Ateísmo

 

Non existe consenso sobre cal é a mellor maneira de definir e dividir ao ateísmo.^[25] Entre os aspectos en disputa atópase a pregunta a que entidades sobrenaturais se opón, se é unha afirmación per se ou só a ausencia dela e se require un rexeitamento explícito e deliberado ou non. Considerase compatible co agnosticismo,^{[26][27][28][29][30][31][32]} pero tamén diferente.^[33][34][35]

O termo ateísmo, na súa noción etimolóxica refírese á falta de crenza na existencia de calquera deus, que é a definición máis aceptada no ámbito filosófico. Con todo, existen outras definicións máis ou menos amplas do termo, na súa maioría xurdidas da cultura popular.

O termo provén do adxectivo grego ἄθεος (transliteración: atheos), que significaba ‘sen deus’ (en calquera dos deus sentidos, de non crer nun ou máis deuses ou de non veneralos debidamente); sendo ἀ- a a partícula negativa ‘non’ ou ‘sen’; e θεός (transliteración theós: ‘deus’).

Dentro desta definición son ateístas tanto as persoas que negan a existencia de deuses, como as que sen creren en deus ningún, non negan a súa existencia. Porén, unha noción frecuente da palabra exclúe a estes últimos, diferenciándoos como agnósticos, e considerando ateísta só a quen negan explicitamente a existencia de todo deus. Moitos autodenominados agnósticos néganse a recoñecérense como ateístas.

No seu sentido filosófico máis estrito, o ateísmo inclúe aquelas persoas que declaran non creren en ningún deus determinado (como Brahma ou Alá) pero cren no sobrenatural, como o Qi chinés ou a astroloxía.

É importante distinguir o ateísmo da falta de relixión, xa que existen relixións que negan ou non mencionan a existencia de deus algún, e que por conseguinte, son ateas. Coma exemplo podemos citar o xainismo, o budismo, o taoísmo ou o confucianismo^[36]. No entanto, no uso popular da palabra estas persoas están excluídas, xa que a cultura popular considera ás veces o ateísmo como sinónimo de escepticismo científico.

A pesar do xurdimento de elementos relixiosos na conduta dos ateístas, e das comunidades ateístas, é importante resaltar que o ateísmo non é unha relixión por si mesma, senón unha postura filosófica, ideolóxica ou persoal respecto á existencia de deuses.

Como os conceptos sobre a definición do ateísmo varían, é difícil determinar cantos ateos existen no mundo actualmente con precisión. Segundo unha estimación, ao redor do 2,3% da poboación mundial descríbese coma atea, porén, o 11,9% descríbese coma non-relixiosa. De acordo con outra estimación, as taxas de persoas que se autodeclaran coma ateas son máis altas nos países occidentais, aínda que tamén varíe abondo en grao nese grupo: Estados Unidos (4%), Italia (7%), España (11%), Reino Unido (17%), Alemaña (20%) e Francia (32%). Segundo unha enquisa do 2015 do Gallup, os países coas maiores porcentaxes de ateos son: China (61%), Xapón (31%) e República Checa (30%).

Propúxose unha variedade de categorías para diferenciar as súas diferentes formas.

Parte da ambigüidade e controversia existente en definir ateísmo xorde da dificultade de lograr un consenso na definición de palabras como deidade ou deus. A pluralidade extrema de diferentes concepcións de deus e deidade levou a diferentes ideas respecto a súa aplicación. Na Antigüidade clásica, os romanos acusaron os cristiáns de ser ateos por non adorar ás súas deidades pagás. De forma gradual e a medida que este uso diminuía, empezouse entender ao teísmo como a crenza en calquera divindade, sexa a propia ou non.^[37]

Con respecto ao rango dos fenómenos rexeitados, o ateísmo pode rexeitar desde a existencia das deidades, ata a existencia de calquera concepto espiritual, sobrenatural ou transcendente, tales como aqueles do budismo, hinduísmo, xainismo e taoísmo.^[38]

As definicións de ateísmo varían segundo o grao de reflexión que unha persoa debe ter respecto dos deuses para ser considerada atea. Algunhas definicións inclúen á simple ausencia de crenza en que algún deus exista. Esta definición extensa incluiría aos recentemente nados e aquelas persoas que non foron expostas a ideas teístas. Xa en 1772, o barón de Holbach dixo que «Todos os nenos nacen ateos; non teñen nin idea de Deus».^[39] Similarmente, George H. Smith (1979) suxeriu que: «O home que non coñece ao teísmo é un ateo porque non cre nun deus. Esta categoría tamén incluiría ao neno que ten a capacidade conceptual para aprender os problemas implicados, pero que aínda non é consciente deles. O feito de que este neno non crea nun deus cualifícao como ateo».^[40] Smith acuñou o termo ateísmo implícito para referir a «a ausencia de crenza teísta sen un rexeitamento consciente» e ateísmo explícito para a definición máis común da incredulidade consciente. Ernest Nagel contradí a definición de Smith como simple «ausencia de teísmo», recoñecendo só o ateísmo explícito como o verdadeiro «ateísmo».^[41]

Filósofos como Antony Flew^[42] e Michael Martin^[37] diferenciaron o ateísmo positivo (forte) co ateísmo negativo (débil). O ateísmo positivo é a afirmación consciente que os deuses non existen. O ateísmo negativo inclúe todas as outras formas do non teísmo. De acordo a esta clasificación, quenquera que non sexa teísta é un ateo negativo ou positivo. Os termos forte e débil son relativamente recentes, mentres que os termos positivo e negativo teñen unha orixe anterior e usáronse (de maneiras lixeiramente diferentes) na literatura filosófica^[42] e en apoloxéticas católicas.^[43] Baixo esta división do ateísmo, a maioría dos agnósticos serían ateos negativos.

Mentres que hai quen afirma, como Michael Martin, que o agnosticismo implica un ateísmo negativo,^[29] varios agnósticos consideran que a súa postura é distinta ao ateísmo,^[44][45] pois poden considerar a este último non máis xustificado que o teísmo ou que require de igual convicción.^[44] A declaración que o coñecemento, xa sexa a favor ou en contra, da existencia dos deuses é inalcanzable, enténdese ás veces coa implicación que o ateísmo tamén require un salto de fe.^[46][47] As respostas comúns inclúen que as proposicións relixiosas non demostradas merecen tanta incredulidade como todas as proposicións sen probas^[48] e que a improbabilidade da existencia divina non implica que a posibilidade contraria teña a mesma probabilidade de ser certa.^[49] O filósofo escocés J. J. C. Smart argumentou que «en ocasións unha persoa autenticamente atea pode describirse a si mesma, mesmo apaixonadamente, como agnóstica debido á xeneralización irracional do escepticismo filosófico que nos prohibe dicir que sabemos algo sobre calquera cousa, a excepción quizais das verdades das matemáticas e a lóxica formal».^[50] Para algúns ateos, como o filósofo Fernando Savater, o agnosticismo é unha forma covarde e inconsecuente de ateísmo.^[51] Por conseguinte, algúns autores ateos como Richard Dawkins prefiren diferenciar ás posturas teístas, ateas e agnósticas de acordo á súa posición dentro dun espectro de probabilidade teísta, é dicir, a probabilidade de verdade que cada quen asigna á afirmación «Deus existe».^[52] No persoal declárase «agnóstico na mesma medida en que o son respecto das fadas no fondo do xardín».^[53]

Anterior ao século XVIII, a existencia de Deus aceptábase tan universalmente no mundo occidental que mesmo se cuestionaba a posibilidade do ateísmo auténtico. Baixo o contexto do innatismo teísta, a idea de que todas as persoas cren en Deus desde o nacemento, estaba a connotación de que os ateos simplemente eran teístas en negación.^[54]

