

Izen ofiziala, Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da: Prepirineo / Pirinioaurrea.^[1]

Eskualdeak Pirinioaurrea sistema geografikoaren izena hartzen du, Pirinioen hegoaldean dauden mendi baxuenak.

Pirinioaurrea eskualdeak Pirinioak eskualdea du muga iparraldean eta ekialdean. Hegoaldean Zangozerria eskualdea dago. Hegomendebaldean, Erdialdea eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldean Metropolialdea eta Ibarrak daude, Iruñerria eskualdeko azpieskualdeak.

 

Pirinioaurrea eskualdeko ibaiak

Eskualdea Pirinioaurreko sistemaren eremuan dago. Mendiak eta mendilerroak haran lau samarrek eteten dituzte, eta horien artean nabarmenki nabarmentzen da. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:

Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:

• Erro
• Urrobi
• Irati
• Areta
• Elortz

Gainera, eskualdean Nafarroako ubidea hasten da, Itoizko urtegian.

Pirinioaurreak klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 13 gradu hegoaldeandik 10 gradu iparraldeanera. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 800-1200 mm inguru jausten dira urtero 110-130 egunetan.

Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak: Orotz-Betelu (iparraldea), Agoitz (erdialdea), Eparotz (ekialdea) eta Elo (hegoaldea).

Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	21.0	25.0	27.0	31.0	39.0	38.0	39.0	34.0	28.0	22.0	17.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.1	11.9	15.1	18.5	23.5	26.2	26.4	22.6	17.8	11.8	8.8	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.4	4.8	7.2	10.2	13.3	17.5	19.9	19.7	16.5	12.8	7.9	5.0	11.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.7	0.5	2.5	5.3	8.1	11.5	13.7	13.0	10.4	7.8	4.0	1.1	6.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-10.0	-11.0	-2.0	0.0	2.0	5.0	6.0	1.0	-3.0	-7.0	-10.0	-11.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	157.6	130.4	121.0	114.7	89.9	64.5	45.8	50.3	81.4	111.3	162.7	141.3	1270.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	75.0	72.0	65.0	62.0	45.0	65.0	58.0	140.2	97.0	98.0	72.0	91.0	140.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.4	12.9	11.9	13.4	11.8	7.6	5.9	6.7	8.4	11.2	14.1	13.1	131.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.8	3.8	2.0	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.0	1.9	12.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2]

Datu klimatikoak (Agoitz, 1993-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.5	22.0	25.0	29.0	35.0	40.0	40.0	40.0	36.0	30.0	23.0	17.0	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.9	10.5	14.3	16.7	20.9	25.8	28.5	28.6	24.0	19.1	12.3	9.1	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.2	6.1	9.2	11.5	15.2	19.5	21.8	21.9	17.9	14.0	8.5	5.4	13.0
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.5	1.7	4.1	6.3	9.5	13.1	15.2	15.3	11.9	8.9	4.7	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-4.0	-3.1	-1.5	0.8	3.3	7.7	10.2	10.1	6.5	2.5	-1.8	-4.0	-4.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	101.3	87.3	83.7	81.1	70.1	54.3	39.4	32.4	65.7	78.7	103.9	91.1	888.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	70.0	44.8	46.8	67.5	50.6	57.8	58.5	90.0	107.0	82.5	45.8	86.5	107.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.1	12.6	12.0	13.6	12.7	8.0	6.2	6.5	8.5	11.7	15.2	14.6	135.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.4	2.4	1.6	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3]

Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	22.0	26.0	29.0	33.0	38.0	41.0	40.0	37.0	32.0	25.0	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.6	10.2	13.4	15.3	19.9	24.9	28.6	28.5	24.0	18.4	12.2	9.1	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.2	5.2	7.8	9.8	13.8	17.9	20.7	20.7	17.1	12.8	7.8	5.0	11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.1	0.2	2.3	4.3	7.7	10.8	12.8	12.8	10.1	7.2	3.3	0.8	6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-17.0	-9.0	-4.0	-3.0	1.0	5.0	2.0	1.0	-3.0	-8.0	-11.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	69.3	67.9	62.6	91.9	71.3	52.8	35.0	39.5	62.2	92.0	93.7	95.2	833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	47.0	35.5	50.0	46.0	38.0	48.0	56.0	73.0	66.5	87.0	54.0	74.5	87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.7	8.9	12.2	10.7	6.9	4.6	4.8	7.0	10.5	11.5	12.0	109.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.6	1.4	1.2	0.8	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.5	1.1	6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4]

Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.5	25.0	27.5	35.0	40.0	40.0	41.0	37.5	30.5	23.0	19.5	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.7	10.5	13.8	15.9	20.1	24.8	28.1	28.5	24.2	18.9	12.5	9.4	17.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.5	9.0	11.0	14.5	18.5	21.2	21.5	18.2	14.2	9.1	6.1	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.1	2.5	4.3	6.0	9.0	12.2	14.4	14.6	12.1	9.4	5.7	2.8	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-8.5	-10.0	-1.5	0.0	3.0	7.0	5.0	3.0	-1.0	-5.5	-9.5	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	80.4	69.2	74.0	84.5	69.1	53.1	40.1	33.9	52.9	80.9	101.4	77.9	817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	57.6	46.0	69.3	56.8	56.2	69.1	59.3	98.3	93.0	74.5	64.5	65.5	98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.7	10.9	10.5	12.4	10.8	6.9	5.3	5.1	7.2	10.0	12.8	11.5	115.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.7	2.6	1.6	0.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.5	1.2	8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]

 

Pirinioaurrea eskualdeko banaketa tradizionala

Historikoki, eskualdea, Nafarroako erdialdea eta iparraldea bezala, ibarraka banatu da. Banaketa hori ez zen soilik geografikoa, eskumen politiko, administratibo, judizial eta militarrak ere bazituzten eta. Hauek dira ibar horiek:

• Arriasgoiti
• Artzibar
• Ibargoiti
• Itzagaondoa
• Lizoainibar
• Longida
• Untzitibar
• Urraulbeiti
• Urraulgoiti

Urraulgoiti eta Urraulbeiti ibarrak Urraul ibar handienean integratuta zeuden, Erromantzatua eta Ledeako Korreduarekin batera. Gainera, Agoitz, Urrotz eta Elo hiribilduek, antzinatik, beren ibar geografikoekiko independentzia administratiboa izan dute.

Pirinioaurrea eskualdea 12 udalerritan banatuta dago, honako hauek:

Udalerria	Biztanleria (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)	Udalburua
Agoitz	2970	13,54	219,35	Agoitz
Artzibar	296	145,34	2,04	Nagore
Elo	503	22,61	22,25	Elo
Ibargoiti	282	54,05	5,22	Idotzin
Itzagaondoa	159	59,63	2,67	Ardatz
Lizoainibar-Arriasgoiti	303	65,53	4,62	Lizoain
Longida	309	90,84	3,4	Aos
Orotz-Betelu	145	23,46	6,18	Orotz-Betelu
Untzitibar	225	37,34	6,03	Untziti
Urraulbeiti	326	59,41	5,49	Artieda
Urraulgoiti	135	137,7	0,98	Irurozki
Urrotz	418	11,4	36,67	Urrotz

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan
> 10000      5000-10000      2500-5000      1000-2500      500-1000      250-500      250-100      < 100	> %10      %5−10      %1−5      %0−1      %-5−0      %-10−-5      %-15−-10      < %-15

2020an gutxienez biztanle 1 zuten 99 biztanlegune daude eskualdean:

