Álandseyjar

Uppruni heitis eyjanna er frumnorræna orðið *Ahvaland dregið af orðinu yfir vatn eða á. Frumgermanska orðið ahwō er skylt latneska orðinu aqua sem merkir „vatn“. Í norrænu varð þetta Áland og síðan Åland í sænsku, þótt ár séu ekki áberandi í landslagi Álandseyja. Finnska og eistneska heitið yfir eyjarnar, Ahvenanmaa og Ahvenamaa, hafa verið tengd við aborra (ahvenet).^[7] Til er tilgáta sem gengur út frá því að finnska heitið sé það upprunalega, og norræna heitið dregið af því.^[8]

Hugsanlega vísaði Pliníus eldri til eyjanna þegar hann minntist árið 77 á eyjar þar sem íbúarnir lifðu af höfrum,^[9] þar sem latneska orðið yfir hafra er avena.

Opinbert heiti eyjanna er Landskapet Åland sem merkir „landshlutinn“ eða „héraðið Áland“.

Fyrir um 18.000 árum gekk Weichsel-skeiðið yfir Skandinavíu þar sem þykkur ís lagðist yfir löndin. Þessi ís hopaði frá því fyrir um 9000 árum. Fyrir um 8000 árum risu hæstu hæðir eyjanna úr Eystrasalti. Yfirborð sjávar hækkaði og lækkaði næstu aldirnar, en landbrú myndaðist aldrei til Álandseyja, þannig að fyrstu mennirnir komu þangað með bátum. Land Álandseyja heldur áfram að rísa um nokkra millimetra á ári.

Elstu ummerki um mannabyggð á eyjunum eru frá nýsteinöld, um 4000 f.Kr. Gatamenningin og síðan Kambamenningin barst þangað á 3. árþúsundinu f.o.t. Helsta veiðidýr íbúa var vöðuselur. Kvikfjárrækt hófst á bronsöld og sex hæðavirki frá járnöld hafa fundist á eyjunum. Fjölmörg kuml frá víkingaöld hafa fundist á Fasta Åland sem gefa þétta búsetu til kynna. Arabísk mynt hefur fundist þar sem bendir til þátttöku íbúa í víkingaferðum í Austurveg.^[10][11]

Álendingar tóku kristni snemma á 11. öld og fyrstu timburkirkjurnar voru reistar á þeim tíma. Hugsanlega lagði Eiríkur helgi Svíakonungur eyjarnar undir Svíþjóð, en samkvæmt öðrum heimildum voru eyjarnar þegar orðnar hluti af Svíþjóð í valdatíð hans. Fyrstu steinkirkjurnar voru svo reistar á 14. og 15. öld. Álandseyjar urðu hluti af Ábæjarbiskupsdæmi, en Ragnvaldur 2. biskup frá 1309 til 1321 var álenskur. Eyjunum var skipt í þriðjunga með eigin dómþing og landsþing er nefnt í Saltvik frá 1322. Bygging Kastelholmshallar hófst á 9. áratug 14. aldar. Kastalinn er fyrst nefndur í heimildum frá 1388.^[12] Í kastalanum bjó hallarfógeti sem heyrði formlega undir höfuðsmanninn í Ábæjarhöll. Lögmaður Austurlands (stærstur hluti Finnlands) hafði lögsögu á eyjunum, en frá 1435 lögmaður Norður-Finna.

Um miðja 15. öld var Fransiskanaklaustur stofnað á eyjunum. Átök innan Kalmarsambandsins í kringum yfirráð yfir Svíþjóð leiddu til þess að Danir lögðu Kastelholmshöll og eyjarnar undir sig 1507 með flota undir stjórn Søren Norby. Gústaf Vasa frelsaði svo eyjarnar undan hernámi Dana árið 1523, sem markar endalok miðalda og upphaf nýaldar í sögu eyjanna.

Á 16. og 17. öld voru Álandseyjar ýmist sjálfstætt lén eða hluti af stærra léni sem tilheyrði ýmist krúnunni eða lénsmönnum Svíakonungs. Haustið 1571 hélt Jóhann hertogi bróður sínum, Eiríki 14., og konu hans, Karin Månsdotter, föngnum í Kastelholmshöll. Árið 1634 var stjórnsýslu Finnlands breytt og Álandseyjar urðu hluti af Suðvestur-Finnlandi. Árið 1638 var póstleiðin frá Stokkhólmi til Åbo lögð um Álandseyjar í valdatíð Kristínar Svíadrottningar. Frá 1666 til 1670 voru níu konur dæmdar á bálið í nornaréttarhöldum á Álandseyjum.