Ademais existe a crenza de que os ateos rapidamente cren en Deus en momentos de crises, se converten in artigo mortis (xusto antes de morrer) ou que «non hai ateos nas trincheiras».^[55] Con todo, existiron contraexemplos, entre eles casos de ateos literalmente nas trincheiras.^[56]

Mesmo se cuestionou a necesidade da palabra ateísmo:

De feito, «ateísmo» é un termo que non debería existir. Absolutamente ninguén necesita identificarse a si mesmo como un «non-astrólogo» ou «non-alquimista». Non temos palabras para as persoas que dubidan que Elvis aínda vive ou que os alieníxenas cruzaron a galaxia só para molestar granxeiros e os seus gandos. O ateísmo non é máis nada que os ruídos que as persoas sensatas manifestan na presenza de crenzas relixiosas inxustificadas.^[57]

Carta a una nación cristiana, Sam Harris

 

A clasificación máis ampla do fundamento ateo é a súa división entre ateísmo práctico e teórico.

Considérase ao ateísmo práctico como unha forma de actuar na que os ateos prácticos ou pragmáticos viven coma se non existisen deuses, de ser posible explicando fenómenos naturais sen necesidade de referencias divinas. Aínda que nesta postura non se nega explicitamente a existencia de ningún deus, si pode considerarse innecesaria ou inútil; para os ateos prácticos de existir algunha deidade esta non provería sentido á vida nin influenciaría na vida cotiá.^[59][60]

Unha forma de ateísmo práctico con implicacións para a comunidade científica é o naturalismo metodolóxico: segundo o xeólogo Steven Schafersman, a «tácita adopción ou suposición do naturalismo filosófico dentro do método científico con ou sen a plena aceptación ou crenza en el».^[61]

O ateísmo pragmático pode tomar diversas formas:

• Ausencia de motivación relixiosa: a crenza en deuses non impele a acción moral, relixiosa ou calquera outro tipo de actuar.
• Exclusión activa dos problemas divinos e relixiosos da procura intelectual e acción práctica.
• Indiferenza: a ausencia de interese nos problemas divinos e relixiosos.
• Descoñecemento do concepto de deidade.^[59]

O ateísmo teórico explicitamente expón argumentos contra a existencia de deuses e refuta os argumentos teístas comúns, tales como o argumento do deseño ou a aposta de Pascal. É principalmente unha ontoloxía, concretamente unha ontoloxía física.

O ateísmo epistemolóxico sostén que as persoas non poden coñecer a Deus ou determinar a súa existencia. Fundaméntase no agnosticismo, que toma unha variedade de formas. Na filosofía da inmanencia, a divindade é unha entidade inseparable do mundo, que inclúe á mente propia, e cada conciencia individual está contida no suxeito. De acordo a esta forma de agnosticismo, a limitación na perspectiva humana prevén calquera inferencia obxectiva desde a crenza nun deus á afirmación da súa existencia independente do crente. O agnosticismo racionalista de Immanuel Kant e os pensadores da Ilustración só aceptan o coñecemento deducido a través da razón humana; esta forma de ateísmo afirma que os deuses non son identificables por medio algún, polo que a súa existencia xamais poderá chegarse a coñecer. O escepticismo, baseado nas ideas de David Hume, afirma que a certeza sobre calquera asunto é imposible, polo que nunca ninguén poderá saber de forma segura se un deus existe ou non. Hume, con todo, sostivo que tales conceptos metafísicos imperceptibles deben rexeitarse como un «sofismo e unha ilusión».^[62] Existe debate respecto se o agnosticismo debese clasificarse dentro do ateísmo, xa que tamén pode considerarse como unha cosmovisión independente e fundamental.^[59]

Outras formulacións ateas poden clasificarse como epistemolóxicas ou ontolóxicas, como o positivismo lóxico e o ignosticismo, que afirma que termos elementais tales como «Deus» e frases como «Deus é todopoderoso» carecen de significado ou intelixibilidade. O non cognitivismo teolóxico sostén que a afirmación «Deus existe» non expresa unha proposición, senón unha frase sen sentido ou cognitivamente baleira. De maneira similar, existe debate se tal postura pode clasificarse como unha forma de ateísmo ou agnosticismo. Os filósofos A. J. Ayer e Theodore M. Drange rexeitan ambas as categorías, declarando que ambas as correntes aceptan que «Deus existe» é unha proposición, polo que separan ao non cognotivismo nunha categoría propia.^[63][64]

A autora Zofia Zdybicka escribiu:

O ateísmo metafísico [...] inclúe a todas as doutrinas que sosteñen o monismo metafísico (a homoxeneidade da realidade). Pode ser:

a) Absoluto: un rexeitamento absoluto á existencia de Deus asociado co monismo materialista (en todas as súas correntes, tanto as antigas como as modernas).

b) Relativo: o rexeitamento implícito de Deus en todas as filosofías que, aínda que aceptan a existencia dun absoluto, conciben a ese absoluto carente de todas as calidades propias de Deus: transcendencia, personalidade propia e unidade. Está asociado co monismo idealista (panteísmo, panenteísmo, deísmo).^[59]

 

O ateísmo lóxico afirma que varias das concepcións dos deuses, tales como o Deus persoal das relixións abrahámicas como o cristianismo, posúen calidades loxicamente inconsistentes entre si. Tal ateísmo presenta argumentos dedutivos contra a existencia de Deus, que sinalan a incompatibilidade entre os atributos divinos, tales como perfección, creador do mundo, inmutabilidade, omnisciencia, omnipresenza, omnipotencia, omnibenevolencia, transcendencia, personalidade, sobrenatural, xusto e misericordioso.^[15]

O ateísmo teodiceo afirma que o mundo como o coñecemos non pode reconciliarse coas calidades comunmente atribuídas a Deus ou os deuses polos teólogos. Argumentan que a existencia dunha deidade omnisciente, omnipresente, omnipotente e omnibenevolente non é compatible cun mundo no que existe o mal e o sufrimento (argumento do mal), e no que o amor divino está oculto a tantas persoas (argumento do ocultamento divino).^[17]

Un argumento similar ao do mal atribúeselle a Siddhartha Gautama (véxase duḥkha),^[66] sabio de cuxas ensinos se fundou o budismo.^[67]

O filósofo Ludwig Feuerbach^[68] e o pai da psicanálise Sigmund Freud argumentaron que Deus e outras crenzas relixiosas non son máis que invencións humanas creadas para satisfacer variados desexos ou necesidades psicolóxicas e emocionais. Esta postura é compartida por moitos budistas.^[69]

Karl Marx e Friedrich Engels, influenciados por Feuerbach, argüíron que estas crenzas cumpren funcións sociais utilizadas por quen está no poder para oprimir á clase traballadora. De acordo con Mikhail Bakunin, «a idea de Deus implica a abdicación da razón e da xustiza humana; é a negación máis decisiva da liberdade humana, e leva necesariamente á escravitude dos homes, tanto na teoría como na práctica». Bakunin investiu o soado aforismo de Voltaire «Se Deus non existise, sería necesario inventalo», escribindo en resposta: «se deus existise realmente, habería que facelo desaparecer».^[70]

O ateísmo é aceptable dentro dalgúns sistemas de crenzas relixiosas e espirituais, como o hinduísmo, o xainismo, o budismo, o sinteísmo e o raelismo,^[71] os movementos neopagáns,^[72] como o wicca,^[73] e as relixións non teístas. As escolas āstikas do hinduísmo sosteñen que o ateísmo é un camiño válido cara á moksha, pero extremadamente dificultoso, xa que os ateos non poden esperar ningunha axuda da divina providencia na súa viaxe.^[74] O xainismo cre que o universo é eterno e non ten necesidade dun creador, con todo venérase aos tirthankaras, que poden transcender o tempo e o espazo^[75] e teñen maior poder que o deus Indra.^[76] O budismo secular non defende a crenza en deuses. O budismo temperán era ateo, pois o camiño de Buda Gautama non supón deuses. Concepcións posteriores do budismo consideran ao propio Buda unha divindade, o que suxire que os seus seguidores poden obter a divindade, e reverencian aos bodhisattvas^[77] e o Buda eterno.