Herria	Kategoria	Udalerria	Ibarra
Abintzao	kontzeju	Ibargoiti	Ibargoiti
Adoain	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Agoitz	udalerri	Agoitz	Longida
Aiantz	leku	Longida	Longida
Aietxu	kontzeju	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Akotain	etxalde	Longida	Longida
Alduate	leku	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Altzorritz	kontzeju	Untzitibar	Untzitibar
Aos	kontzeju	Longida	Longida
Ardatz	kontzeju	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Arieltz	etxalde	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Aristu	etxalde	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Arizkuren	leku	Artzibar	Artzibar
Arrieta	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Arrietako bentak	etxalde	Artzibar	Artzibar
Arripodas	kontzeju	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Artaitz	kontzeju	Untzitibar	Untzitibar
Artanga	etxalde	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Artaxo	kontzeju	Longida	Longida
Artieda	kontzeju	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Azparren	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Beortegi	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Billabeta	kontzeju	Longida	Longida
Ekai	kontzeju	Longida	Longida
Elkoatz	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Elo	udalerri	Elo	Ibargoiti
Eparotz	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Erredin	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Erreta	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Espotz	etxalde	Artzibar	Artzibar
Ezkanitz	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Galdurotz	etxalde	Lizoainibar-Arriasgoiti	Arriasgoiti
Geretz	leku	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Getze	kontzeju	Ibargoiti	Ibargoiti
Gorraitz	leku	Artzibar	Artzibar
Hiriberri	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Hiriberri	leku	Longida	Longida
Idoate	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Idotzin	kontzeju	Ibargoiti	Ibargoiti
Iheltz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Imirizaldu	kontzeju	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Imizkotz	leku	Artzibar	Artzibar
Indurain	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Iriso	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Irurozki	kontzeju	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Izko	kontzeju	Ibargoiti	Ibargoiti
Jakoisti	etxalde	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Janaritz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Lakabe	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Larrangotz	leku	Longida	Longida
Leiun	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Lekaun	leku	Ibargoiti	Ibargoiti
Lerrutz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Liberri	leku	Longida	Longida
Lizarraga	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Lizoain	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Lusarreta	leku	Artzibar	Artzibar
Mendiorotz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Meotz	leku	Longida	Longida
Murillo	kontzeju	Longida	Longida
Nagore	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Nardoze Alduate	leku	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Nardoze Andurra	leku	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Naxurieta	leku	Untzitibar	Untzitibar
Olaberri	leku	Longida	Longida
Olaldea	auzo	Orotz-Betelu	Artzibar
Ongotz	kontzeju	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Orotz-Betelu	udalerri	Orotz-Betelu	Artzibar
Otsa	leku	Artzibar	Artzibar
Ozkaritz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Ozkoidi	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Rala	leku	Longida	Longida
San Vicente	kontzeju	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Santa Fe	etxalde	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Santsoain	leku	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Sengaritz	leku	Ibargoiti	Ibargoiti
Tabar	kontzeju	Urraulbeiti	Urraulbeiti
Turrillas	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Uliberri	leku	Artzibar	Artzibar
Untziti	kontzeju	Untzitibar	Untzitibar
Urbikain	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Urdirotz	leku	Artzibar	Artzibar
Uritz	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Urotz	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Lizoainibar
Urritzelki	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Arriasgoiti
Urrotz	udalerri	Urrotz	Lizoainibar
Usotz	etxalde	Artzibar	Artzibar
Xaberri	leku	Longida	Longida
Zabaltza	leku	Ibargoiti	Ibargoiti
Zabaltza	leku	Urraulgoiti	Urraulgoiti
Zabaltzeta	kontzeju	Untzitibar	Untzitibar
Zalba	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Arriasgoiti
Zandueta	etxalde	Artzibar	Artzibar
Zaragueta	kontzeju	Artzibar	Artzibar
Zenborain	kontzeju	Untzitibar	Untzitibar
Zilegieta	leku	Ibargoiti	Ibargoiti
Zorokiain	leku	Untzitibar	Untzitibar
Zuhatzu	leku	Itzagaondoa	Itzagaondoa
Zuntzarren	leku	Lizoainibar-Arriasgoiti	Arriasgoiti

Pirinioaurrea eskualdeak, gainera, 100 herri hustu ditu, honako hauek:

Gaur egun, Pirinioaurrea eskualdean 2 partzuergo daude hainbat udalerritan banatuta:

• Bordablanca (14. partzuergoa)
• Petronilo (17. partzuergoa)

Eskualdea 2019an sortu zen, Barkos gobernuak onartutako 04/2019 Foru Legearen arabera.^[1] Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde horren kasuan, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualdearen barruan zegoen azpieskualde bat zen. Proposamen hori berrikustean, inguruko alkate batzuen protestak eraginda, Zangozerria-Pirinioaurrea eskualde handia bi eskualdetan banatu zen: Zangozerria eta Pirinioaurrea.^[6]

Urte bereko irailean legeak atxilotu zuen Maria Chivite lehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik. 2021eko urrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere, Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.^[7]

2022 urteko erroldaren arabera 5914 biztanle zituen Pirinioaurrea eskualdeak.

Eskualdeko biztanleria, guztira

Eskualdeko biztanleria, udalerrien arabera

Bi okupazio nagusi daude eskualdean. Lehenengoa, industriala, eskualdeko industrialdeetan (Agoitz) zein inguruko zonaldeetan (Irunberri eta, bereziki, Iruñerria). Bigarrena tradizionalagoa da, eta nekazaritzari eta abeltzaintzari buruzkoa da. Eskualde honek oso ekoizpen-sare txikia du, despopulazioa jasaten baitu, eta, era berean, despopulazio horren kausa ere bada.

Pirinioaurrea eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.

Udal hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[8]

2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak
Udalerria	Alkatetza duen alderdia		Zg.
Agoitz		Euskal Herria Bildu	11
Artzibar		Artzibarko Herri Taldea	7
Elo		Elkarrekin Elotik	3
Ibargoiti		Ibargoitiko Talde Independentea	7
Itzagaondoa		Itzagaondoa Landa-Elkartea	4
Lizoainibar-Arriasgoiti		Lizoainibar-Arriasgoitiko Independenteak	5
Longida		Irati	7
Orotz-Betelu		Berraburu	5
Untzitibar		-	-
Urraulbeiti		Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza	7
Urraulgoiti		Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea	4
Urrotz		Iturzarrea	7

Foru hauteskundeak

Hauek dira 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:^[9]

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia		Bozak
		guztira	%	+/-
	Navarra Suma	926	30,48	?
	Euskal Herria Bildu	876	28,83	?
	Geroa Bai	622	20,47	?
	Nafarroako Alderdi Sozialista	329	10,83	?
	Ahal Dugu	167	5,50	?
	Izquierda-Ezkerra	57	1,88	?
	Vox	27	0,89	?
	Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa	16	0,53	?
	Equo	14	0,46	?
	Libertate Nafarra	4	0,13	?
	Solidaritate eta Autogestio Internazionalista	3	0,10	?
	Espainiako Alderdi Komunista	1	0,03	?

