Historia da ciencia

A pesar de ser relativamente recente o método científico (concibido na revolución científica do século XVII), a historia da ciencia non se interesa unicamente polos feitos posteriores a dita ruptura. Polo contrario, intenta rastrexar os precursores da ciencia moderna até os tempos prehistóricos, xa que está intimamente ligada á historia das sociedades e das civilizacións.^[2]

A historia da ciencia dá conta do desenvolvemento humano, marcado polos sucesivos cambios de paradigmas sobre a natureza, cambios que, á súa vez, están marcados polo continuo refinamento do coñecemento adquirido e polo desenvolvemento tecnolóxico, acelerado desde a aparición do método científico na chamada revolución científica. A actividade científica, é dicir, a ciencia, comezou nun pasado moi remoto, moito antes da aparición dos primeiros documentos escritos, é dicir, na prehistoria. Moi probabelmente, a ciencia desenvolveuse a partir das primitivas prácticas de maxia tribal. Tamén, probabelmente, tiveron a mesma orixe tanto a relixión coma a arte, de tal xeito que ciencia, relixión e arte se nos presentan como irmáns cun obxectivo común: entender e interpretar o universo no seu conxunto, aínda que por métodos totalmente diferentes.

A pesar de ser relativamente recente o método científico (concibido na revolución científica do século XVII), a historia da ciencia non se interesa unicamente polos feitos posteriores a dita ruptura. Polo contrario, intenta rastrexar os precursores da ciencia moderna até os tempos prehistóricos.

Como maxia podemos entender as artes, coñecementos e prácticas coas que se pretenden producir resultados contrarios ás leis naturais, conseguidas valéndose de certos actos ou palabras, ou ben coa intervención de seres fantásticos. O termo moderno maxia procede de "magi", un dos elementos relixiosos de Babilonia relacionado cos conxuros, herbas medicinais e sortilexios. A maxia é o acto ou representación explícita pola cal o individuo cre que demostra o seu recoñecemento da existencia dunha ou diversas deidades ou forzas que teñen poder sobre o seu destino, e a quen obedece, serve e honra.

A arte é un compoñente da cultura inherente a calquera das culturas humanas ao longo do espazo e o tempo. Os antropólogos adoitan consideraren que coa aparición do Homo sapiens a arte tivo en principio unha función ritual, máxica ou relixiosa, pero esa función cambiou coa evolución do ser humano, adquirindo co tempo unha compoñente puramente estética e unha función social, pedagóxica, mercantil ou simplemente ornamental.

Segundo antropólogos como Anthony F. C. Wallace e Olivier Herrenschmidt,^[3] a relixión é unha actividade social que se pon de manifesto pola existencia de crenzas en seres ou realidades sobrenaturais, e que se realiza mediante prácticas rituais que teñen como obxectivo establecer relacións entre os participantes e aquelas forzas sagradas.^[4]

Aínda que outros, como Bronislaw Malinowski,^[5] advirten que non hai que confundir a relixión coa maxia, e que desde as culturas do home primitivo, relixión e maxia xa tiñan funcións diferentes: a maxia é práctica, técnica, de crenza sinxela, primordial, mediada por un fin, en mans de especialistas (magos, xamáns) con escuras iniciacións e con resultados inmediatos, mentres que a relixión non mostra unha utilidade directa nin se practica con conxuros, o mundo sobrenatural ao que fai referencia é complexo e integra a vida futura nunha cosmogonía teleolóxica, é un fin moral en si, é un asunto de todos e concelébrase en comunidade, e a súa función última apunta a establecer, fixar e intensificar actitudes que cohesionen á sociedade.