 

O ateísmo axiolóxico ou construtivista rexeita a existencia de deuses en favor dun «absoluto máis elevado», tales como a humanidade. Esta forma de ateísmo favorece ao home como a fonte absoluta da ética e os valores, e permite aos individuos resolver os seus problemas morais sen recorrer a seres sobrenaturais. Karl Marx e Sigmund Freud usaron este razoamento para comunicar mensaxes de liberación, desenvolvemento pleno e felicidade liberada.^[59] Unha das críticas ao ateísmo máis comúns foi a idea contraria, que negar a existencia dun deus conduce ao relativismo moral, o que deixaría ao ateo sen fundamento moral ou ético^[78] e volvería o súa vida en absurda e miserable.^[79] Blaise Pascal argüíu esta postura no seu Pensées.^[80]

Jean-Paul Sartre identificouse a si mesmo como «existencialista ateo»,^[81][82] menos preocupado en negar a existencia de Deus que en demostrar que «é necesario que o home se atope a si mesmo e convénzase de que nada pode salvalo de si mesmo, así sexa unha proba valedoira da existencia de Deus».^[83][84] Para Sartre, este ateísmo «declara que se Deus non existe, hai polo menos un ser no que a existencia precede á esencia, un ser que existe antes de poder ser definido por ningún concepto, e que este ser é o home ou, como di Heidegger, a realidade humana».^[81][82] A consecuencia práctica deste ateísmo foi descrita por Sartre como a inexistencia de mandatos a priori ou valores absolutos que poidan ser invocados para gobernar a conduta humana, e que os humanos están «condenados» a inventalos por si mesmos, o que fai ao home absolutamente «responsable de todo o que fai».^[85]

O sociólogo Phil Zuckerman analizou en 2009 os estudos sociolóxicos existentes sobre a irrelixiosidade e concluíu que o benestar social está correlacionado positivamente coa irrelixión. Descubriu que hai unha menor taxa de ateísmo e irrelixiosidade en nacións pobres e menos desenvolvidas (especialmente en África e Suramérica) que nas democracias ricas e industrializadas.^[86][87] Os seus descubrimentos en relación ao ateísmo nos Estados Unidos foi que, comparados cos seus compatriotas relixiosos, «as persoas ateas e irrelixiosas» son menos nacionalistas, prexuiciosas, antisemitas, racistas, dogmáticas, etnocéntricas, pechadas de mente e autoritarias, e nos estados coas maiores porcentaxes de ateos, a taxa de asasinatos está baixo á media; pola contra, nos estados máis relixiosos, esta é superior á media.^[88][89]

 

Asúmese a miúdo que as persoas que se autoidentifican como ateas son irrelixiosas, pero de feito algunhas seitas das relixións principais rexeitan a existencia dunha deidade persoal e creadora.^[91] Nos anos recentes, certas denominacións relixiosas acumularon un número crecente de seguidores abertamente ateos, tales como o xudaísmo ateo e humanista^[92][93] e o ateísmo cristián.^[94][95][96]

O sentido estrito do ateísmo positivo non leva ningunha crenza particular á parte de afirmar a inexistencia dos deuses; deste xeito, os ateos poden albergar calquera número de crenzas espirituais. Pola mesma razón, os ateos poden soster unha ampla variedade de crenzas éticas, que van desde o universalismo moral do humanismo, que afirma que un mesmo código moral debese aplicarse consistentemente a todos os humanos, ata o nihilismo moral, que sostén que a moralidade carece de sentido.^[97]

Filósofos como Slavoj Žižek,^[98] Alain de Botton,^[99] Alexander Bard e Jan Söderqvist^[100] defenderon que os ateos deben recuperar a relixión como un acto de resistencia contra o teísmo e non permitir que a relixión sexa precisamente un inxusto monopolio dos teístas.

De acordo ao dilema de Eutifrón de Platón, o papel dos deuses en diferenciar o bo do malvado é innecesario ou arbitrario. O argumento de que a moral debe provir de Deus e que non pode existir sen un sabio creador, usouse persistentemente no debate político, mais non no ámbito filosófico.^[101][102] Consideráronse principios morais tales como «Matar é malo» como leis divinas que requiren un lexislador e xuíz divino. Con todo, moitos ateos argumentan que tratar lexislativamente á moralidade constitúe unha falsa analoxía e que esta non depende dun lexislador da mesma maneira que as leis o fan.^[103] Friedrich Nietzsche defendeu a existencia dunha moral independente das crenzas teístas e afirmou que a moral baseada en Deus «posúe verdade só se Deus é verdadeiro: mantense ou esborrallase xunto á crenza en Deus».^{[104][105][106]}

Existen sistemas éticos normativos que non requiren de principios ou mandamentos dados por unha deidade. Entre eles están a ética das virtudes, o contrato social, a ética kantiana, o utilitarismo e o obxectivismo. Sam Harris propuxo que a prescrición moral (procura de regras éticas) non é un asunto exclusivo da filosofía, senón que tamén pode ser abordada significativamente pola ciencia da moral. Con todo, como calquera corpo científico esta debe responder á crítica encarnada pola falacia naturista.^[107]

Os filósofos Susan Neiman^[108] e Julian Baggini,^[109] entre outros, sosteñen que comportarse eticamente unicamente debido a un mandato divino non é unha conduta ética auténtica, senón soamente unha obediencia cega. Baggini argúe que o ateísmo é un fundamento superior para a ética e afirma que é necesario un marco moral externo a imperativos relixiosos para avaliar a moralidade dos imperativos per se: ser capaz de discernir, por exemplo, que «Debes roubar» é inmoral incluso cando a relixión propia o ordena; e sostén que os ateos, por tanto, teñen a vantaxe de estar máis inclinados a realizar tales cuestionamentos éticos que os relixiosos.^[110]

O filósofo político contemporáneo inglés Martin Cohen ofreceu o exemplo histórico do uso dos mandatos bíblicos en favor da tortura e a escravitude como evidencia de que as ordes relixiosas seguen os costumes políticos e sociais, e non ao revés; pero tamén observou que a mesma tendencia parece replicarse nos supostamente fríos e obxectivos filósofos.^[111] Cohen ampla este argumento con máis detalle en Filosofía política: desde Platón a Mao, onde argumenta que o Corán desempeñou un papel en perpetuar os códigos sociais de principios do século VII a pesar dos cambios posteriores na sociedade segrar.^[112]

Algúns ateos prominentes, recentemente Christopher Hitchens, Daniel Dennett, Sam Harris e Richard Dawkins, precedidos por pensadores como Bertrand Russell, Robert G. Ingersoll, Voltaire e o novelista José Saramago, criticaron as relixións denunciando aspectos nocivos das prácticas e doutrinas relixiosas.^[113]

 