Pirinioaurrea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, ibarrak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiak Nafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera, Pirinioetako autobiak eskualdearen hegoaldea zeharkatzen du, Iruñea eta Jaka artean.

Hauek dira ardatz nagusiak:^[10]

Eskualdeko hezkuntza Nafarroako Gobernuaren menpe dago. Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.

Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan. Eremu mistoko udalerrietan (eskualdeko iparraldeko ibarrak), Euskararen Foru Legeari jarraiki, ez da nahitaezkoa gutxieneko euskara-eskolak ematea, baina erraztasunak eman behar zaizkie euskaraz eskolatu nahi dutenei. Hala ere, eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko hainbat ibarrak), praktikan, eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da, euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan, B edo D ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.

Pirinioaurrea eskualdean, hainbat udalerritan daude lehen mailako eskolak, eta horietan hogei bat ikasle baino ez daude eskolatuta, baina bigarren mailako hezkuntza ez dago ziurtatuta, eta hainbat ikasleek Iruñeraino joan behar izaten dute. Zehazki, 2019. urtean Pirinioaurrea eskualdean lehen hezkuntzako 2 eskola eta bigarren hezkuntzako institutu bat daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):^[11][12]

Nafarroa Garaian, osasun sistema Nafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.

Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzuk Nafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri, Iruñean.^[13]

Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:

Nafarroako Autobus Konpainiak Pirinioaurrea Iruñekin batzen du. Autobus lineek honako ibilbidea egiten du:

• Irunberri - Artieda - Artaxo - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea.

• Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Pirinioaurrea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

 

•      Eremu euskalduna
•      Eremu mistoa
•      Eremu ez-euskalduna

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian sailkatu ziren hurrengo udalerriak: Agoitz, Artzibar, Ibargoiti, Itzagaondoa, Lizoainibar-Arriasgoiti, Longida, Orotz-Betelu, Untzitibar eta Urrotz. Urraulgoiti eta Urraulbeiti udalerriak atzerkada-eremuan ziren eta Elo, ez-euskal eremuan.^[14]

Gaur ez da euskalki hiztunik eremu honetan. Artzibar izan zen bertako mintzoari luzeen eutsi zion ibarra. Etxean ikasitako euskara nola edo hala gorde zuen hondarreko hiztuna, Soledad Arbonies, 2017ko azaroan hil zen. Gainerako ibar gehienetan XX.mendean zehar desagartu zen tokian tokiko mintzoa; are lehenago Urraulbeitin zein Elon.

Eskualdeko euskara nafarrera euskalki da. Euskalki honek azpieuskalki ezberdinak ditu, eskualde gehienerako pirinioaurrera edo eguesibarrera eta iparralderako (Artzibar, Orotz-Betelu eta Arriasgoiti) artzibarrera delarik. Hala ere, ez dago barietate horietako hiztunik zenbatuta, eta, beraz, euskaldun berriak euskara batukoak dira.

Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak, Euskararen Foru Legearen bidez Nafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak, euskaldunen kopuruaren arabera: ez-euskalduna, mistoa eta euskalduna. Ñ legeak Agoitz, Artzibar, Lizoainibar-Arriasgoiti eta Orotz-Betelu udalerriak hartzen zituen barne, eremu mistoan. 2017an legea zabaldu zenean, Itzagaondoa, Longida, Urraulbeiti eta Urrotz udalerriak sartu ziren, eta Elo, Ibargoiti, Untzitibar eta Urraulgoiti eremu ez-euskaldunean geratu ziren.^[15]

Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, Kultura Ondasunen sartuak:

• Gazteluko arroila
• Higa mendia
• Iñarbeko arroila
• Itzaga mendia
• Potxe Txintxurrenea
• Ugarrongo arroila

•  
  Eloko zubia eta herria
•  
  San Calaveris zubia
•  
  Santa Feko monasterioa
•  
  Artaizko iturri erromanikoa

•  
  Urrozko Azoka enparantza
•  
  Nagore eta Itoizko urtegia
•  
  Urizko dorrea eta eliza
•  
  Orotz-Beteluko zubia
•  
  Zilegietako dorrea

1. ↑ /piɾínio.aurè.a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa bortzgarren silaban

• «Nafarroako Eskualdeak» www.lexnavarra.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-11-29).

• Nafarroa Garaiko eskualdeak
• Nafarroa Garaia