Etiopia
| Federala Republiko Etiopia | ||
| የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ Ityop'iya Federalawi Demokrasiyawi Ripeblik Jamhuuriyadda Dimuqraadiga Federaalka Itoobiya | ||
|
| |
| Standardo di Federala Republiko Etiopia | Blazono di Etiopia | |
| Nacionala himno: | ||
| Wodefit Gesgeshi, Widd Innat Ityopp'ya | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Addis Ababa | |
| · Habitanti: | 2,57 milioni (2001) | |
| Precipua urbo: | Addis Ababa | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Amhara | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Sahle-Work Zewde | |
| · Chefministro: | Abiy Ahmed Ali | |
Surfaco: (27ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 1 104 300 km² | |
| · Aquo: | 0,7 % | |
Habitanti: (12ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 116 462 712[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 92,7 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Birr | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | ET
| |
ETH
| ||
231
| ||
| Reto-domeno: | .et | |
Etiopia, longa formo Federala Republiko Etiopia, olim Abisinia, esas lando senlitora en estal Afrika. Ol havas kom vicini Eritrea norde, Djibuti nord-este, Somalia este, Kenia sude, e Sudan e Sud-Sudan weste. Kun plu kam 100 milion habitanti, ol esas la maxim populoza senlitora lando de la mondo e la 2ma maxim populoza lando de Afrika, dop Nigeria.
Bazala fakti pri Etiopia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Etiopia |
En Etiopia trovesis la maxim anciena skeleti konocata dil Homo sapiens: Homo sapiens idaltu habitis Etiopia cirkume 160 mil yari ante nun. Tamen, la maxim anciena restaji pri hominido trovita en Etiopia - de la speco Ardipithicus ramidus - evas de 4,2 milion yari ante nun. La hominida speco maxim konocata esas l'Australopithecus afarensis: skeleto di femino, Lucy, trovesis en la valo Awash, en 1974.
Segun kelka linguisti, l'unesma populi qui parolis Afro-Aziana lingui arivis en la regiono dum Neolitiko. Lua probabla urheimat (loko di origino) esis sive la valo di Nilo, sive Proxim-Oriento. Altra linguisti propozas ke l'Afro-Aziana lingui developis unesmafoye en la Korno di Afrika.
Dum la 8ma yarcento aK, la rejio konocata kom D'mt establisesis en nord-Etiopia ed Eritrea. Lua chefurbo esis la nuna urbeto Yeha. Kelka historiisti judikas D'mt kom Afrikana rejio, dum ke kelk altri judikas ol mixo di Semita populi (rejio di Saba) kun Afrikani.
En 316 Greka misionero Meropius navigis alonge la litoro e, kun Frumentus, introduktis kristanismo en la regiono L'unesma kontakti kun Mohamedani komencis en 614, kande lora rejulo di Aksum, Aṣḥama ibn Abjar, shirmis Mohamedani enmigranti. Segun kelka historiisti, Ashama e la rejulo Armah de Aksum esis la sama persono.
De la komenco dil 12ma yarcento til la fino dil 13ma yarcento la regiono guvernesis dal dinastio Zagwe. Dum la 15ma yarcento komencis kontakti inter Etiopia ed Europana nacioni, quale montras letro de Henry la 4ma di Anglia al imperiestro di Abisinia. En 1508, lora imperiestro Dawit la 2ma establisis diplomacala relati kun Portugal. To divenis importanta por protektar lua rejio de ataki dal imamo e generalo Ahmad ibn Ibrahim al-Ghazi, del sultanio Adal.[2] De de 1529 til 1543 Portugalani sendis expediciono ad Etiopia por helpar en milito kontre Mohamedani de etnii Somali ed Afar, suportita dal Otoman imperio. Tamen, kande l'imperiestro Susenyos la 1ma konvertis su a katolikismo, komencis epoko di revolti qui produktis mili di morti e duris dum multa yari.[2] Erste en 1632, imperiestro Fasilides riestablisis l'ortodoxa religio Etiopiana kom oficala, ed ekpulsis jezuiti ed altra Europani.[2]
Dum la 20ma yarcento, imperiestro Haile Selassie la 1ma komencis modernigar Etiopia - nur interuptita dum l'okupado Italiana, de 1936 til 1941. Britaniana ed Etiopiana soldati liberigis Etiopia en 1941, dum la Duesma mondomilito.
Haile Selassie la 1ma revokesis de la povo en 1974, da Marxista militisti. La komunista-rejimo subisis diversa rebelesi, sikeso en granda skalo, e problemi kun refujinti. En 1977 Somalia atakis Etiopia dum la milito di Ogaden, ma Etiopia, helpita da Sovietia, Kuba e Sud-Yemen, vinkis la milito. Kun la fino di Sovietia, la marxista-rejimo vinkesis en 1991. La provinco Eritrea nedependanteskis 2 yari pose.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Etiopia esas federala, demokrata e parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, kun multa ceremoniala povi. Lu elektesas da la Domo di Reprezentanti dil Populo por 6-yara periodo. Nun esas Sahle-Work Zewde.