Karl Marx escribiu: «A miseria relixiosa é á vez a expresión da miseria real e a protesta contra a miseria real. A relixión é o suspiro da criatura oprimida, o sentimento dun mundo sen corazón, así como o espírito dunha situación sen alma. É o opio do pobo. Necesítase a abolición da relixión entendida como felicidade ilusoria do pobo para que poida darse a súa felicidade real. A esixencia de renunciar ás ilusións sobre a súa condición é a esixencia de renunciar a unha condición que necesita de ilusións. A crítica á relixión é, por tanto, en xerme, a crítica do val de bágoas, cuxo halo o constitúe a relixión».^[114][115] Vladimir Lenin dixo que «cada idea relixiosa e cada idea de Deus é vileza indescritible [...] do tipo máis perigoso, 'contaxio' da clase máis abominable. Millóns de pecados, accións noxentas

, actos de violencia e contaxios biolóxicos [...] son por lonxe menos perigosos que a sutil e espiritual idea de Deus ataviado dos máis intelixentes disfraces ideolóxicos».^[116]

Existe correlación entre o fundamentalismo relixioso, a relixión extrínseca (cando se fomenta a relixión porque serve a intereses ocultos),^[117] o autoritarismo, o dogmatismo e os prexuízos.^[118] Sam Harris critica a dependencia da relixión occidental da autoridade divina, que ve como unha guía cara ao autoritarismo e o dogmatismo.^[119] Utilizáronse estas razóns xunto a feitos históricos, tales como as cruzadas, a inquisición, a caza de bruxas e os numerosos atentados terroristas, como probas dos perigos da relixión e réplica aos supostos efectos positivos da crenza na relixión.^[120] Os crentes contraargumentan dicindo que os réximes que apoiaron ao ateísmo, tales como a Unión Soviética, tamén foron culpables de asasinatos en masa.^[121][122] En resposta, ateos como Sam Harris e Richard Dawkins manifestaron que as atrocidades de Stalin non foron influenciados polo seu ateísmo, senón o marxismo dogmático, e que aínda que Stalin e Mao casualmente eran ateos, eles non actuaron no nome do ateísmo; a diferenza das primeiras, que foron xustificadas pola relixión.^[123][124]

 

Na antiga Grecia temperá, o adxectivo atheos (ἄθεος, do prefixo negativo ἀ- + θεός «deus») significaba «sen deus(es)». Foi usado ao principio como un termo censurador que aproximadamente quería dicir «malvado» ou «impío». No século V antes da nosa era, a palabra comezou a indicar unha irrelixiosidade máis deliberada e activa no sentido de «cortar lazos cos deuses» ou «negar aos deuses». Logo, o termo ἀσεβής (asebēs) empezou a ser aplicado contra aqueles que blasfemamente negaban ou faltaban o respecto aos deuses locais, mesmo se eles crían noutros deuses. É por iso que as traducións modernas de textos clásicos ás veces reproducen atheos como ateo. Como substantivo abstracto, estaba tamén o termo ἀθεότης (atheotēs), «ateísmo». Cicerón transliteró a palabra grega pola latina átheos. Usouse frecuentemente o termo no debate entre os primeiros cristiáns e os helenistas, cada lado aplicándoo, en sentido pexorativo, ao bando contrario.^[12]

O termo en inglés atheist (ateo, do francés athée), no sentido de «aquel [...] que nega existencia en Deus ou deuses»,^[126] precede a atheism (ateísmo en inglés), achándose o seu primeiro uso en 1566^[127] e logo en 1571.^[128] O uso de atheist como etiqueta de falta de relixiosidade pode rastrexarse ata 1577.^[129] Atheism provén da adopción do francés athéisme^[130] e aparece ao redor de 1587.^[131] Un traballo anterior, de ao redor de 1534, usou o termo atheonism (equivalente a ateonismo).^[132][133] Posteriormente xurdiron palabras relacionadas: deist (deísta) en 1621,^[134] theist (teísta) en 1662,^[135] deism (deísmo) en 1675^[136] e theism (teísmo) en 1678.^[137] Desde o comezo deist e deism levaron os seus sentidos modernos. En cambio, o termo theism contrastouse con deism (teísmo e deísmo respectivamente).

Karen Armstrong escribe que «Durante os séculos XVI e XVII, a palabra “ateo aínda era reservada exclusivamente para xerar polémica. [...] O termo “ateo” era un insulto. Ninguén soñaría con chamarse a si mesmo ateo».^[138] A metade do século XVII supoñíase aínda que era imposible non crer en Deus;^[139] ser ateo significaba non aceptar a concepción do divino daquel momento.^[140]

A palabra «ateísmo» foi empregada orixinalmente para describir unha crenza autodeclarada na Europa de finais do século XVIII, que denotaba especificamente o descreemento no deus monoteísta abrahámico.^[141] No século XX, a globalización contribuíu á expansión do termo para referirse ao rexeitamento de todas as deidades, aínda que é común nas sociedades occidentais describilo simplemente como a «non crenza en Deus [deus abrahámico]».^[142]

Aínda que o termo ateísmo orixinouse en Francia no século XVI,^[130][131] ideas que hoxe poden recoñecerse como ateas documéntanse desde o período védico e a Antigüidade clásica.

Atópanse escolas ateas no pensamento índico temperán e existiron desde os tempos da relixión védica.^[143] Entre as seis escolas ortodoxas da filosofía hindú, o samkhya, a escola filosófica máis antiga non acepta a Deus, e o mimamsá tempero tamén rexeitou a noción de Deus.^[144] Este último non só non aceptou a deus, senón que afirmou que a mesma acción humana era suficiente para crear as circunstancias necesarias para o goce dos seus froitos.^[145] O chárvaka, a escola filosófica antiteísta e completamente materialista que se orixinou na India sobre o século -VI é probablemente a escola de filosofía máis explicitamente atea da India, similar á escola cirenaica grega. Esta rama da filosofía india é clasificada como heterodoxa debido ao seu rexeitamento á autoridade dos Vedas e por tanto non é considerada parte das seis escolas ortodoxas do hinduísmo, pero é notable como evidencia dun movemento materialista dentro do hinduísmo.^[146] Chatterjee e Datta explican que o noso entendemento da filosofía chárvaka é fragmentaria, baseado en gran medida sobre a crítica das súas ideas por outras escolas e en que non é unha tradición vivente:

Aínda que o materialismo nalgunha forma ou outra estivo sempre presente na India, e referencias ocasionais son atopadas nos Vedas, a literatura budista, as epopeas, así como nas últimas obras filosóficas, non atopamos ningún traballo sistemático sobre o materialismo, nin ningunha escola organizada de seguidores, como posúen outras escolas filosóficas. Pero case todos os traballos doutras escolas expuxeron, para a súa refutación, o punto de vista materialista. O noso coñecemento do materialismo índico é principalmente a base destes.^[147]

Outras filosofías indias xeralmente consideradas como ateas inclúen o samkhya clásico e o purva mimamsá. O rexeitamento a un Deus persoa e creador tamén se observa no xainismo e no budismo da India.^[148]

 

O ateísmo occidental ten as súas raíces na filosofía grega presocrática, pero non xurdiu como unha visión do mundo declarada senón ata finais da Ilustración.^[149] O filósofo grego Diágoras do século V a. C. coñéceselle como o «primeiro ateo»^[150] e é sinalado como tal en De natura deorum por Cicerón.^[151] Os atomistas como Demócrito tentaron explicar o mundo dunha maneira puramente materialista, sen facer referencia ao espiritual ou o místico. Critias considerou á relixión como unha invención humana usada para asustar ás persoas co fin de que seguisen ordes morais^[152] e Pródico tamén parece facer declaracións ateas na súa obra. Filodemo relatou que Pródico cría en que «os deuses da crenza popular non existen nin saben nada, pero o home primitivo [deidificou por admiración] os froitos da terra e practicamente todo o que contribuía á súa existencia». En ocasións considerouse ateo a Protágoras, pero realmente sostivo posturas agnósticas: «Con respecto aos deuses, non teño medios para saber se existen ou non ou que clase de seres poden ser. Moitas cousas preveñen o coñecemento, incluíndo a escuridade do tema e a brevidade da vida humana».^[153] No século III a.C. os filósofos gregos Teodoro o Ateo^[151][154] e Estratón de Lámpsaco^[155] non crían que existiran os deuses.