Rússar lögðu Álandseyjar undir sig í norðurlandaófriðnum mikla 1713 til 1721 og notuðu eyjarnar sem bækistöð fyrir herfarir gegn Svíþjóð. Flestir íbúar flúðu til Svíþjóðar. Álandseyjaráðstefnan var árangurslaus friðarráðstefna á Álandseyjum 1718-1719. Orrustan í Föglöfjärd var minni háttar sjóorrusta sem fór fram við eyjarnar 1720. Eftir friðarsamninga í Nystad, þar sem Rússar fengu hluta Kirjálaeiðisins, sneru Álendingar aftur heim. Þegar Hattastríðið braust út 1741 lögðu Rússar eyjarnar aftur undir sig 1742 með þeim afleiðingum að íbúar þurftu aftur að flýja. Í mars árið eftir lagði sænski skerjagarðsflotinn eyjarnar aftur undir sig. Átökunum lauk með friðarsamningnum í Åbo í ágúst 1743.

Þegar finnska stríðið braust út milli Svíþjóðar og Rússlands árið 1808 lagði rússneskur floti eyjarnar undir sig án mótspyrnu. Þann 19. mars 1808 gerðu bændur á eyjunum uppreisn gegn hernámsliðinu og Svíar sendu liðsauka. Þann 9. maí fór orrustan um Kumlinge fram þar sem Svíar unnu sigur. Um vorið gaf konungur skipun um að rýma austari eyjarnar og rífa þar byggingar sem gætu nýst hernámsliði Rússa. Georg Carl von Döbeln var settur yfir varnir eyjanna og sagt að verja þær hvað sem það kostaði. Þegar Karl 13. komst til valda með stjórnarbyltingu var von Döbeln kallaður aftur og Rússar hröktu sænska varnarliðið burt vorið 1809. Þegar stríðinu lauk árið eftir urðu eyjarnar hluti af Stórhertogadæminu Finnlandi innan Rússaveldis.

Árið 1836 hófu Rússar að reisa Bomarsundsvirki á Álandseyjum. Þegar Krímstríðið braust út kom bresk-franskur floti til Álandseyja 21. júní 1854 og hóf skothríð á virkið sem enn var óklárað. Rússneska setuliðið gafst upp í ágúst. Bretar buðu Svíum að taka við stjórn eyjanna, en Svíar höfnuðu því þar sem stríðið stóð enn yfir. Virkið var því eyðilagt með sprengiefni í september.

Í friðarsamningnum í París 1856 var kveðið á um að eyjarnar væru herlaust svæði. Virkið var því aldrei endurreist og árið 1861 var Maríuhöfn stofnuð af Alexander 2. Rússakeisara sem höfuðborg eyjanna. Þar var stofnaður stýrimannaskóli 1861 og útgerðarfélög komu sér þar fyrir. Maríuhöfn varð líka vinsæll baðstaður á seinni hluta 19. aldar. Ritstjórinn Julius Sundblom stofnaði fyrsta dagblað Álandseyja, Tidningen Åland. Hann leiddi síðar baráttu fyrir sameiningu við Svíþjóð.

Í fyrri heimsstyrjöld hófu Rússar að reisa hernaðarmannvirki á Álandseyjum árið 1916. Þegar Finnland lýsti yfir sjálfstæði í desember 1917 lýsti Sundblom því yfir að Finnland ætti að vera frjálst og Álandseyjar sænskar.^[13] 95% myndugra Álendinga undirrituðu undirskriftalista sem afhentur var Gústaf 5. um að Svíar tækju við stjórn eyjanna. Á móti var Álandseyjanefndin stofnuð af nokkrum Álendingum í Helsinki og setti fram kröfu um aukið sjálfsforræði eyjanna innan Finnlands. Í finnsku borgarastyrjöldinni sendu Svíar her til að verja íbúa eyjanna, en skömmu síðar kom þýskur her til eyjanna. Sænska liðið hörfaði þá aftur til Svíþjóðar.