La chefministro esas la chefo di guvernerio e supra komandero dil armei. Lu esas la maxim povoza politikisto di Etiopia. Pos singla elekto, la prezidanto kunvokas la chefo di la politikala koalisuro qua havas majoritato en la parlamento por divenar chefministro e formacar la guvernerio, tra selekto dil altra ministri. La nuna chefministro esas Abiy Ahmed Ali.
La parlamento havas 2 chambri. La Konsilistaro di la Federuro, kun 110 membri, esas la supra chambro. Lua membri povas elektesar sive direte dal populo, sive nedirete e selektita inter la membri de lokala konsilistari. La Domo di Reprezentanti dil Populo (Yehizbtewekayoch Mekir Bet) esas la basa chambro, e konsistas ek 547 membri, di qui 22 reprezentas minoritati. L'unesma parlamentala e regionala votado eventis en 1995.
La nuna konstituco adoptesis en 1994. Segun lua artiklo 78ma, la judiciala povo esas nedependanta de exekutiva e legifala povo.
Segun l'"Indexo pri Demokratio" publikigita en 2010 dal Economist Intelligence Unit, Etiopiana rejimo esas autoritatoza, rangizita la 118ma ek 167 landi,[3] kun multa denunci pri etniala violento e violaco di homala yuri. Tamen, pos l'elekto di Abiy Ahmed Ali la situaciono rapide plubonigis.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Etiopia esas la 27ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto de lua teritorio jacas an la nomizita "korno di Afrika". La lando esas ekologiale e geografiale diversa, kun diferanta peizaji e klimati. La Granda Valo di Rift trairas ol sudweste til nordweste, e cirkondesas da basa tereni kovrata da stepi e midezerti.
Granda parto di la lando jacas inter 2.000 e 2.500 metri di altitudo. La maxim alta monto di la lando, Ras Dashen, jacas norde ed esas la 10ma maxim alta monto de Afrika, havanta 4 550 metri di altitudo.
L'altitudo influas la klimato di multa regioni. En l'alta montoza regioni la temperaturi esas plu milda kam en la basa regioni an la sama latitudo. Exemple Addis Ababa, jacanta proxim la monto Entoto, kun mezavalora altitudo di 2.400 metri. La dominacanta klimato di la lando esas tropikala influata da musono.
La precipua fluvii di la lando esas Abbay (Blua Nilo), Atbara (Nigra Nilo), Jubba (qua debushas an l'Indiana Oceano tra Somalia), Shebelle, Awash e Sobat. La lago Tana, norde de la lando, esas la fonto dil aqui di Blua Nilo. En lua vicineso habitas multa endemika speci, exemple la babuino gelada, la sovaja kapro walia e la volfo Etiopiana.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Ekonomio di Etiopia |
Etiopia restas un ek la maxim povra landi de la mondo, malgre ke depos 2010 ol havas la maxim granda ekonomio (segun TNP) de estal Afrika.[4] Dum plu kam 1 yardeko ante 2016, la totala nacionala produkturo kreskis de 8% til 11% omnayare. Nun, servadi superiris l' agrokultivo kom precipua fonto dil TNP. Tamen, plu kam 70% de la laboro-povo duras esar employata en l'agrokultivala sektoro.[1]
Kafeo esas la precipua agrokultivala produkturo por exportaco. La bona qualeso di Etiopiana kafeo esas internacione agnoskata.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Etiopia havis 116 462 712 habitanti, di qui 35,8% esas Oromo, 24,1% esas Amhara, Somali esas 7,2%, Tigray esas 5,7%, Sidama esas 4,1%, Gurage esas 2,6%, Welaita esas 2,3%, Afar esas 2,2%, Silte esas 1,3%, Kefficho esas 1,2%, e 13,5% esas de altra etnii[1].
L'oficala idiomi di la lando esas Oromo, parolata da 33,8%, Amhara, parolata da 29,3%, Somaliana, parolata da 6,2%, e Tigrinya, parolata da 5,9%. Altra lingui esas Sidamo (4%), Wolaytta (2,2%), Gurage (2%), Afar (oficala en la stato Afar e parolata da 1,7% de la habitantaro), ed altri.[1] Segun Ethnologue, 90 lingui parolesas en Etiopia[5]. Angla esas la stranjera linguo maxim docata en skoli. L'Araba anke esas parolata e docata.