Os compatriotas de Sócrates (470-399 a. C.) asociárono coas tendencias da filosofía presocráticas cara á investigación natural e o rexeitamento das explicacións divinas dos fenómenos. Aínda que esta impresión malinterpreta o seu pensamento, así foi caracterizado na comedia Nubes de Aristófanes e logo foi acusado e executado por impiedad e corromper á mocidade. No xuízo Sócrates negou vehemente que fose ateo e a academia contemporánea prové poucas razóns para dubidar desta declaración.^[156][157]

 

Evémero (c. 300 a. C.) publicou a súa idea de que os deuses só eran as deificacións de antigos gobernantes, conquistadores e fundadores do pasado e que os seus cultos e relixións eran en esencia a continuación de reinos desaparecidos e estruturas políticas pasadas.^[158] Aínda que non era estritamente ateo, criticóuselle posteriormente por propagar « o ateísmo en todo o mundo habitado ao arrasar aos deuses».^[159]

 

Epicuro (341-270 a. C.) tamén foi un personaxe importante na historia do ateísmo. Apoiándose nas ideas atomistas de Demócrito, avogou por unha filosofía materialista segundo a cal o universo está gobernado por leis de causalidade sen ningunha necesidade de intervención divina (véxase determinismo científico). Aínda que afirmou que as deidades existían, cría que eran indiferentes á existencia humana. O fin dos epicúreos era obter a paz mental e un importante medio para logralo era expoñer o medo á ira divina como un sentimento irracional. Tamén negaban a existencia despois da morte e a necesidade de sentir medo polos castigos do Hades.^[160]

O filósofo romano Sexto Empírico (s. III) sostivo que se debe suspender o xuízo (epojé) acerca de case todas as crenzas (unha forma de escepticismo coñecida como pirronismo), que non había nada inherentemente malvado e a ataraxia («paz mental») é posible mediante a abstención do xuízo. A cantidade relativamente grande das súas obras sobreviventes tivo unha influencia duradeira nos filósofos posteriores.^[161]

O significado de «ateo» cambiou ao longo da Antigüidade clásica. Os primeiros cristiáns foron etiquetaxes como ateos polos non cristiáns por mor da súa falta de fe nos deuses pagáns.^[162] Durante o Imperio Romano, os cristiáns foron executados pola súa negación dos deuses romanos e o culto ao emperador. Teodosio I no ano 381 converteu ao cristianismo na relixión oficial do Imperio e a herexía converteuse nun crime punible.^[163]

Durante a Alta Idade Media, o mundo islámico experimentou unha Idade de Ouro. Da man de avances na ciencia e filosofía, as terras de Arabia e Persia produciron francos racionalistas e ateos, entre eles Ibn al-Warraq (século IX), Ibn al-Rawandi (827-911), Al-Razi (854-925) e Al-Maʿarri (973-1058). Al-Ma'arri ensinou que a relixión é tan só un «mito inventado polos antigos»^[164] e que hai persoas «de dúas clases: aquelas con cerebros, pero sen relixión, e aquelas con relixión, pero sen cerebro».^[165] A pesar de ser escritores relativamente prolíficos, case ningún dos seus escritos sobreviviron e os poucos que o fixeron foi preservado na súa maioría a través de citas e fragmentos en obras posteriores por apoloxéticos musulmáns no seu intento por refutalos.^[166] Ademais, outros eruditos da Idade de Ouro asociáronse co pensamento racionalista e o ateísmo, aínda que a actual atmosfera intelectual do mundo islámico e a escasa evidencia sobrevivente fai deste punto un obxecto de debate.

 

A divulgación de puntos de vista ateos era rara en Europa durante a Alta Idade Media e a Idade Media (véxase Inquisición medieval), mentres que a metafísica e a teoloxía eran os intereses dominantes no concernente á relixión.^[167] Houbo, con todo, movementos dentro deste período que impulsaron concepcións heterodoxas do deus cristián, incluídas diferentes consideracións da natureza, transcendencia e cognoscibilidade de Deus. Individuos e grupos, tales como Xoán Escoto Eríxena, David de Dinant, Amalrico de Bena e os Irmáns do libre espírito mantiveron puntos de vista cristiáns con tendencias panteístas. Nicolás de Cusa sostivo unha forma de fideísmo que chamou docta ignorantia («ignorancia aprendida»), que afirma que Deus está máis aló de toda categorización humana e por tanto o seu coñecemento limítase á conxectura. Guillerme de Ockham inspirou tendencias antimetafísicas coa súa limitación nominalista do coñecemento humano a obxectos concretos e afirmou que a esencia divina non pode ser aprehendida polo intelecto humano, xa sexa racional ou intuitivamente. Os seguidores de Ockham, como Xoán de Mirecourt e Nicolaus de Autricuía promoveron esta epistemoloxía. A división resultante entre a fe e a razón influíu posteriormente a teólogos radicais e reformistas como John Wycliffe, Jan Hus e Martiño Lutero.^[167]

O Renacemento desempeñou un gran papel en ampliar o ámbito do librepensamento e a investigación escéptica. Individuos como Leonardo da Vinci buscaron a experimentación como medio de explicación e opuxéronse aos argumentos de autoridade relixiosa. Outros críticos da relixión e a Igrexa durante este tempo inclúen a Nicolás Maquiavelo, Bonaventure des Périers, Michel de Montaigne e François Rabelais.^[161]

 

O historiador Geoffrey Blainey escribiu que a reforma protestante achandou o camiño para a crítica atea á autoridade da Igrexa católica, quen á súa vez «discretamente inspirou a outros pensadores para que atacasen a autoridade das novas igrexas protestantes».^[170] O deísmo gañou influencia en Francia, Prusia e Inglaterra. O filósofo Baruch de Spinoza foi «probablemente o primeiro autoproclamado “semiateo“ coñecido no mundo cristián da idade moderna» de acordo con Blainey. Spinoza cría que as leis da natureza explicaban o funcionamento do universo e en 1661 publicou o seu Korte Verhandeling van God, de mensch en deszelvs welstand (Tratado breve sobre Deus, o home e a felicidade).^[171]

A crítica ao cristianismo volveuse cada vez máis frecuente durante os séculos XVII e XVIII, especialmente en Francia e Inglaterra, onde ao parecer existiu malestar relixioso segundo fontes da época. Algúns pensadores protestantes, como Thomas Hobbes, defenderon unha filosofía materialista e o escepticismo cara aos sucesos sobrenaturais, mentres que Spinoza rexeitou á divina providencia en favor dun naturalismo panenteísta. A fins do século XVII, apoiouse abertamente o deísmo por parte de intelectuais como John Toland, quen acuñou o termo «panteísta».^[172]

O primeiro ateo explícito coñecido foi o crítico da relixión alemán Matthias Knutzen a través dos seus tres escritos de 1674.^[173] Foi seguido por outros dous escritores: o filósofo exxesuita polaco Kazimierz Łyszczyński e, nos anos 1720, o sacerdote francés Jean Meslier.^[174] Co paso ao século XVIII, destacaron novos pensadores abertamente ateos, como o barón d'Holbach, Jacques-André Naigeon e outros materialistas franceses.^[175] John Locke en contraste, aínda que defensor da tolerancia, exhortaba ás autoridades a non tolerar o ateísmo, pois cría que a negación da existencia de Deus socavaría a orde social e conduciría ao caos.^[176]

David Hume desenvolveu unha epistemoloxía escéptica baseada no empirismo e a filosofía de Immanuel Kant cuestionou fortemente sequera a posibilidade de obter coñecemento metafísico. Ambos os filósofos obxectaron os cimentos da teoloxía natural e criticaron os argumentos clásicos da existencia de Deus.