Durante a prehistoria, admítese xeralmente que a explicación máxica dos fenómenos era a regra. Porén, para numerosos paleontólogos e prehistoriadores como Jean Clottes, as pinturas rupestres mostran que o home daquela época posuía as mesmas facultades cognitivas que o home moderno ^[6]

Así, o home prehistórico sabía, intuitivamente, calcular ou deducir os comportamentos da observación do seu medio, base do razoamento científico. Certas protociencias, como o cálculo ou a xeometría en particular, aparecen, particularmente, por razóns do traballo agrícola. A astronomía permite, nestes primeiros tempos, constituír unha cosmogonía. Os traballos de André Leroi-Gourhan, especialista da técnica, estudan as evolucións á vez biopsíquicas e técnicas do home prehistórico; segundo el, "as técnicas avanzan nun movemento ascensional fulminante" ^[7], desde a adquisición da estación vertical, é dicir, moi cedo na historia do home.

Durante moito tempo, a maxia foi o punto de unión da sociedade, a institución na que se depositaba a sabedoría e a experiencia acumulada até o momento. A práctica da actividade máxica estaba en mans de homes especialmente adestrados: magos, meigos, xamáns, bruxos, curandeiros e equivalentes. Eles foron os precursores dos científicos e dos sacerdotes actuais.

Como se produciu a diverxencia entre ciencia e relixión a partir do seu común tronco máxico?

Podemos tratar de aclaralo mediante un exemplo sinxelo. Hai varios miles de anos era xeralmente admitido que eran necesarios ritos máxicos para conseguir que o trigo nacera das sementes. Neste caso particular, os ritos máxicos tomaban dúas formas diferentes e contrapostas:

Ou ben se intensificaban as actividades sexuais coincidindo coas festas comunais da sementeira, ou ben estas actividades se restrinxían até chegar á total abstinencia. O primeiro procedemento é un rito de maxia imitativa. O razoamento consistía en que, xa que a sementeira do trigo era semellante dalgún xeito á fecundación humana, o home podía ensinar ao solo o que pretendía e inducilo a que imitase a súa conduta sendo fértil. Un significado parecido terían as pinturas rupestres con escenas de caza respecto desta actividade.

O segundo procedemento é un rito que se deu en chamar maxia contaxiosa. Xorde da crenza de que para que todos os seres viventes se dispoñía dunha cantidade limitada de potencia reprodutora e, en consecuencia, se o home non usaba esa potencia, o solo a recibiría en maior cantidade.

En distintos tribos, épocas e lugares, usáronse ambos os tipos de maxia para acadaren un mesmo fin: para que a terra frutificase. A maxia tiña, no entanto, unha debilidade fundamental: a súa falta de eficacia. Ás veces tiña éxito, pero moi frecuentemente non o tiña. Os malos solos, as malas sementes, as malas condicións climáticas ou os insectos deberon derrotar a miúdo ás mellores maxias.

Co tempo, algúns homes chegaron a comprobar que os ritos máxicos non desempeñaban ningún papel na xerminación e crecemento do trigo, mentres que as condicións do solo, das sementes ou do clima, si tiñan relevancia. Isto foi un descubrimento científico. A maxia converteuse en ciencia cando o home comezou a considerar situacións que podían ser preditas e controladas sen recorrer aos ritos máxicos. En moitos casos nos que a maxia parecía ter éxito, o home atopou unha explicación científica oculta dos feitos.

Quedaban, así e todo, moitos problemas que a maxia non resolvía e para os que tampouco se achaba unha explicación científica. Seguindo co exemplo do trigo, a pesar do clima adecuado, do bo solo e da boa semente, podía suceder que o trigo non xerminase, a causa dalgún virus ou dalgún fungo, fenómenos que foron descoñecidos até tempos moi recentes, permanecendo por tanto fóra da comprensión humana. Nesta situación, o home primitivo constatou que o seu esforzo era en ocasións vencido por "algo", por "cousas" invisíbeis e incontrolábeis. Estas "cousas" acabaron sendo os espíritos e os deuses e, a menos que as oracións e a ofrenda de sacrificios propiciase a boa vontade dos deuses, a cólera destes podería desfacer toda empresa humana. Así pois, os ritos máxicos evolucionaron cara ás relixións primitivas.

Nesta altura, os magos e curandeiros abandonaron o seu papel de bruxos e tomaron no seu lugar a dupla función de científicos e sacerdotes, xa que cada proxecto individual ou persoal precisaba de ambos os apoios para realizarse; a ciencia para utilizar o que se coñecía, a relixión para protexerse dun posíbel fallo e para inducir aos deuses e máis aos espíritos a traballaren a prol do home e non na súa contra. Co tempo, estes científicos-sacerdotes desapareceron, dando paso aos científicos e aos sacerdotes.

Esta separación foise facendo cada vez maior, a medida que a ciencia daba explicación a cada vez máis feitos até entón inexplicábeis, constatándose que o que nun momento non ten explicación científica, pode tela en determinado prazo de tempo. Así prodúcese a separación total entre ciencia e relixión, comezando un desenvolvemento da actividade científica, en todos os campos, que semella non ter límites.

A ciencia moderna ten as súas orixes en civilizacións antigas, como a babilónica, a chinesa e a exipcia. Así e todo, foron os gregos da Antigüidade clásica os que deixaron máis escritos científicos na Idade Antiga. Tanto nas culturas orientais coma nas precolombianas evolucionaron as ideas científicas e algúns historiadores da ciencia consideran que, durante séculos, foron moi superiores ás occidentais, sobre todo en matemáticas e astronomía. Así e todo, os gregos deixaron tratados moi modernos de xeometría, álxebra e astronomía.

A actividade científica comezou nun pasado moi remoto, moito antes da aparición dos primeiros documentos escritos, é dicir, na prehistoria. Moi probabelmente, a ciencia desenvolveuse a partir das primitivas prácticas de maxia tribal. Tamén, probabelmente, tiveron a mesma orixe tanto a relixión coma a arte, de tal xeito que ciencia, relixión e arte se nos presentan como irmás cun obxectivo común: entender e interpretar o universo no seu conxunto, aínda que por métodos totalmente diferentes.

Durante moito tempo, a maxia foi o punto de unión da sociedade, a institución na que se depositaba a sabedoría e a experiencia acumulada até o momento. A práctica da actividade máxica estaba en mans de homes especialmente adestrados: magos, meigos, bruxos, curandeiros e equivalentes. Eles foron os precursores dos científicos e dos sacerdotes actuais.

A técnica precede á ciencia nos primeiros tempos da humanidade. Apoiándose en observacións empíricas, o home desenvolve as súas ferramentas (traballa os ósos, a pedra), e descobre o uso do lume no Paleolítico inferior. A maior parte dos prehistoriadores concordan en pensar que o lume empezou a utilizarse desde hai 250.000 anos ou 300.000 anos.

Durante este período, admítese xeralmente que a explicación máxica dos fenómenos era a regra. Porén, para numerosos paleontólogos e prehistoriadores como Jean Clottes, as pinturas rupestres mostran que o home daquela época posuía as mesmas facultades cognitivas que o home moderno^[8]

Así, o home prehistórico sabía, intuitivamente, calcular ou deducir os comportamentos da observación do seu medio, base do razoamento científico. Certas protociencias, como o cálculo ou a xeometría en particular aparecen, sobre todo, por razóns do traballo agrícola. A astronomía permite, nestes primeiros tempos, construír unha cosmogonía. Os traballos de André Leroi-Gourhan, especialista da técnica, estudan as evolucións á vez biopsíquicas e técnicas do home prehistórico; segundo el, "as técnicas avanzan nun movemento ascensional fulminante",^[9] desde a adquisición da estación vertical, é dicir, moi cedo na historia do home.

Durante moitos anos as ideas científicas conviviron con mitos, lendas e pseudociencias (falsas ciencias). Así, por exemplo, a astroloxía conviviu coa astronomía, e a alquimia coa química. A astroloxía sostiña que os astros exercen influencia real e física sobre a nosa personalidade (a astroloxía actual xa non sostén iso, agora consiste no estudo da influencia simbólica sobre a nosa forma de ser). A alquimia, pola súa parte, tiña por obxectivo encontrar a fórmula para converter calquera metal en ouro e descubrir a pedra filosofal e o elixir da eterna xuventude. Ningunha destas dúas disciplinas (astroloxía e alquimia) aplica o método científico de forma rigorosa e, por tanto, aínda que modificaron as súas afirmacións antigas, non poden chamarse ciencias.^[10][11][12]