Árið 1919 var annar undirskriftalisti sendur sem leiddi til spennu milli Finnlands og Svíþjóðar. Julius Sundblom og Carl Björkman, leiðtogar Álandseyjahreyfingarinnar, voru dæmdir í fangelsi fyrir landráð. Álandseyjamálið var tekið fyrir á fundi Þjóðabandalagsins í júní 1920. Árið eftir kvað bandalagið upp þann úrskurð að eyjarnar ættu að heyra undir Finnland, en fengju að halda tungumáli sínu, yrðu herlaust svæði og fengju aukna sjálfstjórn. Það tók þannig undir málstað Álandseyjanefndarinnar fremur en Álandseyjahreyfingarinnar. Í október 1921 var Álandseyjasamningurinn undirritaður af fulltrúum Finnlands og Svíþjóðar og átta annarra ríkja.

Á millistríðsárunum tóku flestar útgerðir vélknúin skip í notkun, þannig að seglskip urðu hagstæð kaup. Álenski útgerðarmaðurinn Gustaf Erikson keypti stór seglskip til að sinna kornflutningum milli Evrópu og Ástralíu. Á 3. áratugnum var útgerð hans sú stærsta á Norðurlöndunum, en kreppan mikla kom illa við útgerðirnar á eyjunum. Eftir andlát Eriksons 1951 var seglskipinu Pommern breytt í safnskip.^[14][15][16]

Í vetrarstríðinu sendu Finnar setulið til að verja eyjarnar og komu fyrir tundurduflum umhverfis þær. Heimavarnarlið var stofnað með um 700 mönnum. Þegar stríðinu lauk árið 1940 fengu Sovétmenn leyfi til að stofna sendiráð á eyjunum til að tryggja að Finnar stæðu við brottflutninga herliðs þaðan. Þegar framhaldsstríðið braust út 1941 sneru finnskir hermenn aftur til eyjanna. Þegar stríðinu lauk voru þeir aftur kallaðir heim.^[17][18]

Floti Álandseyja varð fyrir miklum skakkaföllum í stríðinu. 13 gufuskip og þrjú seglskip fórust og með þeim 88 sjómenn.^[19][20][21]

 

Eftir stríð voru ný lög um sjálfstjórn á Álandseyjum samþykkt 1951 með hliðsjón af friðarsamningunum 1947. Álandseyjar fengu eigið þing og eiginn fána 1952. Árið 1970 urðu Álandseyjar sjálfstæður aðili að Norðurlandaráði, með tvo fulltrúa af 87 í ráðinu. Fyrstu frímerki Álandseyja voru gefin út 1984.^[22][23] Stjórnarbyggingin, Självstyrelsegården, var reist árið 1979.

Árið 1959 var nýtt ferjufyrirtæki stofnað í Maríuhöfn, Ab Vikinglinjen, en fljótlega tóku fleiri sænsk og finnsk fyrirtæki að reka ferjusiglingar til Álandseyja. Árið 1971 hóf álenska fyrirtækið Birka Cruises AB siglingar frá Maríuhöfn, en það hætti starfsemi vegna Kórónaveirufaraldursins 2020. Árið 1966 var opinbera fyrirtækið Ålands Penningautomatförening (Paf) stofnað með þátttöku ýmissa góðgerðasamtaka á Álandseyjum og með einkaleyfi á rekstri spilakassa um borð í álenskum ferjum.

Í tengslum við Evrópusambandsaðild Svíþjóðar og Finnlands 1995, voru tvær þjóðaratkvæðagreiðslur um aðild haldnar á Álandseyjum. Aðild var samþykkt með miklum meirihluta með fyrirvara um tilteknar undanþágur, sérstaklega varðandi réttinn til búsetu á eyjunum. Álandseyjar urðu því hluti af Evrópusambandinu 1995 og 2002 tók evran við af finnska markinu sem gjaldmiðill á eyjunum.

 

 

Álandseyjar liggja á hernaðarlega mikilvægum stað þar sem þær liggja nálægt innsiglingunni að Stokkhólmi og við mynni bæði Helsingjabotns og Kirjálabotns.