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Ortodoxa Etiopiana, 43,5% de la habitantaro. Mohamedani esas 33,9%, Protestanti esas 18,5%, tradicionala religii praktikesas da 2,7%, 0,7% esas katoliki, e 0,6% praktikis altra religii en 2007.[1]
Segun statistiki de 2017, nur 51,8% de la habitantaro - 52,7% de la viri, e 44,4% de la mulieri - savas lektar e skribar[1]. Tamen, ca procento reprezentis granda kresko kompare 1994: segun demografiala kontado eventinta ca yaro, nur 23,4% del adulti savis lektar e skribar.[5]
Lua maxim populoza urbo esas la chefurbo, Addis Ababa, kun plu kam 2,5 milioni habitanti. Altra importanta urbi esas Dire Dawa e Nazret.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
Etiopia havas multa lokala kalendarii, di qui la maxim konocata esas l'Etiopiana (o Ge'ez). Ol konsistas ek 12 monati kun exakti 30 dii, plu 5 o 6 interpozata dii, qui formacas 13ma monato. Tempo anke mezuresas diferante de altra landi: la dio en Etiopia komencas ye 6:00 kloki, e koincidas kun sun-levo. Por konvertar la hori de westala horloji ad Etiopiana, on mustas adicionar (o subtraktar) 6 hori, exemple 20:00 kloki en Addis Ababa esas "du hori de la nokto", dum ke 2:00 ori en Addis Ababa esas "ok hori de la nokto".
Tradicionala koquarto Etiopiana uzas nula porko o konki en lua dishi, pro ol proskriptesas da judaista, Mohamedana ed Etiopiana Ortodoxa religii. Inter la tradicionala dishi esas Injera (pano qua semblas krespo), kitcha fit-fit (qua uzas pano, garbanzo, butro e pipro), wat (preparata kun karno de hano, bovo o mutono, pipro e legumi) ed altri.
La tradicionala muziko di Etiopia esas diversa pro lua multa etnii, tamen kelka ek lua elementi povas anke trovesar en tradicionala muziki de Sudan, Eritrea, Somalia e Djibuti, e prizentas multa exempli pri polifonio. Ol pleesas kun fluti, sukusanta instrumenti, kord-instrumenti e perkutili tradicionala. La nuntempa muziko mixas rock e tradicionala muziko por krear la nomizita Etio-rock. La muzikisto Abatte Barihun, naskinta en Addis Ababa, uzas elementi de jazo en lua muziko, ekvokiva de John Coltrane. Hip hop komencis influar Etiopiana muziko dum la yari 2000a, multafoye kantata en Amhara-linguo. Exemple pri nuntempa kantisti Etiopiana esas Gigi, Aster Aweke, Rophnan e Teddy Afro.
L'unesma literaturala exempleri skribita en Etiopia evas cirkume de la yaro 300, e konsistas ek Axumita texti skribita en la skripto Ge'ez. Dum la 16ma yarcento, Amhara aparis kom skriptita linguo, exemple l'unesma gramatiko pri Amhara, skriptita dal sacerdoto Abba Gorgoryos (1595-1658).[6] Gorgoryos anke kreis vortaro Amhara-Latina. Exemplo pri moderna Etiopiana skriptisto esas Haddis Alemayehu.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
La maxim praktikata sporti en Etiopia esas atletismo, nome kurado, e futbalo. Atleti Etiopiana ganis Olimpiala medalii pri kurado, e kelk ek li obtenis mondala rekordi, exemple Haile Gebrselassie, qua establisis 27 mondala rekordi dum lua kariero, e ganis du ora medalii Olimpiala, en 1996 (Atlanta) e 2000 (Sydney). Altra exempli pri notora atleti Etiopiana esas Abebe Bikila, Mamo Wolde, Miruts Yifter, Derartu Tulu, Meseret Defar, Almaz Ayana, Birhane Adere, Tiki Gelana, Genzebe Dibaba, Tariku Bekele e Gelete Burka.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Ethiopia - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 3ma di decembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Autoro: Beshah, Girma ed Aregay, Merid Wolde. The Question of the Union of the Churches in Luso-Ethiopian Relations (1500-1632). Publikigita da Junta de Investigações do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos. Loko di publikigo: Lisboa. Dato di publikigo: 1964.
- ↑ The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2010 - URL vidita ye 3ma di marto 2012.
- ↑ Ethiopia surpasses Kenya to become East Africa's Biggest Economy - Publikigita da Nazret.com. Dato di publikigo: 6ma di februaro 2010.
- ↑ 5,0 5,1 Languages of Ethiopia - Publikigita da SIL International. Nomo di la publikigo: Ethnologue. Idiomo: Angla.
- ↑ Uhlig, Siegbert. 2005. "Gorgoryos." In Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha: Vol. 2, edited by Siegbert Uhlig, 855-856. Wiesbaden: Harrassowitz.
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |