Lagran

Lagran
Araba, Euskal Herria
Lagrango alde zaharra, ezkerrean iturria.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Mendialdea
Izen ofiziala	Lagran
Alkatea	Urtzi Gaintzarain Gonzalez de Durana (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01118
INE kodea	01030
Herritarra	lagrandar
Kokapena
Koordenatuak	42°37′32″N 2°35′04″W / 42.625555555556°N 2.5844444444444°W / 42.625555555556; -2.5844444444444
Azalera	45,6 km²
Garaiera	766 metro
Distantzia	35 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	172 (2023) −3 (2022)
70 (%40,7)   (%50,6) 87
Dentsitatea	3,95 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	-% 10,99
Zahartze tasa[1]	% 18,96
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 38,46
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 70 (2011)
Genero desoreka[1]	% -11,36 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 5,53 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 10,94 (2010)
Kaleko erabilera [2]	%  (2016)
Etxeko erabilera[3]	% 2.44 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data	XII. mendea
Webgunea	http://www.lagran.org/

Lagran Arabako hegoaldeko udalerri bat da, Mendialdeako eskualdearen hego-ekialdean eta Toloñoko mendilerroaren oinean kokatua. Gasteiztik 35 bat kilometro hegoaldera dago.

Ega eta Jugalez ibaiak udalerri honetan jaiotzen dira. Egak, ondoren, Nafarroarako bidea hartzen du; Jugalez, berriz, Pipaonetik Urizaharrerantz eta Zanbranarantz doa.

Lagran ohiko abiapuntua da Peña del Leon eta Peña del Castillo mendietara igotzeko, Toloñoko mendilerroaren oinean baitago. Pipaondik Errezilla, Cervera eta Palomaresera igotzen da.

756 metroko garaieran kokaturik dago^[4].

• Iparraldean: Trebiñu eta Urizaharra, Lagran eta Lañuko Komunitatea.
• Hegoaldean: Guardia.
• Ekialdean: Bernedo.
• Mendebaldean: Urizaharra.

Erdi Aroan Araban sortutako 21 hiribilduetako bat da Lagran, baina ez da gorde hari Forua ematen dion agiririk. Hortaz, herriaren sorrera ez dago argia, lehen aipamena 1165. urtekoa bada ere. XV. mendearen bigarren erdialdearen inguruan Nafarroako Erresumatik igaro zen Gaztelako Erresumaren menpe egotera, eta 1515ean Uria izendatu zuten. Salinasko kondea eta geroago Hijarreko dukeak herriaren jabeak izan ziren garai hartan.

Lagran udalerria hiru herrik osatzen dute gaur egun:

• Lagran (udalerriko herriburua)
• Pipaon: 1977 arte bere udalerria izan zuen.
• Villaverde.

Lagran herria, Lagran udalerrian dagoen kontzejuetako bat da^[4]

2022ko urtarrilaren 1eko erroldaren arabera, Lagran herriak 106 biztanle zituen^[4].

2023ko urtarrilaren 1eko Eustateko datuen arabera, 115 biztanle horietatik, 58 gizonezko eta 57 emakumezko ziren. Adin taldeei dagokionez, biztanleriaren %16,5a 0 eta 19 urte bitartean zuen, %48,7a 20 eta 64 urte bitartean zuen eta azkenik %34,8a 65 urte baino gehiago zuen^[5].