 

 

Blainey notou que aínda que se recoñece amplamente a gran contribución de Voltaire ao pensamento ateo da Revolución Francesa, o filósofo francés consideraba que o temor a Deus desalentaba maiores disturbios, nas súas palabras «Se deus non existise, sería necesario inventalo».^[178] En Reflections on the Revolution in France (Reflexións sobre a Revolución francesa) (1790), o filósofo Edmund Burke denunciou ao ateísmo de ser unha «camarilla literaria» que formara «fai algúns anos unha especie de plan regular para destruír a relixión cristiá. Perseguiron esta meta cun grao de fervor que ata agora soo se descubrio polos propaladores de certo sistema de devoción. [...] Estes pais do ateísmo teñen un fanatismo propio». Con todo, Burke afirmou que «o home é por constitución un animal relixioso» e «o ateísmo está en contra non só da nosa razón, senón dos nosos instintos; e [...] non pode prevalecer por moito».^[179]

O barón d'Holbach foi unha figura prominente da Ilustración francesa e lémbraselle principalmente polo seu ateísmo e os seus voluminosos escritos contra a relixión, dos cales o máis famoso foi Système de la Nature (1770) e en menor medida Le christianisme dévoilé (O cristianismo desvelado).

Tamén é importante a figura de Jean Meslier, sacerdote católico da parroquia de Étrépigny (preto de Mézières, Ardenas, Francia). Despois de traballar durante uns 40 anos con dilixencia e insospeitable aparencia de fe, ao morrer en 1729 deixou dúas sorprendentes cartas e unha grande obra de preto de 3500 páxinas impresas con argumentos contra a existencia de Deus, que foron posteriormente publicados por Voltaire en 1762.^[180]

Unha das metas da Revolución francesa foi a reestruturación e a subordinación do clero con respecto ao Estado a través da Constitución civil do clero. Os intentos por facela cumprir levaron a violencia anticlerical e a expulsión de moitos clérigos de Francia, o que se prolongou ata a Reacción de Termidor. O grupo radical dos xacobinos tomou o poder pola forza en 1793, o que inaugurou o Reino do Terror. Os xacobinos eran deístas e introduciron o Culto do ser supremo como a nova relixión de estado en substitución ao catolicismo. Algúns ateos seguidores de Jacques Hébert buscaron establecer no seu lugar un Culto da razón, unha forma de pseudorrelixión atea cunha deusa que personificaba á razón. O período napoleónico proseguiu a institucionalización da secularización da sociedade francesa e expandiu a revolución ata o norte de Italia, coa esperanza de crear repúblicas influenciables.

Durante a segunda metade do século XIX, o ateísmo alcanzou protagonismo baixo a influencia de filósofos racionalistas e librepensadores. Moitos filósofos alemáns prominentes desta época negaron a existencia de deidades e foron críticos da relixión, tales como Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Max Stirner, Karl Marx e Friedrich Nietzsche.^[181]

G.J. Holyoake foi a última persoa (1842) en ser encarcerada en Gran Bretaña debido a crenzas ateas.^[182] Stephen Law afirma que Holyoake "acuñou orixinalmente o termo 'secularismo'".^[183]

 

O ateísmo avanzou en moitas sociedades durante o século XX, especialmente na forma de ateísmo práctico. O pensamento ateo atopou aceptación nunha gran variedade doutras filosofías máis amplas, como o existencialismo, o obxectivismo, o humanismo secular, o nihilismo, o anarquismo, o positivismo lóxico, o marxismo, o feminismo^[184] e o movemento racionalista e científico.

Ademais, xurdiu o ateísmo de Estado na Europa oriental e en Asia, concretamente na Unión Soviética baixo o mando de Vladímir Lenin e Iosif Stalin e a República Popular da China liderada por Mao Zedong. A política atea ou antirrelixiosa soviética caracterizouse pola aprobación de numerosas leis, a prohibición da instrución relixiosa nas escolas e o nacemento da Liga dos Ateos Militantes.^[185][186] Despois de Mao, o Partido Comunista Chinés permaneceu como unha organización atea e regulou, aínda que non prohibiu completamente, a práctica da relixión na China continental.^{[187][188][189]}

Mentres que Geoffrey Blainey escribiu que «os líderes máis desapiadados da segunda guerra mundial foron ateos e seculares que eran intensamente hostís cara ao xudaísmo e o cristianismo»,^[190] Richard Madse sinalou que tanto Adolf Hitler como Iosif Stalin abriron e pecharon igrexas por un asunto de conveniencia política e Stalin suavizou a súa oposición ao cristianismo co fin de mellorar a aceptación pública do seu réxime durante a guerra.^[191] Blackford e Schüklenk escribiron que «a Unión Soviética foi innegablemente un estado ateo, e o mesmo aplica ao maoísmo chinés e ao fanático réxime dos khmer vermellos de Pol Pot en Camboxa na década de 1970. Iso, con todo, non demostra que as atrocidades realizadas por estes ditadores totalitarios fosen o resultado de crenzas ateas, levadas a cabo no nome do ateísmo ou motivadas fundamentalmente polos aspectos ateos dos pertinentes tipos de comunismo».^[192]

 

O positivismo lóxico e o cientificismo achandaron o camiño para o neopositivismo, a filosofía analítica, o estruturalismo e o naturalismo. O neopositivismo e a filosofía analítica descartaron ao racionalismo clásico e á metafísica en favor do empirismo estrito e do nominalismo epistemolóxico. Ateos como Bertrand Russell rexeitaron enfaticamente a crenza en Deus. Nos seus primeiros traballos, Ludwig Wittgenstein tentou separar a linguaxe metafísica e sobrenatural do discurso racional. Alfred Jules Ayer afirmou a non verificabilidade e a carencia de significado das declaracións relixiosas e avogou polas ciencias empíricas. En relación a isto, o estruturalismo aplicado de Lévi-Strauss atribuíu a orixe da linguaxe relixiosa ao subconsciente humano e negou o seu significado transcendental. J. N. Findlay e J. J. C. Smart sostiveron que a existencia de Deus non é loxicamente necesaria. Os naturalistas e os materialistas monistas como John Dewey consideraron ao mundo natural como a base de todo e negaron a existencia de Deus ou a inmortalidade.^[50][193]

Outros líderes loitaron contra o hinduísmo e os brahmas por discriminar e dividir á xente en nome da casta e a relixión.^[194] Isto púxose de relevo en 1956 cando E. V. Ramasamy, un prominente activista ateo da India coñecido como Periyar, organizou a erección da estatua dun deus hindú nunha representación humilde e fixo declaracións antiteístas.^[195]

