Reforma protestante

 

Todas as correntes protestantes maioritarias sitúan a súa separación da Igrexa católica no século XVI. A orixe do protestantismo denomínase Reforma maxisterial porque o movemento foi apoiado polos maxistrados, a autoridade lexislativa (a diferenza da Reforma radical, que non tivo apoio da administración). As organizacións protestantes antigas, como a Unitas Fratrum que despois daría lugar á Igrexa de Moravia, sitúan a súa orixe no tempo de Jan Hus, en principios do século XV, cando se produciu unha gran crise na Igrexa católica en Europa Occidental debido aos numerosos problemas de corrupción eclesiástica e falta de piedade relixiosa. Foi a venda de indulxencias para financiar a construción da basílica de San Pedro en Roma o que provocou finalmente que a cristiandade occidental se dividise en dúas, unha liderada pola Igrexa católica, que tras o Concilio de Trento se reivindicou a si mesma como a única herdeira válida da cristiandade occidental expulsando calquera disidencia e suxeitándose á autoridade do Papa, e outra metade que fundou varias comunidades eclesiásticas propias, xeralmente de carácter nacional para -na súa maioría- rexeitar a herdanza cristiá medieval e buscar a restauración dun cristianismo primitivo idealizado. Isto deu lugar a que Europa quedase dividida entre unha serie de países que recoñecían ao Papa como supremo e único xefe da Igrexa católica, e os países que rexeitaban a autoridade de Roma e que recibiron o nome de protestantes. Deseguido, os protestantes apareceron en moitos lugares de Alemaña, nun tempo no cal o Imperio Otomán ameazaba territorios xermanos. Este feito apartaba a atención dos príncipes xermanos das emerxentes revoltas internas. Dita división provocou unha serie de guerras relixiosas en Europa. Como estaba dirixida por unha maioría de nobres de Bohemia, esta foi a primeira Reforma maxisterial en Europa. En parte, a protesta pode explicarse polos acontecementos dos séculos anteriores en Europa e particularmente en Bohemia.

As tensións debidas ao Gran Cisma de Occidente (1378–1416) provocaron guerras entre príncipes, levantamentos campesiños e unha crecente preocupación pola corrupción xeral na Igrexa, feitos que foron algúns dos precursores do proceso. O mundo internacionalista da Idade Media tamén foi desafiado por un emerxente nacionalismo.

 

John Wycliffe (c.1320-1384), da Universidade de Oxford, e Jan Hus, da Universidade de Praga, foron os primeiros en propoñer unha nova perspectiva eclesiástica. A Igrexa católica concluíu oficialmente o debate co Concilio de Constanza (1414–1417). O conclave condenou a Jan Hus, que foi queimado na fogueira o 6 de xullo de 1415, malia o seu compromiso de boa conduta. Wycliffe tamén foi queimado por herexe despois de morto (1428).

O Concilio de Constanza confirmou e reforzou a concepción medieval da Igrexa e o Imperio. Non se trataron nel as tensións nacionais, nin as tensións teolóxicas que axitaban Europa no século anterior. Porén o concilio non puido previr o cisma e as guerras husitas en Bohemia.

A axitación social provocou reflexións sobre a organización da sociedade, e neste ambiente xurdiu a Reforma protestante. Coa crise das institucións monásticas e a escolástica, acentuada pola catividade babilónica do papado de Aviñón, o Gran Cisma e o fracaso do conciliarismo, no século XVI comezou o gran debate cultural sobre reformas e, en xeral, sobre os valores relixiosos.

Os historiadores asumen que o fracaso da Reforma suporía unha maior axitación ou quizais unha revolución, debido a que o sistema debía axustarse ou desintegrarse, e o fracaso do movemento conciliar favoreceu a Reforma en Europa. A represión dos movementos de reforma, xunto coa situación política, económica e demográfica, contribuíu ao descontento da sociedade co poder e a riqueza do alto clero, e sensibilizou o pobo fronte á corrupción da Igrexa no Renacemento.

O resultado da Peste Negra alentou a levar a cabo unha reorganización radical da economía e, finalmente, da sociedade europea. Nos centros urbanos emerxentes, as calamidades do século XIV e principios do XV e a conseguinte escaseza de man de obra proporcionaron un forte impulso para a diversificación económica e as innovacións tecnolóxicas.

Despois da Peste, a perda inicial de vidas por causa da fame, das pragas e da pestilencia, contribuíu a unha intensificación da acumulación de capital nas zonas urbanas e, xa que logo, un estímulo para o comercio, para a industria e o crecemento urbano en ámbitos tan diversos como a banca, os téxtiles, o armamento, especialmente estimulado pola Guerra dos Cen Anos, e a minería de mineral de ferro, debido, en gran parte, ao sector do armamento. A acumulación de excedentes, o exceso de competencia e maior competitividade para aumentar ao máximo o beneficio económico, contribuíron a guerras civís, ao militarismo agresivo e á centralización. Como resultado directo da transición para a centralización, líderes como Lois XI de Francia (1461-1483), trataron de eliminar todas as garantías constitucionais sobre o exercicio da súa autoridade. En Inglaterra, Francia, España, o movemento para a centralización iniciado no século XIII consumouse.

A invención da tipografía levaría os protestantes a unha nova tradución celosa da Biblia e facela accesible aos laicos. Isto fomentaría a cultura da alfabetización bíblica.

O humanismo da época do Renacemento estimulou a efervescencia académica dunha forma sen precedentes, e levou a unha preocupación pola liberdade académica. Comezáronse a levar a cabo debates teóricos de alto nivel nas universidades sobre a natureza da igrexa, e da fonte e o alcance da autoridade do papado, dos concilios e dos príncipes.

 

 

 

As protestas contra Roma, comezaron en serio cando Martiño Lutero, que era monxe agostiño e profesor da universidade de Wittenberg, apelou en 1517 pola reapertura do debate sobre a venda de indulxencias. As desconformidades de Lutero marcaron un repentino gromo cunha nova e irresistible forza dun descontento que fora apartado pero non resolto. A rápida propagación do descontento produciuse en gran medida debido á imprenta e á rápida circulación das ideas e documentos incluídos nas 95 Teses. A información tamén se difundiu amplamente en forma manuscrita, así como en gravados e xilografías baratas, entre os sectores máis pobres da sociedade.

Paralelamente aos acontecementos en Alemaña, un movemento similar empezou en Suíza baixo a dirección de Ulrich Zwingli. Estes dous movementos puxéronse de acordo axiña sobre a maioría das cuestións, a medida que o recente uso da imprenta permitía unha rápida propagación de ideas dun lugar a outro, pero algunhas diferenzas non resolvidas mantivéronos separados. Algúns seguidores de Zwingli crían que a reforma era demasiado conservadora e independentemente trasladáronse cara a posicións máis radicais, que teñen continuidade nos nosos días entre os anabaptistas. Outros movementos protestantes creceron ao socairo das liñas do misticismo e do humanismo, ás veces rompendo con Roma, ou dos protestantes, ou formándose fóra das igrexas.

Logo desta primeira etapa da Reforma, a consecuencia da excomuñón de Lutero e da condena da Reforma polo Papa León X, a tarefa e os escritos de Jean Calvin influíron no establecemento dun consenso entre os diferentes grupos en Suíza, Escocia, Hungría, Alemaña e outros lugares.

As fundacións reformistas comungaban co agostiñismo. Tanto Lutero como Calvin identificábanse coas liñas principais do ensino teolóxico de Agostiño de Hipona. No agostiñismo, os reformadores loitaban contra o pelaxianismo, que vían como unha herexía na Igrexa católica dos seus tempos. No curso desta axitación relixiosa, a Guerra dos campesiños alemáns 1524-1525 déixase sentir a través de Baviera, Turinxia e Suabia, deixando decenas de católicos asasinados por bandas de protestantes, que incluían a Compañía Negra de Florian Geier, un cabaleiro de Giebelstadt que se uniu aos campesiños na indignación xeral contra a xerarquía católica.

Aínda que Lutero e Calvin tiñan ensinos teolóxicos moi similares, a relación entre os seus seguidores dexenerou rapidamente nun conflito. O francés Michel de Montaigne contou a historia dun pastor luterano que unha vez afirmou que prefería celebrar unha misa romana antes de participar nun servizo calvinista.^[3][4]

A política de separación da Igrexa de Inglaterra de Roma baixo o reinado de Henrique VIII, comezou en 1529 e acabou en 1536, levando deste xeito Inglaterra a cabo o seu propio movemento reformista. Con todo, os cambios relixiosos na igrexa nacional inglesa realizáronse de forma máis conservadora que no resto de Europa. Os reformistas na Igrexa de Inglaterra alternaron, durante séculos, entre a simpatía polas tradicións católicas e o protestantismo, creando progresivamente un compromiso estable entre a adhesión á tradición antiga e o protestantismo, a miúdo chamado Vía Media.

Martiño Lutero, Jean Calvin, e Ulrich Zwingli poden considerarse reformistas maxisteriais debido ao feito de que os seus movementos de reforma se fixeron co apoio das autoridades gobernantes ou "maxistrados". Frederico o Sabio non só apoia a Lutero, que era profesor na universidade que el fundou, senón que tamén o protexeu ocultándoo no castelo de Wartburg en Eisenach. Zwingli e Calvino foron apoiados polos concellos de Zürich e Xenebra. Como o termo magister tamén significa "mestre", a Reforma maxisterial tamén se caracteriza por unha énfase na autoridade dun profesor. Isto é evidente na importancia de Lutero, Calvino e Zwingli como dirixentes dos movementos de reforma nas súas respectivas áreas maxistrais. Debido á súa autoridade, a miúdo foron criticados por reformadores radicais, que os consideraban demasiado similares aos Papas romanos. Por exemplo, o reformador radical Andreas Karlstadt referiuse aos teólogos de Wittenberg como os "novos papistas".

 

O reformismo frustrado dos humanistas, introducido no Renacemento, contribuíu a unha crecente impaciencia entre os reformadores. Erasmo de Rotterdam, e máis tarde figuras como Martiño Lutero e Zwingli, emerxeron deste debate e, finalmente, contribuíron a outro gran cisma na cristiandade. A crise da teoloxía a partir de Guillerme de Occam no século XIV estábase producindo en conxunción co descontento da nova burguesía. Desde a ruptura dos fundamentos filosóficos da escolástica, o novo nominalismo non foi un bo augurio para unha igrexa institucional lexitimada como intermediaria entre o home e Deus. As novas correntes de pensamento favorecían a idea de que ningunha doutrina relixiosa podía ser apoiada por argumentos filosóficos, erosionando a antiga alianza entre a razón e a fe da época medieval establecida por Tomé de Aquino.

Os principais movementos da reforma individualista que se rebelaron contra a escolástica medieval das institucións baséanse no humanismo, entre outras tradicións. En Alemaña, "a vía moderna" ou devocionalismo naceu nas universidades, o que requiriu unha redefinición de Deus, que xa non era racional, senón un primeiro reitor arbitrario, de vontade incognoscible que non pode ser limitado. Deus é agora unha regra, e a relixión sería máis fervente e emocional. Polo tanto levouse a cabo a conseguinte reactivación da teoloxía agostiña, afirmando que o home non pode ser salvado polos seus propios esforzos, senón só pola graza de Deus, erosionando a lexitimidade da rixidez das institucións da igrexa para proporcionar unha canle para o home de facer boas obras e entrar no ceo. O humanismo, con todo, foi algo máis que un movemento de reforma educativa con orixes no Renacemento que recuperou os ensinos clásicos de aprendizaxe e pensamento; converteuse nunha revolta contra a lóxica aristotélica, fíxose grande énfase na reforma dos individuos a través da elocuencia en contraste coa razón. O Renacemento estableceu as bases para os humanistas do norte no seu reforzo da utilización do latín como unha lingua unificadora da cultura.

 

A separación da Igrexa de Inglaterra (ou Igrexa anglicana) de Roma comeza en 1529, baixo o reinado de Henrique VIII, e remata en 1536. Este feito levou Inglaterra a liderar o seu propio movemento reformista, aínda que os cambios relixiosos na igrexa nacional inglesa desenvolvéronse de forma máis conservadora que no resto de Europa. Os reformistas da Igrexa de Inglaterra alternaron, durante séculos, entre a simpatía pola tradición católica e os principios reformistas, tecendo pouco a pouco o desenvolvemento dunha tradición que se considera un termo medio (vía media) entre os católicos romanos e as tradicións protestantes.

A Restauración Inglesa seguiu un curso diferente da Reforma na Europa continental. Houbera neste país durante moito tempo unha tensión forte debida ao anticlericalismo e Inglaterra xa dera orixe ao movemento dos Lolardos, liderado por John Wycliffe, que inspirou de forma moi significativa os husitas en Bohemia.

Henrique VIII fora un católico convencido e escribira mesmo un libro con fortes críticas a Lutero, pero máis tarde encontrou conveniente e rendible romper co Papado. A súa esposa Catarina de Aragón, tan só lle dera unha filla, María, e dado que Inglaterra atravesara recentemente un longo conflito dinástico, a guerra das Rosas, Henrique temeu que a falta dun herdeiro varón puidese poñer en perigo a reclamación dos seus descendentes ao trono, polo que solicitou a anulación do seu matrimonio para poder casar con Ana Bolena. Non obstante, o Papa de Roma, Clemente VII, favorable ao emperador Carlos V, sobriño de Catarina, negou a súa solicitude de anulación. Deste xeito Henrique apoiouse na afirmación luterana de que os Papas substituían a vontade de Deus polo seu propio xuízo e decidiu separar a Igrexa de Inglaterra da autoridade de Roma. Así, no ano 1534, mediante a Acta de Supremacía converteuse Henrique no Xefe Supremo da Igrexa de Inglaterra pero non se realizou ningunha modificación doutrinal ou litúrxica substantiva baixo o seu goberno, só se prohibiu a bispos e sacerdotes ingleses ter relación coa Curia Romana e expropiáronse os bens excedentes da Igrexa católica en beneficio da Coroa Real.

Entre 1535 e 1540, baixo Thomas Cromwell, levouse a cabo a política coñecida como a disolución dos mosteiros. A veneración dalgúns santos, algunhas peregrinacións e algúns santuarios de peregrinación tamén foron atacados. A propiedade de enormes cantidades de terra da igrexa pasou ás mans da Coroa e en derradeira instancia á nobreza e a aristocracia. O interese por estas transaccións provocou un grande apoio á disolución da Igrexa de Inglaterra coa de Roma. Tamén houbo algúns opositores notables á Reforma como Thomas More e o bispo John Fisher, que foron executados pola súa oposición. Tamén houbo un sector cada vez maior dos reformadores que foron imbuídos nas doutrinas reformistas máis correntes do continente.

Tras a morte de Henrique sucedeuno o seu fillo Eduardo co nome de Eduardo VI, con apenas 9 anos de idade, durante este reinado producíronse os primeiros avances efectivos da reforma da Igrexa de Inglaterra, pois foi redactado o primeiro Libro de Oración Común^[5] (1549), que introduciu, grazas ao traballo do Arcebispo de Canterbury Thomas Cranmer, certos cambios menores na doutrina e sobre todo na forma de celebrar a misa. Este libro foi a primeira expresión concreta da reforma da Igrexa de Inglaterra.

En 1553, Eduardo VI morre á idade de 15 anos, deixando como sucesora a Xoana Grey (coroada o 10 de xullo de 1553), quen gobernou só nove días. Produciuse unha breve guerra de sucesión ata que se impuxo como raíña (co apoio da maioría) María Tudor, quen axiña abrogou as reformas relixiosas introducidas durante o reinado de Eduardo VI e someteu novamente, en novembro de 1554, a Igrexa de Inglaterra á obediencia papal.

Restablecido o catolicismo, a Acta de Supremacía e o Libro de Oración Común foron suprimidos e nomeáronse novos bispos, perseguiuse os partidarios da independencia da Igrexa de Inglaterra (xa coñecidos como anglicanos) e algúns deles acabaron na fogueira (non todos eran favorables á reforma relixiosa).

 

María morreu en 1558 aos 42 anos de idade e sen fillos, polo que a súa media irmá, Isabel Tudor foi proclamada raíña. Isabel asumiu o trono de Inglaterra tratando de manter a unidade nacional sobre as diferenzas relixiosas, polo que non mostrou inicial apoio a ningún dos bandos en disputa (protestantes e católicos); con todo, a política internacional e especialmente as conspiracións e rebelións, deron cada vez máis apoio ao bando protestante.

Isabel restaurou a Acta de Supremacía, polo que os bispos partidarios da supremacía católica foron depostos e substituídos, proclamou logo a Acta de Uniformidade, que obrigaba a todas as parroquias da Igrexa de Inglaterra a utilizar o Libro de Oración Común (con aqueles pequenos cambios introducidos por Cranmer) co seu texto en inglés e non en latín. Con todo, foi esta "solución relixiosa isabelina" a que en gran medida transformou o anglicanismo nunha tradición distintiva da igrexa. O compromiso era incómodo e era capaz de virar entre o calvinismo extremo por unha banda e o catolicismo romano pola outra, pero en comparación co estado sanguento e caótico da situación na Francia contemporánea, a situación tivo relativamente éxito ata a Guerra Civil Inglesa do século XVII.

 

En Suíza tamén se van separar algúns territorios da Igrexa católica; as ideas de Lutero logo chegaron a Suíza, e apareceron unha serie de predicadores, que criticaban a corrupción da Igrexa católica e defendían a creación dunha "Igrexa" distinta. Un dos primeiros foi Ulrico Zuinglio. Aínda que compartía moitas das ideas de Lutero, Zwinglio quería dar unha maior liberdade á súa nova "Igrexa" cristiá e rexeitaba o sometemento dos cristiáns á nobreza como defendía Lutero. Ao final o mesmo Lutero criticou a Zwinglio e alegrouse publicamente da súa morte cando Zwinglio morre nun combate contra os suízos católicos.

Pero o principal foco da Reforma Protestante en Suíza vai ser a cidade de Xenebra, grazas á actuación de Xoán Calvino, que con Lutero é a maior figura da Reforma Protestante.

En Xenebra unha serie de reformadores asaltaran as igrexas e conventos expulsando os sacerdotes católicos, pero estes reformadores non sabían como organizar a nova "Igrexa" que pretendían crear nin tampouco tiñan claro que nova doutrina querían establecer, polo que chamaron unha figura de prestixio dentro do campo protestante, que soubese como organizar a nova Igrexa e dese un contido relixioso claro, e chamaron á cidade a Xoán Calvino.

Este era un francés que estudara teoloxía en varias universidades, entre elas a de París; aínda que ao principio acepta algunhas das ideas luteranas, moi pronto pensa que Lutero conservou demasiadas cousas da Igrexa católica que debían ser suprimidas. Calvino tamén opina que o home debe acceder á fe por medio da lectura da Biblia, pero considera que se debían de eliminar todos os sacramentos da Igrexa católica, incluíndo os tres que conservara Lutero. Para el todas as imaxes debían ser eliminadas dos templos relixiosos.

Calvino tamén pensaba que non debían existir nin sacerdotes nin bispos e que os xefes relixiosos debían ser pastores elixidos pola congregación; pero a teoría relixiosa máis importante que Calvino predicou como produto da súa libre interpretación da Biblia é a Predestinación: segundo esta teoría o home por el mesmo non pode facer nada para alcanzar a salvación, nin pola fe nin polas obras, senón que antes de nacer Deus xa elixiu a un home para a condenación ou a salvación e o home non pode facer nada para cambiar o designio divino. Na sociedade humana pódese distinguir os homes elixidos para a súa salvación entre os que levan unha vida virtuosa e sen pecado e os que teñen riquezas e éxito material na vida, pois iso é sinal da protección de Deus.

Calvino empezou a expoñer as súas ideas en París, pero como Francia era católica tivo que fuxir do Reino e refuxiarse no estranxeiro. Xa empezaba a ser coñecido entre os protestantes europeos como un home firme e enérxico, un gran teólogo e un bo organizador que sabía dirixir os homes, e por esta razón foi chamado polos protestantes de Xenebra.

Cando Calvino chega a Xenebra, toma a decisión de que se quere impoñer unha nova "igrexa" que adopte os seus puntos de vista relixiosos ten que controlar o goberno da cidade; e intenta dar ordes ao consello municipal, que termina por expulsalo de Xenebra.

Con todo, a situación en Xenebra continuaba sen aclararse, as autoridades da cidade eran incapaces de organizar unha "Igrexa" nova e Calvino seguía tendo partidarios na cidade que convencen ás autoridades de Xenebra para que permitan o regreso de Calvino coa promesa de que non se entremeterá no goberno político da cidade. E as autoridades autorizan o regreso de Calvino a Xenebra en 1541.

 

Calvino aprendeu a lección e comprendeu que non pode manifestar abertamente o seu desexo de controlar politicamente a cidade; con todo, non renuncia a tomar o poder de Xenebra, que para el era indispensable para fundar a súa nova Igrexa. Durante doce anos Calvino vai levar a cabo un paciente labor para gañar partidarios no goberno da cidade, aumentar a súa influencia en Xenebra ata que chegase o día en que o goberno e todas as súas institucións estivesen baixo o seu control. Cando xa Calvino está a piques de controlar o goberno prodúcese a execución na fogueira do español Miguel Servet.

Miguel Servet era un humanista español típico da época do Renacemento, tiña curiosidade por todas as materias, desde a ciencia á medicina pasando pola filosofía e a relixión. Como moitos homes do seu tempo estaba descontento coa Igrexa católica e rexeitaba a doutrina católica milenaria. Servet desenvolveu as súas propias ideas relixiosas e chegou a crer que Xesucristo non fora fillo de Deus, que só tiña natureza humana e non divina; isto era adoptar unha corrente dos primeiros séculos do cristianismo, que a Igrexa católica condenara por herética no século IV e que todos os protestantes rexeitaban con escándalo. Servet foi estudar ás universidades francesas e tamén na de París, onde coñeceu a Calvino. Alí Calvino comezou a ter un profundo odio por aquel español ao que consideraba un perigoso herexe.

Por mor das súas opinións, Servet tivo que escapar de París, cambiou de nome e instalouse como médico en Vienne de Isère, localidade preto da fronteira con Suíza; tivo éxito como médico e chegou a adquirir unha respectable situación económica e foi neses anos cando descubriu a circulación do sangue.

Pero Servet seguía coas súas inquietudes relixiosas e escribiu un libro sobre as súas doutrinas a respecto de Xesucristo, que fixo imprimir clandestinamente nunha imprenta secreta.

Pero Servet cometeu o erro de escribir a Calvino en Xenebra enviándolle exemplares do seu libro, e Calvino nunha carta denúnciao á Inquisición francesa católica. Con todo, Servet tiña amigos que o protexeron e axudaron a ocultar a súa imprenta, e a Inquisición católica renunciou a investigar. Pero Calvino enviou as cartas que o propio Servet escribira e que eran unha proba irrefutable de que aquel médico era o español Miguel Servet.

A Inquisición católica condena a Servet á fogueira pero a noite antes da execución os seus amigos axúdano a escapar. Servet non sabe a influencia política que Calvino ten en Xenebra e comete o enorme erro de intentar refuxiarse nesa cidade, crendo que alí estaría seguro. En Xenebra, Calvino recoñéceo e consegue que as autoridades da cidade o deteñan como herexe. Calvino quere que se xulgue a Servet e queimalo na fogueira, pero aínda non controla de todo o goberno da cidade e o xuízo de Servet vaise converter nun pulso entre Calvino e os gobernantes da cidade que se opoñen a el, pero finalmente Calvino imponse e Servet é condenado á morte na fogueira, un exemplo claro da "inquisición protestante", que perseguía e executaba aos que consideraba "herexes".

A morte de Servet afastou de Calvino a unha serie de protestantes europeos que se refuxiaron en Xenebra. Estes protestantes tamén tiñan as súas propias ideas relixiosas, sentiron as súas vidas ameazadas e escaparon da cidade; o máis famoso destes refuxiados foi Sebastián Castellion que desde o estranxeiro denunciou a Calvino pola morte de Servet defendendo a tolerancia relixiosa e o dereito do home a ter as súas propias opinións; Castellion é considerado o pai da liberdade de pensamento en Europa.

Pero a morte e o xuízo de Servet servíronlle a Calvino para facerse definitivamente co goberno da cidade, os seus adversarios foron expulsados do goberno municipal e algúns deles executados. Agora toda Xenebra obedecía as ordes de Calvino.

Calvino quixo facer de Xenebra a capital relixiosa dun novo cristianismo e quixo obrigar os seus habitantes á forza a levar unha vida virtuosa e cristiá: suprimíronse todos os bailes, prohibíronse todas as cancións, prohibíronse todos os espectáculos e representacións teatrais, pecháronse as tabernas e prohibíronse as bebidas e as borracheiras; todos debían ser bos cristiáns á forza.

Toda Xenebra se converteu nunha cidade calvinista dedicada só ao traballo e á oración. Pero Calvino quería estender a súa comunidade cristiá por toda Europa e en Xenebra fundáronse escolas calvinistas para todos os protestantes estranxeiros que visitaban a cidade; estes estranxeiros debían regresar aos seus países de orixe e ensinar alí a doutrina calvinista. O máis importante destes estranxeiros foi o escocés John Knox, que conseguiu que toda Escocia se convertese ao calvinismo; en Escocia os calvinistas recibiron o nome de presbiterianos. Escocia foi o único país onde o calvinismo se converteu en relixión oficial, pero tamén chegou a ser maioritario en Holanda e houbo importantes minorías calvinistas en Alemaña, Inglaterra e en Francia; en Inglaterra os calvinistas recibiron o nome de puritanos e en Francia déuselles o nome de hugonotes.

 

 

O protestantismo tamén se difundiu desde Alemaña a Francia, onde os protestantes foron chamados "hugonotes ", o que desatou décadas de guerra en Francia.

Aínda que non tivo un interese persoal na reforma relixiosa, Francisco I (que reinou desde 1515 a 1547) mantivo inicialmente unha actitude de tolerancia, derivada do seu interese polo movemento humanista. Isto cambiou o 1534 co asunto dos pasquíns (affaire des placards). Neste acto, os protestantes colgaron de forma masiva rótulos denunciando a misa católica, que apareceron en toda Francia, ata chegaron aos apousentos reais. A cuestión da fe relixiosa estaba pois sobre a mesa, Francisco I foi instado a recoñecer o movemento como unha ameaza contra a estabilidade do reino. Isto conduciu á etapa principal da loita e á persecución dos protestantes en Francia, na que se estableceu un tribunal extraordinario que pronunciaba sentenzas moi severas, xeralmente a morte na fogueira, chamada a cámara ardente (en francés "chambre ardente") no Parlamento de París para facer fronte ao aumento dos xuízos por herexía. Varios miles de protestantes franceses fuxiron do país durante este tempo, en particular Xoán Calvino, que emigrou nun principo para Basilea en 1535 para instalarse definitivamente en Xenebra en 1536.

Calvino seguiu tendo interese polos asuntos relixiosos da súa terra natal e desde a súa residencia en Xenebra, máis aló do alcance do rei francés, adestraba regularmente pastores para dirixiren as congregacións reformistas en Francia. Malia a forte persecución por Henrique II, a Igrexa Reformista de Francia, influída en gran medida polo calvinismo, creceu de forma constante a través de grandes sectores da nación, na burguesía urbana e en partes da aristocracia, apelando á xente a alienarse pola obstinación e a compracencia do establecemento católico.

O protestantismo francés viu como a súa influencia se reforzaba a miúdo pola clandestinidade e chegou a adquirir un carácter netamente político, moi evidente polas conversións de nobres durante a década de 1550. Isto tivo o efecto de crear as condicións previas para unha serie de conflitos destrutivos e intermitentes, coñecidos como as guerras de relixión. As guerras civís son alentadas aínda máis pola repentina morte de Henrique II en 1559, dando lugar ao comezo dun prolongado período de debilidade da coroa francesa. A atrocidade e a indignación convertéronse na característica definitoria da época, ilustrada de forma intensa na matanza do día de San Bartolomeu durante a noite do 23 o 24 de agosto de 1572, cando a Igrexa católica masacrou miles de hugonotes en toda Francia^[6] (o filósofo Pierre de la Ramée foi morto nesta persecución violenta contra os protestantes así como os nobres Armand de Clermont de Pilas ou Saint-Jean-d'Angély...). Os enfrontamentos non terminaron ata que Henrique IV, un antigo hugonote, publicou o Edicto de Nantes (1598), prometendo tolerancia oficial á minoría protestante, pero baixo condicións moi restrinxidas. O catolicismo segue sendo a relixión oficial do estado, e as fortunas dos protestantes franceses diminuíron gradualmente durante o seguinte século, que culminou no Edicto de Fontainebleau (1685), de Lois XIV, que revoga o Edicto de Nantes e declara o catolicismo como única relixión xurídica de Francia. En resposta ao Edicto de Fontainebleau, Frederico Guillerme I de Prusia, declarou o Edicto de Potsdam (outubro de 1685), que permitía o paso aos seus dominios dos refuxiados hugonotes franceses e os eximía do pago de impostos durante 10 anos.