Nær 300 byggilegar eyjar tilheyra eyjaklasanum, en aðeins 60-80 þeirra eru í byggð. Afgangurinn eru um 6200 sker og eyjur með berum klöppum.^[4] Eyjaklasinn tengist eyjaklasanum Åboland sem liggur austan megin við hann, meðfram suðvesturströnd Finnlands. Saman mynda þeir Skerjagarðshaf. Vestan við Álandseyjar er Álandshaf og í norðri er Helsingjabotn.

 

Eyjarnar eru að mestu grýttar og jarðvegur er lítill eftir að jökulísinn fór þar yfir við lok síðustu ísaldar.^[4] Á eyjunum eru mörg engi þar sem býr mikill fjöldi ólíkra tegunda skordýra, eins og fiðrildið Melitaea cinxia.

 

Álandseyjar ná yfir 1527 km² landsvæði.^[25] Níutíu prósent íbúa búa á eyjunni Fasta Åland sem er langstærst. Erfitt er að áætla stærð hennar vegna þess hvað hún er óregluleg í laginu, en hún er talin vera frá 740 km^2[4] að 879 km^2[26] að yfir 1010 km², eftir því hvað talið er með. Á eyjunni eru nokkrar hafnir.

Í Álandseyjadeilunni notuðu deiluaðilar kortagerð til að undirbyggja kröfur sínar. Á sænska kortinu var stærsta byggða eyjan mest áberandi, en mörgum skerjum var sleppt. Á finnska kortinu var stærð ýmissa smáeyja og skerja ýkt. Á sænska kortinu virtust eyjarnar nær Svíþjóð en Finnlandi, meðan finnska kortið lagði áherslu á samfellu eyjaklasans við meginlandið á Finnlandi, en stærra bil var frá eyjaklasanum til Svíþjóðar hinum megin. Ein útkoman úr þessu er að gjarnan er talað um „6000 sker“ í kjölfarið á lausn deilunnar.

Á Álandseyjum lifa margar dýrategundir sem ekki eru upprunnar á eyjunum. Elgur og ýmsar tegundir dádýra voru flutt þangað á 20. öld.

 

Stjórn Álandseyja er í samræmi við lög um sjálfstjórn Álandseyja og alþjóðlega samninga. Þessir samningar tryggja sjálfstjórn eyjanna innan Finnlands, sem fer með fullveldi þar, auk þess að tryggja að þær séu herlaust svæði. Stjórn Álandseyja er í höndum landshlutastjórnar sem ber ábyrgð gagnvart lögþingi Álandseyja. Landstjóri er fulltrúi finnsku ríkisstjórnarinnar. Að auki eiga Álandseyjar einn fastan fulltrúa á finnska þinginu.

Álandseyjar eru með eigin fána og hafa gefið út eigin frímerki frá 1984.^[27] Eyjarnar eru með eigin lögreglulið og eru með aukaaðild að Norðurlandaráði.^[28] Álandseyjar eru herlaust svæði og íbúar eru undanþegnir herskyldu. Þótt sjálfstæði Álandseyja sé eldra en núverandi héruð Finnlands, fer stjórn Álandseyja með sömu verkefni og finnsku héraðsráðin fara með. Póstþjónusta Álandseyja sér um póstþjónustu á eyjunum og er aðili að Samstarfsráði lítilla evrópskra póstþjónusta. Radíóamatörar líta á Álandseyjar sem sérstakan aðila og þær hafa sitt eigið kallmerki sem gefið er út af Finnlandi: OH0, OF0 og OG0 (síðasti stafurinn er núll).^[29]

Álandseyjar eiga einn fulltrúa á finnska þinginu. Stjórnmálaflokkar á Álandseyjum eru ólíkir flokkum á meginlandinu.

