Aiara

Aiara
Araba, Euskal Herria
Aiarako udaletxea, Arespalditzan
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Aiaraldea
Izen ofiziala	Aiara / Ayala
Alkatea	Pruden Otegi Etxebarria (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01476
INE kodea	01010
Herritarra	aiarar[1]
Kokapena
Koordenatuak	43°04′36″N 3°04′44″W / 43.0766°N 3.0789°W / 43.0766; -3.0789
Azalera	140,85 km²
Distantzia	46 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	2.918 (2023) −3 (2022)
1.474 (%50,5)   (%51,4) 1.500
Dentsitatea	20,72 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[2]	% 31,26
Zahartze tasa[2]	% 15,39
Ugalkortasun tasa[2]	‰ 59,46
Ekonomia
Jarduera tasa[2]	% 81,77 (2011)
Genero desoreka[2]	% 9,14 (2011)
Langabezia erregistratua[2]	% 8,68 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 27,42 (2010)
Kaleko erabilera [3]	%  (2016)
Etxeko erabilera[4]	% 11.43 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aiarakoudala.eus

Aiara^[1] (ofizialki Aiara / Ayala) Arabako ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Gasteiztik 46 bat kilometrora dagoena. Udalerriak Arespalditza du herriburu, eta beste 22 herriz ere osatua dago; populatuena Luiaondo da.

Aiaraldeko eskualdea osatzen du Amurrio, Artziniega, Okondo eta Laudio udalerriekin batera.

Gorobel mendilerroa udalerriaren hegoaldean dago, Burgosko probintziako Merindadeen eskualdetik banatzen duela.

Ikustekoa da Soxotik gertu dagoen Peñaladros izeneko ur-jauzia, 25-30 metroko garaiera duena.

Aiarak mugakide ditu iparraldean Gordexola (Bizkaia) eta Okondo; ipar-ekialdean Laudio; ekialdean Amurrio; hego-ekialdean Urduña (Bizkaia); hegoaldean Merindadeak (Burgos); eta mendebaldean Artziniega eta Merindadeak (Burgos).

	Artziniega	Gordexola (Bizkaia) eta Okondo	Laudio
	Merindadeak (Burgos)		Amurrio
		Aiara
	Merindadeak (Burgos)	Merindadeak (Burgos)	Urduña (Bizkaia)

Historikoki garrantzi handia izan du, batez ere Erdi Aroan, azken hamarkadetan gainbehera badator ere. Gaur egun 3.000 biztanlera ere ez da heltzen udalerri osoa.

Historiaurreari dagokionez, hiru trikuharri aurkitu dira Aiaran; haietariko bi Añesen, eta Menoion bestea. K.a. XXV. mendekoak omen dira.

Aiara udalerria 24 herriz osatua dago, 23 kontzejutan antolatuta daudenak:

Nekazaritzari lotutako udalerria izanik, Aiarak ez zuen gora-behera demografiko handirik izan XX. mendean. Mende horren bigarren erdialdean beherakada txiki bat izan zuen, baina XXI. mendearen hasieran biztanleak irabazi zituen.

Aiarako biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

2023ko hauteskundeen ondorengo Aiarako udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 11	660 (% 44,69)
	Aiara Batuz (AB)	3 / 11	364 (% 24,64)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	3 / 11	360 (% 24,37)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 11	59 (% 3,99)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 11	34 (% 2,30)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza Boletin Oficial del Territorio Historico de Alava (Gaztelaniaz)

Hauek izan dira Aiarako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[5]
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Lazaro Gancedo Salmanton[5][6]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Florencio Alamillo Barandiaran[5][7][8]	1999	2000 a		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2000	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Ainhoa Campo Arenaza[5][9]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Josu Artetxe Arana[5][10]	2011	2015		Bildu
Gentza Alamillo Udaeta[5][11][12]	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Gentza Alamillo Udaeta[5][11][12]	2019	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea
Pruden Otegi Etxebarria[13][14][15]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a 2000ko Maiatzean Florencio Alamillo Barandiaran Alkatea zendu zen.

Araba Bus sareko  eta  lineek zerbitzua ematen diote udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 15 Gasteiz (unibertsitatea) Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (geltokia) • Zaitegi • Murgia • Sarria • Murgia (Paularrak) • Ametzaga • Beluntza (Soleta) • Izarra • Lezama • Larrinbe • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Luiaondo (Malato) • Luiaondo • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Areta • Laudio (Ugarte) • Okondo Artziniega⁠ 16 Artziniega Artziniega (gasolindegia) • Lanteno • Menagarai • Ibaguen • Arespalditza • Murga (industrialdea) • Izoria • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio • Amurrio (San Jose) • Laudio (Gurutze Gorria) • Laudio • Laudio (Ugarte) • Okondo (Goienuri) • Okondo (Okondoxena) • Okondo (Zubidiarte) • Okondo (Jubilatuen kluba) • Okondo (Kutxabank) Okondo

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak linea bat ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 2 Amurrio Arespalditza Luxo • Ozeta • Menoio • Beotegi • Kexaa • Menagarai (Jauregi) • Zuhatza (Ibarra) • Zuhatza (Zerrabe) • Zuhatza (eliza) • Agiñaga • Madaria • Salmanton • Maroño • Izoria • Murga (Markixa) • Murga (eliza) • Olabezar • Etxegoien • Amurrio (gasolindegia) • Amurrio (geltokia) Amurrio Arespalditza

• Arespalditzako parrokia (Andre Maria Jasokundekoa), XI. mendekoa, atari erromanikoarekin.
• Atxa dorretxea, Arespalditzan, XVII. mendekoa.
• Etxaurrengo Andre Mariaren santutegia, Menoion, XVIII. mendekoa, Gorobel mendien ikuspegi ederrak eskaintzen dituena.
• Kexaako dorretxe-gotorlekua, XIV. mendean eraikia estilo gotikoan.
• Lantenoko eskolak, kultura interesdun ondaretzat izendatuak.
• Murgako dorretxe-jauregia, 1272an eraikia.
• Negorta dorretxea, Zuhatzan, XV. mende bukaera aldera eraikia.
• San Bizente eliza, Añesen, XII. mendekoa, atari erromaniko ederrarekin.
• Ureta dorretxea, Lantenon, XIV.-XV. mendekoa.
• Zubiete dorretxea, Lantenon.

XIX. mendera arte ibarreko herri batzuetan euskara mantendu egin zuten, baina hortik aurrera gainbehera handia gertatu da Aiaran. Gaur egun, aiararren ia laurdena euskalduna da, eta haiek biltzeko asmoz Hogeitalau Euskara Elkartea sortu zuten.

• 
  Atxa dorretxea Arespalditzan.
• 
  Cerrajería jauregia Arespalditzan.
• 
  Negorta dorretxea, Zuhatzan.
• 
  Kexaako dorretxe-gotorlekua.
• 
  Murgako dorretxe-jauregia.
• 
  Zubiete dorretxea, Lantenon.
• 
  Ureta dorretxea, Lantenon.
• 
  Lantenoko eskolak.
• 
  Maroñoko urtegia

• Martin Aiala (Arespalditza, ? - 1556), Antiokiako patriarka
• Frantzisko Mendieta Retes (1556-¿?), pintore eta idazlea. Fernando Katolikoaren Bizkaiko Foruen zin egitea margolanaren egilea.
• Eugenio Llaguno (Menagarai, 1724-1799), politikari eta euskaltzale ilustratua^[16].
• Andrés Antonio Gorbea (Menagarai, 1792-1852), matematikaria.
• Estanislao Urkixo Landaluze (Murga, 1816-1889), Madrilgo alkatea 1883an
• Anuntxi Arana Murillo (1947) antropologoa eta irakaslea. Orozko Haraneko eta Iparraldeko kondaira mitikoak sakonki aztertu zituen^[17][18]. Iparraldean euskaraz aurkeztu zen lehenengo doktorego-tesia izan ze berea,^[19]
• Iñaki Isasi (Arespalditza, 1970), txirrindularia.

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Aiaraldea

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba

• Aiarako Udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) «Aiara», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
• Aiarako toponimia, Euskaltzaindiaren Euskal Onomastikaren Datutegian.
• Aiaraldeko Turismo Elkartearen webgunea^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Aiara, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Kexaako Aiala dorretxe-gotorlekuari buruzko informazioa^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Murga dorretxea^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Negorta dorrea^{[Betiko hautsitako esteka]}, Eusko Jaurlaritzaren euskadi.net webgunean.
• Aialatarrei eta Kexaari buruzko artikulua, euskonews.com webgunean.
• (Gaztelaniaz) Luiandoko argazkiak, Flickr webgunean.
• Luiandoko argazki zaharrak^{[Betiko hautsitako esteka]}.

Aiarako herriak
Agiñaga • Añes • Arespalditza • Beotegi • Erbi • Erretes Lanteno • Izoria • Kexaa • Lanteno • Lexartzu • Luiaondo • Luxo • Madaria • Maroño • Menagarai • Menoio • Murga • Olabezar • Opellora • Ozeka • Salmanton • Soxo • Zuhatza