Ukraina
| Ukraina | ||
| Україна | ||
|
| |
| Standardo di Ukraina | Blazono di Ukraina | |
| Nacionala himno: | ||
| Shche ne vmerla Ukrayiny i slava i volya | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Kiyiv | |
| · Habitanti: | 2 660 401 (2005) | |
| Precipua urbo: | Kiyiv | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Ukrainana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Volodimir Zelenski | |
| · Chefministro: | Denys Shmyhal | |
Surfaco: (44ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 603 550[1][2] km² | |
| · Aquo: | 7 % | |
Habitanti: (35ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 43 406 377[1] (2023) | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Hryvnia | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | UA
| |
UKR
| ||
804
| ||
| Reto-domeno: | .ua, .укр* | |
Ukraina esas lando en estal Europa, inter Rusia este e nord-este, Bielorusia nord-weste, Polonia, Slovakia e Hungaria weste, Rumania e Moldova sud-weste, e la Nigra maro e la Maro di Azov sude ed este. Lua chef-urbo esas Kiyiv.
La nomo di la lando devenas de la vorto krajina, qua en slava lingui povas havar du senci: «lando», o «frontierala teritorio». En moderna Ukrainana linguo країна (kraína) signifikas «lando».
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Ukraina |
La koloniigo di la nuna teritorio Ukrainana komencis cirkume 4.500 yari aK, kande neolitika "kulturo Cucuteni" florifis en regiono inter fluvio Dnepr e Dnister. Dum la 6ma yarcento aK, anciena Greki fondis kolonii en Nigra maro, en regioni nun apartenanta ad Ukraina. Pose arivis Romani e Bizancani. Dum la 3ma yarcento, Goti establisis su en la westo di nuna Ukraina.
Dum la 7ma yarcento Bulgari okupis la regiono, e pose arivis Khazari, populo kun origino en Central Azia. Cirkum la yaro 800 Khazari adoptis judaismo kom religio.
En 882 la regiono konquestesis dal Varangiani, populo kun vikinga origino. Ta populo fondis la rejio nun konocata kom Kiyiva Rusia. En la 11ma yarcento Kiyiva Rusia esis la maxim vasta stato di central Europa, e divenis konocata kom Rutenia (de rus). La nomo "Ukraina" (qua signifikas "nasko-lando") aparis unesmafoye dum la 12ma yarcento.
Mongolia atakis e spoliis Kiyiv en 1240. En 1569 granda parto di la teritorio enkorpigesis a Komunitato Polona-Lituana. Kande Polona-Lituana teritorio dividesis en 1772, 1793 ed 1795 la westo di la regiono kontrolesis da Austrian imperio, kontre ke l'esto kontrolesis da Rusa imperio. Ukraina e Krimea federis kun Rusa imperio kontre Otomani, e pos Rusi vinkar Otomani, lora carino Yekaterina la 2ma di Rusia komencis stimular l'enmigro di Germani ed altra Europani ad Ukraina, por okupar l'ex-Otomana teritorii.
Dum la 19ma yarcento granda parto di Ukraina esis rurala regiono ignorita da Austria e Rusia. Kun la kresko di la urbanizuro e la kulturala tendenco vers nacionalismo, un grupo di intelektuali quale la poeto Taras Shevchenko e la teoriala politikisto Mykhailo Drahomanov komencis defensar la rinasko di la naciono.
Ukrani kombatis alonge la du flanki dum l'unesma mondomilito: 250 mil kombatis por Austria-Hungaria, kontre ke 3.5 milioni kombatis por Rusa imperio. Proxim la fino di la milito, inter 1917 e 1918, diversa regioni di la nuna Ukraina deklaris su nedependanta, ed en 1920 Polona trupi okupis Kiyiv dum kurta periodo de la milito Polona-Sovietiana. Fine, en 1921, la tota teritorio divenis parto di Sovietia, kom Republiko Socialista Sovietiana Ukraina.
En 1986 eventis la maxim granda acidento che nukleara reaktoro de la historio, en l'elektriferio nukleara Chornobil. L'acidento produktis direte la morto di 31 personi e l'evakuo di 116 000 plusa homi, e lansis radioaktiva nubo qua extensis sur central-Europa. Pripyat, urbo lor havanta 49 360 habitanti, mustis evakuesar komplete, e divenis fantoma loko.