Os primeiros trazos de actividades científicas datan das civilizacións humanas do neolítico, onde se desenvolven o comercio e a urbanización^[13] Así, para André Pichot, en La Naissance de la science,^[14] a ciencia nace en Mesopotamia, contra o ano 3500 a.C., principalmente nas cidades de Sumer e Elam. As primeiras interrogacións sobre a materia, coas experiencias da alquimia, están ligadas aos descubrimentos das técnicas metalúrxicas que caracterizan este período. A fabricación de esmaltes data de 2000 a.C. Pero a innovación máis importante provén da invención da escritura cuneiforme (en forma de cravos) que, polos pictogramas, permite a reprodución de textos, e a elaboración abstracta de conceptos. A escritura perfeccionouse no denominado período acádico.

É importante destacar que as nocións matemáticas empregadas polos mesopotámicos non acreditan que poidamos falar propiamente do uso que delas se fixeron despois da época mesopotámica. O de "demostración matemática", por exemplo, é un abuso da linguaxe, empregado con fin de facer comprender ao lector moderno o que se relata do uso que o mesopotámico facía dos seus obxectos matemáticos de maneira intuitiva. Así, os mesopotámicos "demostran" verdadeiramente que a solución dun problema dado é a boa, pero non demostraban teoremas. Do mesmo xeito certos termos son anacrónicos: non existen teoremas entre eles, tampouco non existen ecuacións (a súa invención, descoñecida, foi en efecto máis tardía). A súa linguaxe matemática non estaba tampouco adaptada ás nocións modernas.

A numeración foi tamén o primeiro método científico que veu a luz, nun sistema sexaxesimal (de base 60), (gesh, en mesopotámico), que permitía realizar cálculos cada vez máis complexos. André Pichot explica tamén que "con dúas canas de diámetros diferentes, podían escribir todos os números [sobre táboas de arxila]. Os sumerios descobren as fraccións e tamén que a numeración chamada "de posición" permitía o cálculo de grandes números. O sistema decimal aparece igualmente, vía o pictograma do cero inicial, que tiña o valor dunha coma, para notar as fraccións. A civilización mesopotámica levou tamén á constitución das primeiras ciencias tales como a metroloxía, moi adaptada á práctica ^[16], a álxebra (descubrimento de placas de cálculo que permitían as operacións de multiplicación e de división, ou táboas de inversos para esta última ^[17]; pero tamén as potencias, as raíces cadradas e cúbicas, así como ecuacións de primeiro grao, cunha e dúas incógnitas), a xeometría (cálculos de superficies), teoremas^[18]), e a astronomía (cálculos de mecánica celeste, previsións dos equinoccios, describiron constelacións^[19], denominaron dos astros visíbeis). A medicina ten un estatuto particular; é a primeira ciencia práctica herdeira dun savoir-faire ás apalpadas^[20].

As ciencias estaban daquela en mans dos escribas que, apunta André Pichot, se entregaban a numerosos xogos numéricos^[21] que lles permitían procesar os problemas. Porén, os sumerios non practicaban a demostración. Desde o principio, as ciencias mesopotámicas foron asimiladas ás crenzas, como a astroloxía ou a mística dos números, que darían lugar ulteriormente a pseudociencias.

A historia da ciencia está moi ligada á das técnicas, os primeiros inventos testemuñan a aparición dun pensamento científico abstracto. En Mesopotamia créanse tamén os primeiros instrumentos de medida, do tempo e do espazo (como os gnomon, clepsidra, e polos). Con todo, se esta civilización xogou un papel de primeira orde, non coñeceu a racionalidade porque "non elevou ao rango de principal o criterio da verdade, nin na organización do pensamento e da acción, nin a fortiori, na organización do mundo.^[22]

O antigo Exipto desenvolveu a herdanza precientífica mesopotámica. Con todo, por razón da súa unidade cultural específica, a civilización exipcia conserva "unha certa continuidade na tradición [científica]"^[23] no seo da cal os elementos antigos permanecen moi presentes. A escritura dos xeróglifos permite a representación máis precisa de conceptos; fálase entón dunha escritura ideográfica.