No final do século XVII moitos hugonotes fuxiron para Inglaterra, os Países Baixos, Prusia, Suíza e ás colonias inglesas e holandesas. Unha comunidade significativa mantívose en Francia na rexión de Cévennes. Unha comunidade protestante independente, de fe luterana, existía na recentemente conquistada (1648) rexión de Alsacia, unha rexión non afectada polo Edicto de Fontainebleau.

 

A reforma estendeuse rapidamente por toda Europa, e en particular no reino de Hungría, onde adquiriu connotacións políticas moi serias. Os húngaros enfrontáronse cos turcos otománs durante varios séculos, ata que finalmente na Batalla de Mohács en 1526, os musulmáns derrotaron os húngaros e morreu o rei Lois II de Hungría (xa na época do rei Lois II o poder real se enfrontara cos protestantes húngaros, que pretendían contrapoñerse ao catolicismo).

O Reino de Hungría tras a derrota dividiuse en tres partes: unha ao oeste controlada polos xermánicos, onde Fernando I de Habsburgo, irmán do emperador do Sacro Imperio Romano Xermánico, foi coroado como rei húngaro; unha rexión central controlada polos otománs, e unha rexión oriental independente na forma do Principado de Transilvania, onde o conde húngaro Xoán Sexismundo Szapolyai fora aclamado príncipe. Aínda que Szapolyai e toda Transilvania eran independentes, o Estado era vasalo do Imperio Otomán e o sultán decidía que nobre húngaro ocuparía o trono do principado e cales serían os seus movementos políticos principais.^[7]

Desta forma o novo mapa húngaro tomou forma, e Transilvania e os seus príncipes convertéronse en figuras representantes de Hungría, contrapoñéndose á dinastía dos Habsburgo, que portaba a coroa do reino. Xoán Sexismundo de Zápolya converteuse ao protestantismo e comezou a albergar a todos os filósofos e relixiosos checos e xermánicos que fuxían do Imperio Xermánico e dos Habsburgo. A estratexia de Zápolya e dos posteriores Príncipes de Transilvania foi utilizar o protestantismo como instrumento contra os Habsburgo fielmente católicos, dos cales querían desfacerse para así poder reunificar o reino húngaro dividido baixo a figura húngara de maior relevancia, o líder transilvano.

No ano de 1541 publicouse a primeira tradución ao húngaro do Novo Testamento, obra do monxe Xoán Sylvester e logo en 1590 o pastor protestante Gáspár Károli publicou a primeira Biblia completa en húngaro, coñecida como a Biblia de Károli. Os príncipes transilvanos promoveron as escolas protestantes, as cales eran cada vez máis populares en cidades como Bratislava, Sopron, Szárlőrinc, Sárvár, da mesma maneira que nos asentamentos saxóns do Principado húngaro independente. Ao mesmo tempo, o novo movemento relixioso protestante de Jean Calvin, coñecido como Calvinismo continuou coa misión do luteranismo e axiña a rexión Nor-Leste do Reino húngaro se mergullou a tal punto na nova confesión relixiosa, que a cidade de Debrecen era denominada naquela época "A Roma Calvinista".

 

Un dos pensadores protestantes máis significativos foi o pastor húngaro Ferenc Dávid (1510-1579), quen primeiro profesou o luteranismo e logo o calvinismo, posteriormente volveuse un gran defensor do anti-trinitarismo, é dicir, non aceptaba a existencia da Santa Trindade, e deste xeito, pronto se converteu no fundador do unitarismo en Transilvania, agregando aínda unha confesión relixiosa máis ao gran mosaico existente naquel tempo. A diversidade relixiosa no principado alcanzou tales niveis que o Príncipe Xoán Sexismundo Szapolyai, de confesión protestante, aconsellado polos seus relixiosos, convocou a Grande Asemblea transilvana na cal se sancionou o Edicto de Turda en 1568. Este documento rezaba que todas as confesións relixiosas cristiás eran aceptadas por igual no Principado húngaro. Así, este sería o primeiro estado no mundo en recoñecer a diversidade de culto cristián: catolicismo, luteranismo, calvinismo e unitarismo.^[8]

 