En 1990, lora nova Parlamento elektita di Ukraina deklaris la suvereneso di la regiono, qua nedependanteskis komplete de Sovietia ye la 24ma di agosto 1991.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Ukraina esas parlamentala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto indikas la chefministro, qua mustas aprobesar dal parlamento.
La Parlamento (Verkhovna Rada) havas unika chambro kun 450 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. La parlamento kreas la legifado, ratifikas internaciona konvencioni, ed aprobas la budjeto. Nuna konstituco di la lando aprobesis ye la 28ma di junio 1996.
Quankam legala sistemo di Ukraina havas kom regulo la nedependo di povi, existas poka separo inter lua judiciala povo e l'altra povi. Judiciisti povas subisar presi de politikal ed aferal interesi.[3] Judiciala sistemo di Ukraina judikesas kom larje korupta.[4]
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Havanta entote 623 638 km², Ukraina esas la duesma maxim vasta lando di Europa, dop l'Europana teritorio di Rusia. Ol esas la 44ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto di lua tereni esas basa, e kovresas per fertila stepi. Sude de la lando, Danubio formacas naturala frontiero kun Rumania. Lua precipua fluvio esas Dnepr.
L'unika montaro di la lando esas Karpati, e la monto Hora Hoverla, kun 2 601 metri di altitudo esas lua maxim alta punto.
La klimato di la lando esas larje kontinentala, e Mediteraneala en la suda litoro di Krimea, proxim urbo Odesa. La mezavalora temperaturi dum vintro varias de -8°C til 2°C, ed esas plu kolda litorofore. Dum somero la temperaturi varias de 5.5°C til 7°C litorofore, til 11-13°C sude de la lando.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Ukraina |
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Ukraina havis 43 406 377 habitanti[1]. Segun la demografiala kontado di 2001, Ukrainani esis 77.8% de la habitantaro, kontre ke Rusi esis 17.3%. Bielorusi esis 0,6%, Moldovani esis 0,5%, 0,5% esis Tartari de Krimea, 0,4% esis Bulgari, 0,3% esis Hungari, 0,3% esis Rumani, 0,3% esis Poloni, 0,2% esis Judi, e 1,8% apartenis ad altra etnii[1]. La maxim granda urbo esas la chef-urbo, Kiyiv, kun plu kam 2 milioni habitanti. Altra importanta urbo esas Harkiv (1.461.000 habitanti en 2007). Cirkume 67.2% de la habitantaro habitas urbi.[5] Depos la yari 1990a la habitantaro duris diminutar pro la nombro di naski esar min granda kam la nombro di morti. Dum recenta yari, la mezvalora procento di naski kreskis poke, e divenis simila ad altra Europana landi.
La dominacanta religio en Ukraina esas l'ortodoxa kristanismo, qua dividesas en tri organi: L'Ortodoxa Eklezio di Ukraina kun patriarko en Kiyiv, l'Ortodoxa Eklezio kun patriarko en Moskva, e l'autonoma ortodoxa eklezio di Ukraina.[6] La duesma maxim granda eklezio en nombro di fideli esas la Greko-katolika eklezio di Ukraina, qua agnoskas la papo kom chefo. Protestanti esas 2.19% de la habitantaro, 500.000 personi esas Mohamedani, e la judi esis 103.600 personi segun la kontado di 2001. En 2006, on kalkulis ke cirkume 11.1% de la habitantaro havis nula religio.[7]
Dum la yari 1930a e pos la duesma mondomilito eventis epizodi di famino qui koaktis multa Ukrainani ekmigrar. En 2006 on kalkulis ke cirkume 1.2 milion Kanadani havis Ukrainan acendenti, la 3ma maxim granda komunitato di Ukrainani del mondo, dop Ukraina ipsa, e Rusia. Ank existas komunitati di Ukrainan ekmigranti en Usa, Australia, Brazilia ed Arjentinia.
| La 10 maxim granda urbi di Ukraina (2001) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Kiyiv | |||
| 1ma | Kiyiv | 2 611 327 | |
| 2ma | Harkiv | 1 470 902 | |
| 3ma | Dnipro | 1 065 008 | |
| 4ma | Odesa | 1 029 049 | |
| 5ma | Doneck | 1 016 194 | |
| 6ma | Zaporijjia | 815 256 | |
| 7ma | Lviv | 732 818 | |
| 8ma | Kriviy Rih | 668 980 | |
| 9ma | Mikolayiv | 514 136 | |
| 10ma | Mariupol | 492 176 | |
| Fonto: Demografiala kontado di 2001 en Ukraina.[8] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Ukraina havas granda influo de kristanismo, qua esas la dominacanta religio di la lando.[6] Lua kulturo anke recevis influi de vicina landi en l'arkitekturo, muziko ed arto.