A numeración é decimal, pero os antigos exipcios non coñecían o cero. Contrariamente á numeración mesopotámica, a numeración exipcia evoluciona cara a un sistema de escritura de grandes números (entre 2000 e 1600 a.C.) por "numeración de xustaposición".^[24]

Principalmente a xeometría deu un gran salto adiante. Os exipcios construían monumentos grandiosos non recorrendo máis que ao sistema das fraccións simbolizado polo "ollo de Horus", no cal cada elemento representaba unha fracción.

Desde o 2600 a.C. os exipcios calculaban correctamente as áreas do rectángulo e do triángulo. Non quedan máis que uns poucos documentos atestiguando a amplitude dos matemáticos exipcios; só os papiros de Rhind (que data de 1800 a.C.), de Kahun, de Moscova e do Rolo de coiro ^[25] esclarecen as innovacións desta civilización que son sobre todo as de problemas alxébricos (de división, de progresións aritmética e xeométrica).

Os exipcios aproximaron igualmente o valor do número pi (π), elevando ao cadrado os 8/9 do diámetro da circunferencia, descubrindo un número equivalente a ≈ 3,1605 (en lugar de ≈ 3,1416). Os problemas de volume (da pirámide, do cilindro —para os grans—) resólvense doadamente.

A astronomía progresa igualmente: o calendario exipcio é de 365 días, o tempo mídese a partir dun "reloxo estelar" e danlle nome ás estrelas visíbeis.

En medicina, a cirurxía fai a súa aparición. Establécese unha teoría médica coa análise dos síntomas e con tratamentos, e isto desde 2300 a.C. (o papiro Ebers é tamén un verdadeiro tratado de medicina).

Para André Pichot, a ciencia exipcia, como a de Mesopotamia antes dela, "está aínda empeñada no que se chama a vía dos obxectos, é dicir, que as diferentes disciplinas están xa esbozadas, pero que ningunha delas posúe un espírito realmente científico, isto é, de organización racional recoñecida como tal.^[26]

Os antigos chineses descubriron o teorema de Pitágoras (que os babilonios coñecían quince séculos antes da era cristiá). En astronomía, identificaron o cometa Halley e comprenderon a periodicidade das eclipses. Inventaron a metalurxia do ferro. En 104 a.C. promúlgase o calendario Taichu, primeiro verdadeiro calendario chinés.

En matemáticas, os chineses inventan, contra o século II a.C., a numeración con bastóns; trátase dunha notación posicional de base 10 que comprendía dezaoito símbolos, cun espazo baleiro para representar o cero, é dicir, a decena, centena etc. En 132, Zhang Heng inventa o primeiro sismógrafo para a medida dos terremotos e foi o primeiro en construír, na China, un globo celeste rotatorio; inventou tamén o hodómetro.
A medicina progresou baixo os han orientais con Zhang Zhongjing e Hua Tuo, a quen se debe o primeiro sistema de anestesia xeral. Nesta época, en matemáticas, Sun Zi e Qin Jiushao estudan os sistemas lineais e as congruencias.

De maneira xeral, a influencia das ciencias chinesas foi considerábel na India e nos árabes.

A civilización chamada do val do Indo (do 3300 a.C. ao 1500 a.C.) coñécese, sobre todo na historia da ciencia, debido á emerxencia das matemáticas complexas (ou "ganita"). A numeración decimal de posición e os símbolos numerais hindús, dos que derivaron as cifras árabes, influíron considerabelmente en Occidente a través dos árabes e os chineses. Os grandes libros hindús tradúcense no século IX nas "casas do saber"^[27] por alumnos de Al-Khwarizmi, pai árabe do algoritmo. Os hindús inventaron o cero, os números negativos, as funcións trigonométricas así como o cálculo diferencial e integral, as series e os límites. Os "Siddhânta" son o nome xenérico que se lles dá ás obras científicas sánscritas.