Posteriores príncipes como o barón húngaro Esteban Bocskai (1605-1606) e o conde húngaro Gabriel Bethlen (1613-1629) foron fortes defensores do protestantismo en Transilvania e Hungría, catapultando os húngaros a un nivel cultural, socio-político e económico de desenvolvemento á vez con Francia, o Imperio Xermánico e Inglaterra. Eles conduciron guerras de independencia contra os Habsburgo, e mesmo Gabriel Bethlen participou na Guerra dos Trinta Anos (1618-1648) apoiando a confederación protestante.^[9]

A situación relixiosa na rexión central do reino húngaro inclinábase igualmente cara ao protestantismo, pois aí eran raramente vistos os sacerdotes católicos. Os predicadores protestantes contaban coa protección dos otománs, quen na realidade non se entremetían nos conflitos relixiosos dos cristiáns, senón que o único que lles importaba era que estes pagasen os impostos aos turcos. Como era de supoñer, na rexión do reino húngaro baixo control xermánico, o catolicismo mantívose con gran fortaleza, e aínda que os predicadores protestantes eran comúns, a influencia do rei Habsburgo non permitía a súa predominancia.

Posteriormente os Habsburgo introduciron en Hungría a contrarreforma católica, e o arduo labor dos xesuítas, como o cardeal Pedro Pázmány, logrou a paulatina conversión de gran parte da poboación ao catolicismo (con todo, Transilvania permanecerá, a grandes liñas, protestante ata a época actual).

A Reforma nos Países Baixos, a diferenza de moitos outros países, non foi iniciada polos gobernantes das Dezasete Provincias, senón por múltiples movementos populares, que á súa vez se viron reforzados pola chegada de refuxiados protestantes doutras partes do continente. Aínda que o movemento anabaptista goza de certa popularidade na rexión nas primeiras décadas da Reforma, o calvinismo converteuse na fe protestante predominante no país a partir de 1560 coa institución da Igrexa Reformista Holandesa.

A dura persecución dos protestantes polo goberno español de Filipe II contribuíu ao desexo de independencia nas provincias, o que conduciu á Guerra dos oitenta anos e, finalmente, á separación da República Holandesa protestante dos Países Baixos españois (actual Bélxica), na súa maioría católicos.

 

A Reforma deu lugar a unha serie de guerras relixiosas que culminaron na guerra dos Trinta Anos. De 1618 en 1648 a católica Casa de Habsburgo e os seus aliados combateron contra os príncipes protestantes de Alemaña, apoiados en varias ocasións por Dinamarca, Suecia e Francia. Os Habsburgo, que gobernaron España, Austria, os Países Baixos e gran parte de Alemaña e Italia, foron acérrimos defensores da Igrexa católica. Algúns historiadores cren que a era da Reforma chega ao seu fin cando a católica Francia se alia, primeiro en segredo e máis tarde nos campos de batalla, cos estados protestantes contra a dinastía dos Habsburgo. Por primeira vez desde os días de Lutero, as conviccións políticas e nacionais superan as conviccións relixiosas de novo en Europa.

Os principios fundamentais da Paz de Westfalia, que puxo fin á Guerra dos Trinta Anos, foron os seguintes:

• Todas as partes recoñecen a Paz de Augsburgo de 1555, pola cal cada príncipe tería o dereito a determinar a relixión do seu propio estado, entre as seguintes opcións: catolicismo, luteranismo e calvinismo (o principio de cuius regio, eius religio, cada reino a súa relixión ^[10]).
• Aos cristiáns que vivan en principados onde a súa relixión non for a establecida, garánteselles o dereito a practicaren a súa fe en público durante a hora asignada e en privado á súa vontade.

O tratado tamén terminou efectivamente co poder político paneuropeo do Papa. Plenamente consciente da perda, o Papa Inocencio X declarou o tratado "nulo, inválido, inocuo, inxusto, maldito, reprobable, estúpido, baleiro de significado e de efecto para todos os tempos." Os soberanos europeos, tanto católicos como protestantes, non tiveron en conta o seu veredicto

Os trazos xerais das igrexas protestantes son:

• Negación da autoridade do Papa
• A Biblia é a única fonte de autoridade doutrinal
• "Sola Fide": a fe soa é necesaria para salvarse, non mediante as obras que son só consecuencia da salvación realizada de forma gratuíta por Deus e inmerecida polo home
• Só Cristo é o mediador entre Deus e o home
• Rexeitamento de diversas tradicións católicas como a intercesión dos santos, as indulxencias, a veneración á Virxe ou a existencia do Purgatorio
• Negación dalgúns sacramentos

Dentro das igrexas protestantes destacan os luteranos, os anabaptistas, os calvinistas e posteriormente os anglicanos.

• Edith Simon, Great Ages of Man: The Reformation (Time-Life Books, 1966) (en inglés).

• Contrarreforma
• Lutero
• Nikolaus von Amsdorf
• Protestantismo

• Internet Archive of Related Texts and Documents
• Guerras Husitas (en inglés).