Aiaraldea
| Aiaraldea | ||
|---|---|---|
 Euskal Herria | ||
| ||
 | ||
| Administrazioa | ||
| Herrialdea |  Araba | |
| Udalerriak | 5 (lista ikusi) | |
| Eskualdeburua | Arespalditza | |
| Herri handiena | Laudio | |
| Izen ofiziala |  Aiarako Kuadrilla | |
| Presidentea (2023-2027) | Encina Castresana Astarloa (EAJ) | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 43°06′N 3°00′W / 43.1°N 3°W | |
| Azalera | 328,12 km² | |
| Distantzia | 52,9 km (Gasteizetik) | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 34.496 (2024:  128) | |
| Dentsitatea | 105,13 biztanle/km² | |
| Datu gehigarriak | ||
| Sorrera | 1989 | |
| Webgunea | cuadrilladeayala.eus | |
Aiaraldea edo Aiarako kuadrilla[1] da Araba osatzen duten zazpi kuadrilla edo eskualdeetako bat, probintziako ipar-mendebaldean eta izen bereko haranean kokatua. Udalerri hauek hartzen ditu: Amurrio, Artziniega, Aiara, Laudio eta Okondo. Guztira 328,12 km² ditu (Arabaren % 10), eta 34.353 biztanle zituen 2020ean (Arabaren % 11).
Nerbioi ibaiaren arroko herriak biltzen ditu batik bat. Bertakoak dira Laudio (hiriburua) eta Amurrio, biztanleria aldetik herrialdeko bigarren eta hirugarren udalerri arabarrak, hurrenez hurren.
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eskualde mugakideak iparraldean Enkarterri, Bilboaldea eta Arratia-Nerbioi, hegoaldean Merindadeak eta Añanako kuadrilla, ekialdean Gorbeialdea eta mendebaldean Merindadeak.
Gorobel da eskualdeko mendilerro nagusia, eta Nerbioi ibaiak zonaldea zeharkatzen du.
Udalerriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aiaraldeak bost udalerri biltzen ditu. Eskualdearen azaleraren % 40 Aiarak hartzen badu ere, Aiaraldeko biztanleria oso kontzentratuta dago Laudion eta Amurrion, ondorengo taulan ageri denez.
| # | Udalerria | Kontzejuak | Alkatea | Alkatearen alderdi politikoa |
Biztanleria (2020) |
Biztanleriaren ehunekoa, Aiaraldeko guztizkoan |
Azalera (km²) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Laudio | Ainize Gastaka Martinez | Euskal Herria Bildu | 18.118 | 53,8 | 37,56 | |
| 2 | Amurrio | Aloria Artomaña Baranbio Delika Larrinbe Lekamaña Lezama Saratxo Tertanga |
Txerra Molinuevo Laña | Euzko Alderdi Jeltzalea | 10.264 | 29,3 | 96,36 |
| 3 | Aiara | Aginaga Añes Arespalditza (herriburua) Beotegi Erbi Erretes-Lanteno Etxegoien Izoria Kexaa Lanteno Lexartzu Luiaondo Luxo Madaria Maroño Menagarai Menoio Murga Olabezar Opellora Ozeka Sanbantone Soxo Zuhatza |
Pruden Otegi Etxebarria | Euskal Herria Bildu | 2.968 | 8,3 | 140,85 |
| 4 | Artziniega | Campijo | Joseba Vivanco Retes | Euskal Herria Bildu | 1.800 | 5,3 | 27,45 |
| 5 | Okondo | Jon Escuza del Campo | Euzko Alderdi Jeltzalea | 1.203 | 3,3 | 29,90 | |
| Aiaraldea | 34.353 | 328,12 |
Arrazoi geografikoegatik, batzutan Bizkaiko Orozko eta Urduña ere Aiaraldea ibarreko partetzat hartzen dira.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aiarako Jaurerriak garrantzi handia izan zuen Erdi Aroan. XIV.-XV. mendeetan, Arabako gainerako lurraldeak bezala, Gaztelako Koroaren menpe geratu zen.
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Oro har, industriari emandako eskualdea da. Lehen sektoreak ez du pisu handirik, baina Aiaraldea da Arabako Txakolinaren ekoizle nagusia, jatorrizko izendapena 2003tik duena, eta Amurrion daude eskualdeko bi upelategiak.
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hizkuntza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Gaztelania da nagusi Aiaraldean, baina azken hamarkada hauetan gero eta handiagoa da euskaldunen kopurua. 1996ko datuek adierazten dutenez, urte horretan biztanleen % 58 erdalduna zen. Batez beste, urte hartako erroldak biltzen zituen 33.246 biztanleetatik 6.791 euskalduntzat zuten euren burua, 7.037k ia euskalduntzat -euskara indarberritzen ari den seinale- eta 19.418k erdalduntzat.
Hedabideak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Berdintasuna
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Amurrioko[2] eta Laudioko[3] Udalek Berdintasun Zerbitzu propioak dituzte eta Kuadrillako Berdintasun Zerbitzutik[4] udalerri txikien berdintasun politikak kudeatzen dira, hain zuzen ere, Aiara,[5] Artziniega[6] eta Okondokoak[7].