Distínguense habitualmente dous períodos de descubrimentos abstractos e de innovacións tecnolóxicas na India da Antigüidade: as matemáticas da época védica (de 1500 a.C a 400 a.C.) e as matemáticas da época xainista (de 400 a.C. a 200 d.C.). Contra 500 a.C. nacen novas relixións como reacción ao vedismo, notabelmente o budismo e o xainismo. Os seus primeiros textos non están en sánscrito, senón en linguas rexionais, "vernáculas", o pali e o prakrit. En particular os textos canónicos xains redactados en prakrit recean dos tesouros do pensamento matemático, explica Agathe Keller, do CNRS en Textes écrits, textes dits dans la tradition mathématique de l’Inde médiévale.^[28].

Dentro do marco cultural no que nós nos desenvolvemos (a chamada cultura occidental), algúns filósofos e científicos buscan as raíces da ciencia moderna na época dos antigos gregos, na Grecia clásica, hai uns 300 anos a.C. Eles foron os creadores da lóxica dedutiva. Porén a súa filosofía natural tiña un defecto moi importante: consideraba innecesaria a comprobación experimental das conclusións. Era, incluso, degradante para o filósofo da época suxerir que as conclusións obtidas nun proceso mental lóxico precisaban seren confirmadas pola comprobación experimental. Esta maneira de ver as cousas non variaría, substancialmente, até mediados do século XVII, data na que, grazas ás figuras de Francis Bacon e René Descartes, os fundamentos experimentais, que son a base da ciencia, chegan a ser filosoficamente respectábeis.

Porén para algúns, como o epistemólogo Geoffrey Ernest Richard Lloyd,^[29] o método científico fai a súa aparición na Grecia do século VII a.C. Así Aristóteles foi un dos primeiros sabios en elaborar demostracións científicas. No entanto, os filósofos denominados presocráticos foron os primeiros en interrogarse sobre os fenómenos naturais, polo que foron chamados φυσιολογοι (physiologoi, "fisiólogos") ^[30] por Aristóteles, porque tiñan un discurso racional sobre a natureza, investigaban sobre as causas naturais dos fenómenos, que chegaron a ser os primeiros obxectos do método.

Tales de Mileto (ca. 625 - 547 a.C.) e Pitágoras (ca. 570 - 480 a.C.) contribuíron principalmente ao nacemento dalgunhas das primeiras ciencias, como as matemáticas, a xeometría teorema de Pitágoras), a astronomía e mesmo a música.

As súas primeiras investigacións están marcadas pola vontade de imputar a constitución do mundo (ou κόσμος, cosmos) a un principio natural único (o lume para Heráclito por exemplo) ou divino (para Anaximandro). Os presocráticos introducen os principios constitutivos dos fenómenos, os αρχή (arqué).

• 
  Tales de Mileto
• 
  Anaximandro de Mileto, detalle en A escola de Atenas, de Raphael
• 
  Pitágoras
• 
  Heráclito chorando, por Hendrick ter Brugghen (1628)
• 
  Parménides de Elea
• 
  Zenón de Elea

Os presocráticos inician tamén unha reflexión sobre a teoría do coñecemento. Constatan que a razón por unha parte e os sentidos por outra conducen a conclusións contraditorias; Parménides opta pola razón e estima que só ela pode levar ao coñecemento, debido a que os nosos sentidos equivócanos. Eles, por exemplo, ensínanos que o movemento existe, mentres que a razón nos ensina que non existe. Este exemplo ilústrase polos célebres paradoxos do seu discípulo Zenón de Elea. Se Heráclito ten unha opinión oposta no concernente ao movemento, comparte a idea de que os sentidos son enganadores.

Estas concepcións favoreceron a reflexión matemática. Pola contra, foron un obstáculo para o desenvolvemento das outras ciencias, e singularmente das ciencias experimentais. Sobre esta cuestión, esta corrente de pensamento prolóngase, aínda que de maneira máis matizada, até Platón, porque os sentidos non revelan máis que unha imaxe imperfecta e deformada das ideas, que son a verdadeira realidade (alegoría da caverna).