L'epoko dil komunismo en Sovietia havis granda influo en l'arto ed en l'arkitekturo,[9] quale on povas vidar en l'edifico dil Hotelo "Ukraina" (ante, "hotelo Moskva") en Kiyiv. En 1932 Iosif Stalin probis aplikar la politiko di "socialista realismo" en l'arto, tra "dekreto pri la rikonstrukturo di la arto e di la literaturo", qua restriktis la kreado dil artisti. Kun la "glasnost" dum la yari 1980a, artisti e skriptisti itere esis libera por krear.
Segun la konstituco, l'oficala idiomo di Ukraina esas l'Ukrainana. Rusa linguo, qua esis fakte "l'oficala linguo" di Sovietia esas la duesma maxim parolata linguo. Segun la kontado di 2001, 67,5% deklaris esar l'Ukrainana sua matrala linguo, dum ke 29,6% deklaris esar la Rusa.[10].
La literaturo di Ukraina komencis dum la 11ma yarcento, pos la Kristanigo di Kiyiva Rus. Dum ta epoko, la libri esis precipue religiala, skribita en l'Anciena Slava linguo. La literaturo en Ukrainana komencis developesar pos la 14ma yarcento e kreskis pos la 16ma yarcento, pos l'invento dil imprimuro. Dum la 19ma yarcento ante l'interdikto dil uzo di la linguo, un ek la precipua poeti di la lando esis Taras Shevchenko.
La tradicionala folklorala muziko di Ukraina mixas Slava e Kristana influi. Dum la 19ma e 20ma yarcenti, la precipua klasika e nacionalista kompozisti naskinta en Ukraina esis Mykola Lysenko, Mykola Leontovych, Kyrylo Stetsenko ed Yakiv Stepovy. De la yari 1970a til nun, kompozisti e muzikisti di Ukraina recevis influi de rock, pop ed altra muzikala stili del Ocidento, e Volodymyr Ivasyuk, Sofia Rotaru e Nazariy Yaremchuk esis la pioniri. Nun, la kantistini Ani Lorak, Ruslana, Svitlana Loboda, Natalka Karpa, e la bando Okean Elzy sucesis en Europa.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Ukraine - Publikigita da CIA. Nomo di la publikigo: The World Factbook. URL vidita ye 11ma di decembro 2023.
- ↑ Noto: areo inkluzanta Krimea e la regioni Doneck e Lugansk. Cirkume 7,1% de la tota surfaco di la lando okupesis da Rusi dum l'invado eventinta en 2022.
- ↑ The Ukraine Competitiveness Report 2008 - Autoro: Margareta Drzeniek Hanouz e Thierry Geiger. Publikigita da World Economic Forum. Dato di publikigo: 2008. Pag.: 50 ISBN: 978-92-95044-05-0
- ↑ Battle looming over new law on judiciary and judge status - Publikigita da Kyiv Post. Dato di publikigo: 4ma di julio 2010.
- ↑ Ukraine - Statistics - Publikigita da UNICEF. URL vidita ye 7ma di januaro 2008. Idiomo: Angla.
- ↑ 6,0 6,1 Про стан і тенденції розвитку релігійної ситуаціїта державно-церковних відносин в Україні - Publikigita da Derzhkom Relig.gov.ua. Dato di publikigo: 2003. URL vidita ye 6ma di oktobro 2009. Idiomo: Ukrainana.
- ↑ uk:Опитування: Віруючим якої церкви, конфесії Ви себе вважаєте? ("Quale esas tua religio?" Sociologiala inquesto pri religiala kredo en Ukraina) - Publikigita da Razumkov Centre. Dato di publikigo: 2006. URL vidita ye 26ma di januaro 2014. Idiomo: Ukrainana.
- ↑ 2001 Ukrainan census, Population Structure - Idiomo: Ukrainana.
- ↑ Ukraine - Interwar Soviet - Publikigita da Encyclopædia Britannica. Dato di publikigo: 2009. URL vidita ye 5ma di oktobro 2009. Idiomo: Angla.
- ↑ Linguistic composition of the population - Autoro: Comité de Estadísticas Estatales de Ucrania. Publikigita da Ukr Census.gov.ua. Dato di publikigo: 2004. URL vidita ye 5ma di oktobro 2009. Idiomo: Angla.