Aipatutako udalerrietan berdintasuna bultzatzeaz gain, hiru Berdintasun Zerbitzuak Urduña[8] eta Orozkokoekin[9] kolaboratu eta koordinatzen dira, Bizkaiko udalerriak izan arren, Aiaraldean daudelako. Era berean, udalerri eta eskualdean koordinatzen diren bezala, gainerako erakundeekin ere berdin egiten dute: Arabako Foru Aldundiarekin koordinatzen dira lurraldeko berdintasun politikak txertatzeko eta Emakunde eta Eudelekin[10] erkidegoko politikak koordinatzeko.
Berdintasun Zerbitzuek gauzatutako ekintzen artean, honakoak aipatu dira: Udalerri guztiek Berdintasun Planak dauzkate, Udalekoak edo Kuadrillakoa, berdintasun politikak antolatu eta egituratzeko; denek dute indarkeria matxistari aurre egiteko Protokoloa; elkarrekin, ekintzak gauzatzen dituzte (Beldur Barik Lehiaketa Aiaraldean,[11] LAIAeskolaren programazioa Aiaraldean,[12] jaietan eraso sexisten aurkako kanpaina, Aiaraldeko Berdintasun Topaketa.[13]
Aiaraldean emakume elkarte eta talde feminista ugari daude, besteak beste, Artziniegako Hiriska Emakume Elkartea, Menagaraiko Emakume Elkartea, Okondoko Ametsus Emakume Elkartea, Laudioko Solastiar Emakume Elkartea, Laudioko Jakaranda Emakume Elkartea, Laudioko AVILLO Emakume Alargunen Elkartea, Amurrioko Aurreraka Emakume Elkartea, Aiarako Eskutxiko Ahotsak Abesbatza, Urduñako Adi Emakumeak Elkartea, Urduñako Loraldi Emakume Elkartea eta Orozkoko Matxintxu Emakume Elkartea.
2017an Arabako lehen Emakumeen Etxea, Arespalditzan hasi zen martxan: Emakumeen Gela du izena.[14]
Aiaraldearrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Juan Antonio Urrutia Arana (1670-1743), markesa.
- Jose Paulo Ulibarri (1775-1847), idazle eta hizkuntzalaria.
- Estanislao Urkixo Landaluze (1816-1889), markesa.
- Ramon Belaustegigoitia (1891-1981), idazle eta futbolaria.
- Jesus Galindez (1915-1956), politikaria.
- Pablo Gorostiaga (1941-), politikaria.
- Juan Jose Ibarretxe (1957-), seigarren lehendakaria.
- Kepa Sojo (1968-), zinemagilea.
- Inma Shara (1972-), orkestra zuzendaria.
- Txani Rodríguez (1977-), idazlea.
- Elisabeth Pinedo (1981-), eskubaloi jokalaria.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastika Datutegia.
- ↑ Emakumea eta hirugarren adina – Amurrioko Udala. (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Laudio Udala» www.laudio.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Berdintasuna» www.cuadrilladeayala.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Hasiera» aiarakoudala.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Hasiera - Artziniegako Udala» artziniegakoudala.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Hasiera» www.okondokoudala.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Urduñako Udala - Igualdad» www.urduna.com (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Orozkoko Udala - Igualdad» www.orozkoudala.com (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Berdinsarea. (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ «Aiaraldeako Beldur Barik lehiaketa 2019 martxan da!» Beldur barik 2019-09-18 (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ Laia Eskola Aiaraldea 2019-2020 egitaraua aurkeztu da Laudion. (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ Artziniega – Aiaraldeko Berdintasun Topaketa. (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Respaldiza inaugura la primera casa de las mujeres de Álava. Noticias de Alava» Noticias de Álava (Noiz kontsultatua: 2019-11-14).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Gaztelaniaz)(Ingelesez)(Frantsesez) Aiarako kuadrillako turismo bulegoa
- aiaraldea.com webgunea
Agurain • Aiara • Amurrio • Añana • Aramaio • Argantzon* • Armiñon • Arraia-Maeztu • Arratzua-Ubarrundia • Artziniega • Asparrena • Barrundia • Bastida • Berantevilla • Bernedo • Burgu • Donemiliaga • Dulantzi • Ekora • Eltziego • Elvillar • Erriberabeitia • Erriberagoitia • Gasteiz • Gaubea • Guardia • Harana • Iruña Oka • Iruraiz-Gauna • Kanpezu • Kripan • Kuartango • Lagran • Lantaron • Lantziego • Lapuebla de Labarca • Laudio • Legutio • Leza • Mañueta • Moreda • Navaridas • Oion • Okondo • Samaniego • Trebiñu* • Urizaharra • Urkabustaiz • Villabuena • Zalduondo • Zanbrana • Zigoitia • Zuia | |
*Administratiboki, Argantzun eta Trebiñu Gaztela eta Leongo autonomia erkidegoan daude |