Heimaskólar, sem voru í reynd bannaðir í Svíþjóð árið 2011, eru leyfðir samkvæmt finnskum lögum. Vegna nálægðar Álandseyja og þar sem þær eru sænskumælandi, hafa nokkrar fjölskyldur sem kjósa heimaskóla flutt frá Svíþjóð til Álandseyja. Meðal þeirra var Jonas Himmelstrand, forseti sænsku heimaskólasamtakanna.^[30]

Eftir endurbætur kosningalaga ætluðu Álandseyjar að heimila netkosningu fyrir fjarstadda kjósendur í þingkosningum 2019 og hugðist heimila öllum kjósendum að nýta sér netkosningu fyrir næstu kosningar 2023.^[31] Hætt var við þetta á síðustu stundu vegna efasemda um öryggi kerfisins.^[32]

Einn flokkur aðskilnaðarsinna, Framtíð Álandseyja, býður fram með þá stefnu að Álandseyjar verði sjálfstætt ríki.^[33][34]

 

Siglingar, verslun og ferðaþjónusta eru helstu atvinnugreinar á eyjunum. Siglingar standa undir um 40% af efnahagslífinu. Nokkur alþjóðleg skipafélög eru með höfuðstöðvar á Álandseyjum. Fyrir utan þessi félög eru flest fyrirtæki á eyjunum lítil með innan við 10 starfsmenn. Fiskveiðar og landbúnaður eru mikilvægar atvinnugreinar sem tengjast matvælavinnslu á eyjunum. Nokkur áberandi tæknifyrirtæki eru staðsett þar. Vindorkuver hafa vaxið síðustu ár og stefna á að snúa innflutningi á heildarorku í útflutning á næstu árum. Árið 2022 fékkst 41% af allri orkunotkun Álandseyja úr vindorku.^[35]

Helstu hafnir á eyjunum eru vesturhöfnin í Maríuhöfn, Berghamn og Långnäs á aðaleyjunni. Aðeins fjórir þjóðvegir eru á Fasta Åland: Þjóðvegur 1 frá Maríuhöfn til Eckerö, Þjóðvegur 2 frá Maríhöfn til Sund, Þjóðvegur 3 frá Maríuhöfn til Lumparland, og Þjóðvegur 4 frá Finström til Geta.

Maríuhöfn var heimahöfn síðustu stóru úthafskaupskipanna sem notuðust við segl. Síðustu verkefni þeirra voru að flytja hveiti frá Ástralíu til Bretlands sem álandseyski útgerðarmaðurinn Gustaf Erikson hélt áfram til 1947 (kornkapphlaupið). Skipin fóru aðeins eina ferð til og frá Suður-Ástralíu og til Bretlands á ári, en voru svo tekin í slipp á Álandseyjum þess á milli. Eitt af þessum skipum, Pommern, er núna safnskip í Maríhöfn.

Finnland fékk undanþágu fyrir Álandseyjar undan afnámi fríhafnarverslunar á ferjum sem ferðast milli áfangastaða innan Evrópusambandsins innan Virðisaukasvæðis Evrópusambandsins. Samkvæmt undanþágunni er takmörkuð virðisaukaskattfrjáls verslun heimiluð á ferjum sem ganga milli Svíþjóðar og Finnlands, ef þær stoppa í Maríhöfn eða Långnäs, og á Maríuhafnarflugvelli. Undanþágan gerði Álandseyjar að sérstöku skattsvæði, sem þýðir að innheimta þarf toll á vörum sem fluttar eru til eyjanna. Tvær milljónir ferðamanna heimsækja Álandseyjar árlega, en flestir þeirra stoppa bara í tvo tíma þar til ferjan snýr aftur eða farþegar fara úr einu skipi í annað.^[36]

Atvinnuleysi á Álandseyjum var 4,6% árið 2024.^[37] Atvinnuhlutfall var 79,8% 2011 og 84,2% árið 2021.^[38]

 

Finnska ríkið innheimtir skatta og gjöld á Álandseyjum. Þingi Álandseyja er í staðinn úthlutað ákveðinni upphæð árlega sem nemur 0,5% af heildartekjum stjórnarinnar, fyrir utan lán. Áður var það þannig að ef upphæðin sem greidd var til finnska ríkisins fór yfir 0,5%, gekk umframupphæðin til þings Álandseyja,^[39] en þetta fyrirkomulag var lagt niður eftir 2020.^[40] Árið 2010 var heildarupphæð skatta sem íbúar Álandseyja greiddu 0,7% af heildarskatttekjum Finnlands.^[41]

Eini löglegi gjaldmiðillinn á eyjunum er evra (eins og annars staðar í Finnlandi) þótt flest fyrirtæki á Álandseyjum taki líka við sænskum krónum.^[42] Samkvæmt Eurostat árið 2006 voru Álandseyjar 20. auðugasta hérað Evrópusambandsins (af 268) og það auðugasta á Finnlandi. Verg landsframleiðsla á mann var 47% yfir meðaltali Evrópusambandsins.^[43][44]

Álandsbanki er með höfuðstöðvar á eyjunni og stjórn Álandseyja á veðmálafyrirtækið Paf sem er með höfuðstöðvar í Maríuhöfn.