Lagran udalerriko biztanleria

2023ko hauteskundeen ondorengo Lagrango udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	3 / 5	46 (% 39,66)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	2 / 5	41 (% 35,34)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 5	5 (% 4,31)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 5	4 (% 3,45)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza

Hauek izan dira Lagrango azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[6]
Felipe Ozaeta Perez[6][7]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maximo Hermosa Uzquiano[6]	1983	1987		Independenteak
Jose Angel Puelles Larrauri[6]	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Angel Puelles Larrauri[6]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Balerdi Mugica[6]	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Balerdi Mugica[6]	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Balerdi Mugica[6]	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Martinez Fernandez[6]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Martinez Fernandez[6]	2011	2015		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Martinez Fernandez[6][8]	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Martinez Fernandez[6][8][9][10]	2019	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea
Urtzi Gaintzarain Gonzalez de Durana[11][12]	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

Araba Bus sareko  lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 7 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (unibertsitatea) • Armentia Trebiñu • Argote • Albaita • Baxauri • Obekuri • Navarrete • Bernedo • Villafria • Villaverde Lagran

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 20 Urizaharra Armentia T. Trebiñu Faidu • Pipaon • Lotza • Montoria • Pagoeta • Moraza • Baroja • Taravero • Sanmartinzar • Arana Urizaharra Armentia T. Trebiñu⁠ 21 Bernedo Armentia T. Trebiñu Pipaon • Lagran • Villaverde • Villafria • Durruma Kanpezu • Kinta • Urturi • Angostina • Navarrete • Obekuri • Baxauri • Albaita Bernedo Armentia T. Trebiñu

• Abuztuaren 24an ospatzen dira jaiak, San Bartolomeren omenez.
• Zaldiaren Eguna: Irailaren bigarren igandean antolatzen dute, Arluzea, Markiz, Okina eta Done Bikendi Harana herriekin txandaka.

• Irailaren 14an ospatzen dira jaiak Gurutzearen omenez, baita Villaverden ere.
• Jardunaldi etnografikoa: Abuztuaren azken larunbatean bizilagunek XX. mende hasierako bizimodua eta ohiturak erakusten dituzte. Garai horretako jantziak jarri, uzta moztu eta jo, harraskan arropa garbitu, ikatza egiteko ikaztegiak, ogia eta hestebeteak egin, kalamuzko zapatilak egin, koltxoiaren artilea hagaz jo eta abar.
• Egunsentiko kantuak: Urte berri egunean, Erregeen egunean, San Isidrorenean, Andre Mariaren Sortzez Garbiarenean eta Eguberri-egunean antolatzen dituzte batez ere.

Lagrango hirigune historikoa, Kultura Ondasun gisa Monumentu Multzo izendatua^[13]. Garai bateko harresiaren aztarnak daude gaur egun ikusgai, Portal de Cristo izeneko atean batez ere. Erdialdean, berriz, Andra Maria Jaiokundearen Parrokia eliza platereskoa (Iglesia Parroquial de Nuestra Señora de la Natividad) dugu, XVI. mendekoa. Hegoaldean Vianatarren jauregi barrokoa dago.

Lagran herriko etxeen lur-zatiketa gotikoko azken aldiko ohiturari jarraiki egina dago edo, hobeki esan, Pizkunde garaikoei jarraiki, izan ere, oraindik ere beren aurreko alde estua gordetzen duten etxeek bi fatxada dauzkate, bakoitza kale banatara emana. Bi kaleen artean dagoen sestra diferentzia dela eta, etxeek bi sarrera dauzkate, kale bakoitzean bat, eta etxebizitzarako sarrera nagusi edo zuzena maila goragoko kalean da. Baina hori ez da kasu guzti-guztietan gertatzen eta, gaur egun, badira etxe batzuk ondasunak zatitzearen ondorioz bi kaletara ematen ez dutenak.

Jatorriz txikiak ziren leihoak handituz joan dira etxe barruko argitasuna handitzeko helburuarekin.

Beheko solairuetan zeuden bao bakarrak, sarreretan izan ezik, zartadura bertikalak ziren, gezileiho izenekoak.