Vashti McCollum converteuse nun emblema ateo en 1948 ao demandar ante a Corte Suprema dos Estados Unidos a abolición da educación relixiosa nas escolas públicas do país.^[196] Madalyn Murray O'Hair foi quizais unha das ateas estadounidense máis influentes. En 1963 presentou ante a Corte Suprema o caso Murray v. Curlett, a cal fallou a favor da prohibición da oración obrigatoria nas escolas públicas.^[197] En 1966 e en resposta ao movemento teolóxico de Deus esta morto, a revista Time preguntou «Esta morto Deus?»^[198] e revelou que case a metade de todas as persoas no mundo vivían baixo un poder antirrelixioso e millóns delas en África, Asia e América do Sur parecían carecer de coñecemento sobre o deus da teoloxía cristiá.^[199] A Freedom From Religion Foundation foi fundada en 1976 por Anne Nicol Gaylor e a súa filla, Annie Laurie Gaylor, nos Estados Unidos de América, e concedéuselle recoñecemento nacional en 1978. Esta promove a separación Igrexa-Estado.^[200][201]

Desde a caída do Muro de Berlín, o número de réximes activamente antirrelixiosos reduciuse considerablemente. En 2006, Timothy Shah do Pew Research Center observou «unha tendencia mundial entre todos os principais grupos relixiosos, onde os movementos baseados en Deus e na fe, en xeral, están a aumentar cada vez máis a súa confianza e influencia con respecto a movementos e ideoloxías seculares».^[202] Con todo, Gregory S. Paul e Phil Zuckerman consideran que isto é un mito e suxiren que a situación real é moito máis complexa e matizada.^[203]

No 2012, realizouse en Arlington, Virxinia a primeira conferencia de Women in Secularism (Mulleres no laicismo).^[204] A Secular Woman organizouse no 2012 como unha organización nacional dirixida a mulleres irrelixiosas.^[205] O movemento do feminismo ateo comezou a enfocarse en loitar contra o sexismo e o acoso sexual.^[206] En agosto de 2012, Jennifer McCreight (a organizadora do Boobquake) fundou un movemento ateo coñecido como Atheism Plus ou A+, que «aplica o escepticismo a todo, incluíndo os problemas sociais como o sexismo, racismo, política, pobreza e crime».^{[207][208][209]}

En 2013 o primeiro monumento ateo erixido en propiedade do goberno estadounidense inaugurouse fronte ao xulgado de Bradford County (Florida), á beira do monumento dos dez mandamentos. A obra foi financiada pola Stiefel Freethought Foundation e consiste nunha banca de 680 quilos de granito con citas inscritas de Thomas Jefferson, Benjamin Franklin e Madalyn Murray O'Hair.^{[210][211][212]}

 

O novo ateísmo é un movemento dalgúns escritores ateos anglosaxóns de principios do século xxi que propugnan que «a relixión non debería simplemente tolerarse, senón que debe ser contrarrestada, criticada e exposta á argumentación racional onde queira que se manifeste a súa influencia».^[213]

Usualmente recoñécese a Sam Harris, Daniel C. Dennett, Richard Dawkins, Victor J. Stenger e Christopher Hitchens como líderes do recente movemento,^[214][215] posto que varios dos seus libros superventas, publicados entre 2004 e 2007, conforman a base da maior parte do discurso do novo ateísmo.^[215]

Este movemento busca disociarse do ateísmo político de masas que gañou forza en varias nacións no século XX. Nos seus libros, sinalouse aos atentados motivados pola relixión do 11-S e o éxito parcial dos intentos do Discovery Institute por cambiar nos Estados Unidos o currículo escolar en ciencias e incluír ideas creacionistas, co apoio de George W. Bush en 2005, como mostras da necesidade de avanzar cara a unha sociedade atea.^[216][217]

Cuantificar o número de ateos no mundo é unha tarefa difícil. Os participantes de enquisas de crenzas relixiosas poden definir «ateísmo» de distintas maneiras ou trazar diferentes liñas entre ateísmo, irrelixión e crenzas relixiosas e espirituais non teístas.^[218] Deste xeito, un hinduísta ateo identificaríase como hindú, a pesar de tamén ser ateo.^[219] Unha enquisa de 2010 publicada na Encyclopædia Britannica descubriu que os irrelixiosos constituían o 9,6 % da poboación mundial e os ateos o 2,0 %, cunha ampla maioría asiática. Esta cifra non inclúe aos seguidores de relixións ateas, como certos budistas.^[220] A media da variación anual do ateísmo entre o 2000 e o 2010 foi de -0,17 %.^[220] Unha cifra maior estima o número de ateos e agnósticos totais en 1100 millóns.^[221]

 

En termos mundiais, aínda que existen ateos e agnósticos en todos os países do mundo, o seu número é máis reducido en países pobres e menos desenvolvidos que nos países ricos e industrializados.^[223][224] De acordo co psicólogo evolucionista Nigel Barber, o ateísmo florece onde a maioría das persoas se senten economicamente seguras, particularmente no modelo nórdico e as socialdemocracias de Europa, xa que existe unha menor incerteza achega do futuro grazas ás extensas redes de seguridade social e a unha mellor atención médica que logran unha maior calidade e expectación de vida na súa poboación; en contraste coas nacións subdenvolvidas, onde virtualmente non hai ateos.^[225]

O Global Index of Religiosity and Atheism (2012) de Gallup enquisou a 50 000 persoas en 57 países, preguntándolles «Independentemente de se asistes a un lugar de culto ou non, dirías que es unha persoa relixiosa, non relixiosa ou un ateo convencido?» O 59 % da poboación mundial identificouse como relixiosa, un 23 % non relixiosa e un 13 % declarouse atea convencida. Os ateos están concentrados principalmente na Asia Oriental, especialmente a China e o Xapón, e en Europa Occidental (en media 14 %), onde sobresae Francia. Os dez países con maior proporción de «ateos convencidos» foron a China (47 %), o Xapón (31 %), a República Checa (30 %), Francia (29 %), Corea do Sur (15 %), Alemaña (15 %), Países Baixos (14 %), Austria (10 %), Islandia (10 %), Australia (10 %) e Irlanda (10 %). En contraste, a lista de dez países con maior porcentaxe de «persoas relixiosas» son Ghana (96 %), Nixeria (93 %), Armenia (92 %), Fidxi (92 %), Macedonia do Norte (90 %), Romanía (89 %), Iraq (88 %), Kenya (88 %), o Perú (86 %) e o Brasil (85 %). En comparación co mesmo estudo realizado en 2005, en sete anos a relixiosidade diminuíu nove puntos porcentuais mentres que os ateos aumentaron tres nos países comúns a ambos os anos. O estudo tamén achou que a relixiosidade é maior entre os pobres, cunha diferenza de 17 puntos porcentuais entre o quinto (49 %) e primeiro quintil (66 %). De igual forma, os países son menos relixiosos conforme aumenta a súa prosperidade. A relixiosidade é menor entre aqueles con maior educación, aqueles con educación superior (52 %) son 16 puntos menos relixiosos que aqueles sen educación secundaria (68 %).^[24]

 

A edición de xuño de 2005 do eurobarómetro revelou que o 18 % da poboación europea identifícase con «Non creo que existe algunha clase de espírito, deus ou forza suprema», fronte ao 52 % que elixiu «Creo que existe un deus» e o 27 % que se decidiu por «Creo nalgunha clase de espírito ou forza suprema». Nun extremo sitúanse os franceses (33 % de ateísmo), os checos (30 %) e os belgas e neerlandeses (ambos no 27 %). No cabo oposto están Polonia, Irlanda (4 %) e Romanía. Móstranse ademais diferenzas por sexos, clases de idade, orientación política e nivel cultural: as mulleres, os maiores, os que se consideran de dereitas e aqueles de menor educación formal teñen unha maior tendencia a crer en deus.^[226]