Kórónaveirufaraldurinn olli skarpari niðursveiflu í efnahagslífi Álandseyja en í Svíþjóð eða Finnlandi. Síðan þá hefur hagkerfi eyjanna verið að rétta sig af.^[45]

Flestir íbúar Álandseyja tala sænsku (eina opinbera málið) sem móðurmál. Árið 2021 kváðust 86% íbúa hafa sænsku að móðurmáli meðan innan við 5% töluðu finnsku.^[46] Kennslumál í opinberum skólum er sænska, en annars staðar í Finnlandi eru bæði málin notuð í sveitarfélögum þar sem margir eiga sænsku að móðurmáli. Álenska er staðbundin mállýska á Álandseyjum.

Uppruni Álendinga og álensku er umdeildur og oft viðkvæmt umræðuefni. Álendingar eru ýmist taldir með Svíum eða Finnlands-Svíum, en mállýskan er talin líkari upplensku í Svíþjóð en finnlandssænsku og flestir Álendingar gera greinarmun á sjálfum sér og Finnlands-Svíum.

Samkvæmt lögum um ríkisborgararétt á Álandseyjum er byggðaréttur (sænska: hembygdsrätt) forsenda fyrir kosningarétti og kjörgengi á þingi Álandseyja, eða eignarhald á landi á óskipulögðum svæðum á Álandseyjum.^[47]

17,3% Álendinga eru upprunnin utanlands, sem er með því mesta sem gerist í Finnlandi. Flestir eru frá Svíþjóð, en 7% Álendinga eru fædd í Svíþjóð. Á eyjunum eru líka samfélög Rúmena og Letta.^[48]

 

Meðal þess sem einkennir samfélagið á Álandseyjum eru maístengur sem reistar eru með viðhöfn í hverju þorpi. Stengurnar eru skreyttar með greinum og borðum í fánalitum Álandseyja. Þessa siðar er fyrst getið í heimildum frá 1795.^[49] Litlar vindmyllur frá 18. og 19. öld eru víða sjáanlegar. Um 100 slíkar myllur hafa varðveist, en upprunalega var vindmylla á hverjum bæ.^[50]

Menningarlíf á Álandseyjum er drifið áfram af félagasamtökum sem njóta styrkja frá ríkisreknu fjárhættuspilafyrirtæki Álandseyja (Paf) sem einnig rekur spilakassa um borð í ferjum á Eystrasalti. Annar stór stuðningsaðili menningarstarfsemi á Álandseyjum er Norræna stofnunin á Álandseyjum sem er styrkt af norrænu ráðherranefndinni. Ålands Museum er byggðasafn eyjanna og rekur meðal annars húsasafnið Jan Karlsgården. Fullreiðaskipið Pommern er safnskip á Álandseyjum. Ålands musikinstitut er tónlistarskóli, en margir kórar og hljómsveitir starfa á eyjunum. Talið er að sænska vögguvísan „Vem kan segla förutan vind?“ sé upprunnin á Álandseyjum.

Listmálarinn Karl Emanuel Jansson var frá bænum Finström á Álandseyjum. Þekktustu rithöfundar Álandseyja eru Anni Blomqvist, Sally Salminen og Ulla-Lena Lundberg, sem allar hafa gefið út skáldsögur sem lýsa lífi á eyjunum. Kvikmynd var gerð eftir sögu Salminen, Katrina, árið 1943 og sjónvarpsþættir eftir bókum Blomqvist um „Stormskers-Mæju“ á 8. áratug 20. aldar. Finnska kvikmyndin Brúður djöfulsins frá 2016 byggist á nornaréttarhöldunum í Kastelholm á Álandseyjum á 17. öld.

• Opinber vefur
• Ríkisstjórn Álandseyja
• Tölfræðiupplýsingar um Álandseyjar á Norden.org