Aipatu beharreko ateen artean honako hauek daude: «Kristoren Atea» izeneko kaleko 22 zenbakikoa. Oso sarrera polita da, arku eskartzanoz egina, arkubarnera molduraduna duela. Gainean sarraila-ezkutu bat dauka elizaren inguruko irudiez apaindua, horrek erakusten du garai batean etxe hori apaizen batena izan zela edo, bestela, apaizetxe gisa erabilia izan zela. Atea bi aldiz babestua dago, teilatu hegalak babestua eta, era zabalagoan, sarrerak berak duen eta bi beso motzen gainean eusten den teilatutxoak babestua.

Beste bi ateak erdiko kalearen eskubi aldean daude, «De los cantones» kantoitik hurbil. Lehenengoa, 14 zenbakikoa, arku eskartzanoz egindako ate liraina da, arku barnera molduraduna duela, aurretik aipatutako horren antzekoa. Arkuaren erdiko dobelak sarraila-ezkutu bat dauka, bi giltza gurutzatuen irudia duena.

Bigarrena, 16 zenbakikoa, Pizkunde garaiko ate dintelduna da. Gotiko garaiko zantzuak ere badaude bertan, esate baterako, harri bloke gainean doan eta erliebe finean egina dagoen arku konopiala. Dintelaren gainean erlaitz bat dago, molduraduna, atearen edertasuna are gehiago indartzen duena.

Pipaonen, Usatxi Museo Etnografikoa dago, herriko XIX. mende bukaerako eta XX. mende hasierako ohiturak eta bizimoduak erakusten dituena. Plaza nagusian dago eta sarrera doakoa da.

• Diego de Viana (Lagran, 1704-?), Cuenca eta Logroñon aritu zen elizgizona^[14].
• Jose Joaquin Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1718-Montevideo, 1773), Montevideo eta Uruguaiko gobernadore izandako militarra. Abizen berbereko Jaimeren anaia. Melchor Vianaren eta Francisco Leandro eta Juan Antonio Viana Saenz de Villaverde anaien lehengusua^[15].
• Francisco de Viana (Lagran, 1720-?), Fernando VI eta Carlos III gorteetan hainbat kargu izan zituen^[16].
• Gregorio Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1726-?), Peruko Abancay eta Tinta probintzietako korregidorea izandako militarra^[17].
• Mateo^[18]
• Francisco Leandro Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1730-Madril, 1804), Manilan eta Mexiko Hirian hainbat kargu izandako Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen kidea. Abizen berdineko Juan Antonioren anaia. Jose Joaquin eta Jaime Viana Saenz de Villaverde anaien lehengusua^[19].
• Melchor Viana Fernandez (Lagran, 1731-Montevideo, 1796), Montevideoko administrazioan aritutakoa. Jose Joaquin eta Jaime Viana Saenz de Villaverde anaien lehengusua^[20].
• Jaime Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1736-?), Aljer eta Gibraltarren egondako militar eta Venezian argitaratu zuen idazlea izan zen. Abizen berbereko Jose Joaquineren anaia. Melchor Vianaren eta Francisco Leandro eta Juan Antonio Viana Saenz de Villaverde anaien lehengusua^[21].
• Andres Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1739-?), Itsas Armada Errealaren kapitaina^[22].
• Juan Antonio Viana Saenz de Villaverde (Lagran, 1745-Murtzia, 1800), fraide karmelita. Caracaseko gotzain izan ondoren, Almeriako gotzain izendatu zuten, baina kargua hartu baino lehen zendu zen. Abizen berdineko Francisco Leandroren anaia. Jose Joaquin eta Jaime Viana Saenz de Villaverde anaien lehengusua^[23][24].

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Arabako Mendialdeko kuadrilla
• Hauteskundeak Lagranen
• Pipaon
• Urizaharra, Lagran eta Lañuko Komunitatea
• Villaverde

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• (Gaztelaniaz) Lagran udalerriko webgune ofiziala
• Lagran euskadi.net webgunean^{[Betiko hautsitako esteka]}
• (Gaztelaniaz) Lagran Auñamendi entziklopedian

Lagrango herriak
Lagran • Pipaon • Villaverde