Unha enquisa realizada a fins do 2006 e publicada no Financial Times estudou a poboación dos Estados Unidos e de cinco países europeos. A taxa máis baixa do ateísmo correspondeu aos Estados Unidos con tan só 4 %, mentres que en Europa estas foron considerablemente maiores: Italia (7 %), España (11 %), Gran Bretaña (17 %), Alemaña (20 %) e Francia (32 %).^[227]

De acordo ao eurobarómetro do 2010, a porcentaxe da poboación que contestou «Non creo que existe algunha clase de espírito, deus ou forza suprema» varía desde Romanía (1 %), Malta (2 %), Chipre (3 %), Grecia (4 %), Polonia (5 %), ata Estonia (29 %), Países Baixos (30 %), Suecia (34 %), República Checa (37 %) e Francia (40 %), cunha media global do 20 % para a Unión Europea.^[228] De acordo co Australian Bureau of Statistics, o 22 % dos australianos decláranse «sen relixión», unha categoría que inclúe aos ateos.^[229] Entre o 64 e o 65 % dos xaponeses^[22] e o 81 % dos vietnamita^[230] son ateos, agnósticos ou non cren en deus algún. Nos Estados Unidos, houbo un incremento da identidade atea entre 1 e 5 puntos porcentuais entre os anos 2005 e 2012, e unha caída moito maior de 13 puntos naqueles que se chamaban «relixiosos», desde un 73 a un 60 %^[231] De acordo a un informe do 2012 de Pew Research Center, o 2,4 % dos estadounidenses adultos identifícase como ateos, maior ao 1,6 % do 2007, e dentro dos non afiliados a unha relixión (19,6 %) os ateos representaban o 12 %.^[232]

Un estudo dos Estados Unidos observou unha correlación positiva entre o nivel de educación e a irrelixión, o agnosticismo e o ateísmo,^[88] e unha enquisa na UE atopou unha correlación positiva entre o abandono escolar prematuro e a crenza nun deus.^[226] A diferenza entre ricos e pobres esténdese ao campo dos estudos; segundo o Global Index of Religiosity and Atheism elaborado por Gallup International en 2012, o grao de ateísmo entre os licenciados ascende ao 19 %, fronte ao 7 % dos que non teñen estudos, e o número de crentes diminúe a medida que sobe o nivel de estudos das persoas.^[233] Tamén é común atopar altos niveis de escepticismo en países con gobernos socialistas (ver ateísmo de estado), como o son Corea do Norte, Vietnam e China, e por razóns históricas en Rusia (ver URSS).

En 1914, James H. Leuba publicou que o 58 % de 1000 científicos estadounidenses expresaron «escepticismo ou dúbida na existencia do deus xudeocristián». O estudo repetiuse en 1996 e produciu unha porcentaxe similar do 61 %. En 1998 Nature publicou un artigo que suxire que a crenza nun deus persoal ou nun máis aló estaba no seu punto máis baixo de todos os tempos entre os membros da Academia Nacional de Ciencias dos Estados Unidos: só o 7,0 % cría nun deus persoal, en contraste con máis do 85 % da poboación xeral nacional;^[234] aínda que este estudo foi criticado por Rodney Stark e Roger Finke pola súa definición de crenza en deus: «Creo nun deus a quen podo rezar coa esperanza de recibir unha solución».^[235]

En 2009 o Pew Research Center cuantificou a relixiosidade entre os científicos membros do Asociación Estadounidense para o Avance da Ciencia e atopou que «un pouco máis da metade dos científicos (51 %) cren nalgunha clase de deidade de poder superior; en concreto, 33 % dos científicos di crer en deus, mentres que un 18 % cre nun espírito universal».^[236] Unha enquisa publicada no Journal of Xeral Internal Medicine en 2005 informou que o 76 % dos médicos nos Estados Unido cría nun Deus, superior ao 7 % da Academia Nacional de Ciencias, pero aínda menor ao 85 % da poboación xeral. Aínda que case tan relixiosos como aquela, as súas relixións concretas a miúdo diferían das dos seus pacientes.^[237]

Frank Sulloway do Instituto de Tecnoloxía de Massachusetts (MIT) e Michael Shermer da Universidade Estatal de California dirixiron un estudo sobre unha mostra de adultos estadounidenses «acreditados» (o 12 % posuía un doutoramento e o 62 % un grao universitario): o 64 % cría en Deus, e existía unha correlación que indicaba que a convicción relixiosa diminuía a maior nivel educativo.^[238] O sociólogo Philip Schwadel atopou que maiores niveis educativos non só están asociados cun incremento na participación relixiosa e costumes relixiosos na vida cotiá, senón que tamén están correlacionados cunha maior tolerancia á oposición pública á relixión dos ateos e un maior escepticismo cara a «posturas relixiosas exclusivistas e o literalismo bíblico».^[239]

Unha enquisa de 2010 atopou que aqueles que se identifican como ateos ou agnósticos teñen en media máis coñecementos sobre as relixións principais que os seus propios seguidores. Os non crentes obtiveron mellores resultados nas preguntas acerca dos principios centrais do protestantismo e do catolicismo. Só os fieis mormóns e xudeus acertaron tanto como os ateos e os agnósticos.^[240]

Tamén se examinou a relación entre a relixiosidade e a intelixencia. En 1958, o profesor Michael Argyle da Universidade de Oxford analizou sete estudos que investigaban a relación entre a actitude relixiosa e o coeficiente intelectual (CI) dos estudantes escolares e universitarios dos Estados Unidos. Aínda que se atopou unha clara correlación negativa, a análise non identificou a causalidade, pero notou que factores como un contexto familiar autoritario e a clase social tamén desempeñaban un papel na relixiosidade.^[241]

Unha revisión sistemática do 2013 analizou os 63 estudos sobre o tema. 53 mostraban que a intelixencia analítica estaba correlacionada negativamente coa relixiosidade, dos que 35 alcanzaron significancia estatística, mentres que outros 10 atoparon unha correlación positiva, aínda que destes últimos só foi significativa en dous. O metaanálise revelou que a relixiosidade está correlacionada negativamente coa intelixencia. Esta asociación é máis forte en adultos que en nenos e adolescentes en idade escolar. Dado o anterior, os seus autores propuxeron tres posibles explicacións:

1. As persoas intelixentes non adoitan conformarse con facilidade, polo que é máis probable que resistan o dogma relixioso.
2. As persoas intelixentes tenden a adoptar un estilo de pensamento analítico (oposto ao intuitivo), o cal se demostrou que mina as crenzas relixiosas.
3. Moitas funcións da relixión, incluído o control compensatorio, a autorregulación, o autoengrandecemento e o apego seguro, tamén son outorgadas pola intelixencia. Polo que as persoas intelixentes poden ter menor necesidade de prácticas e crenzas relixiosas.^[242]

• Apostasía
• Disteleoloxía
• Politeísmo
• Alianza Atea Internacional

En inglés

• The New Atheists en The Internet Encyclopedia of Philosophy
• AtheismArquivado 16 de maio de 2017 en Wayback Machine. Directorio de enlaces a organizacións e sitios webs.
• Religion & Ethics—Atheism en bbc.co.uk.
• Secular Web library, biblioteca de obras históricas e modernas.
• The Demand for Religion, un estudo sobre a demografía do ateísmo por Wolfgang Jagodzinski (Universidade de Colonia) e Andrew Greeley (Universidade de Chicago e Universidade de Arizona).