A estes filósofos oponse a corrente epicúrea. Iniciada por Demócrito, contemporáneo de Sócrates, desenvolveuna, evidentemente, Epicuro e foi magnificamente exposta polo romano Lucrecio en De rerum natura. Para eles, os sentidos dannos o coñecemento da realidade.

• 
  Demócrito de Abdera
• 
  O chorón Heráclito e o risoño Demócrito, fresco de Donato Bramante (1444–1514)
• 
  Epicuro
• 
  Eratóstenes

A súa teoría atomista afirma que a materia está formada por entidades innumerábeis e indivisíbeis, os átomos. Estes xúntanse para formaren a materia como as letras se xuntan para formaren as palabras. Todo está constituído por átomos, comprendidos os deuses. Estes, segundo Epicuro, non se interesan en absoluto polos homes, e non hai, por tanto, que temelos.

Encóntrase pois no epicureísmo a primeira formulación clara da separación entre o saber e a relixión, mesmo se, de maneira menos explícita, o conxunto dos presocráticos se caracteriza polo rexeitamento a deixar que os mitos expliquen os fenómenos naturais, como as eclipses.

Habería que esperar a Aristóteles para conciliar as diferenzas entre as dúas correntes de pensamento mencionadas máis arriba.

O método presocrático está igualmente fundado no seu discurso, apoiado nos elementos da retórica: as demostracións proceden por unha argumentación lóxica e pola elaboración de conceptos abstractos, aínda que xenéricos.

Pitágoras afirmaba que a Terra era unha esfera, opinión que sustentaban tamén moitos outros pensadores gregos. E, ao redor de 235 a.C., Eratóstenes deu un paso adiante ao determinar o diámetro terrestre por primeira vez, para o que deseñou un enxeñoso experimento.^[31] Obtivo un resultado asombrosamente próximo ao real, só un 15 % máis elevado do que se considera correcto actualmente, a pesar dos escasos medios dos que dispoñía.

Con Sócrates e Platón, en relación ás palabras e aos diálogos, a razón (grego antigo λόγοσ, lógos), e o coñecemento chegan a estar intimamente ligados. Aparece o razoamento abstracto e construído. Para Platón, as teorías das formas son o modelo de todo o que é sensíbel, sendo o sensíbel un conxunto de combinacións xeométricas de elementos. Platón abre así a vía á matematización dos fenómenos.

As ciencias sitúanse na vía da filosofía, no sentido do discurso sobre a sabedoría; pola súa parte, e á inversa, a filosofía busca nas ciencias un fundamento seguro.

A utilización da dialéctica, que é a esencia mesma da ciencia, completa entón á filosofía, que ten a primacía do coñecemento discursivo (polo discurso), ou διάνοια, diánoia, en grego.

Para Michel Blay "o método dialéctico é o único que, rexeitando sucesivamente as hipóteses, se eleva até o principio mesmo para asegurar solidamente as súas conclusións". Sócrates expón os principios no Teeteto.^[32] Para Platón, a busca da verdade e da sabedoría (a filosofía) é indisociábel da dialéctica científica, é en efecto o sentido da inscrición que figura sobre o frontón da Academia, en Atenas: "Que ninguén entre aquí se non é xeómetra".

É sobre todo con Aristóteles, que funda a física e a zooloxía, cando a ciencia adquire un método, baseado na dedución. A el débese a primeira formulación do siloxismo e da indución.^[33] As nocións de "materia", "forma", "potencia" e "acto" foron os primeiros conceptos de elaboración abstracta.^[34] Para Aristóteles, a ciencia está subordinada á filosofía ("é unha filosofía secundaria", dixo) e ten por obxecto a busca dos primeiros principios e das primeiras causas, o que o discurso científico chamará o causalismo e que a filosofía denomina aristotelismo.

Porén, Aristóteles é a orixe dun retroceso do pensamento en relación a certos presocráticos en canto ao lugar da Terra no espazo. Seguindo a Eudoxo de Cnidos, imaxina un sistema xeocéntrico e considera que o cosmos é finito. E será seguido nisto polos seus sucesores en materia de astronomía, até Copérnico, coa única excepción de Aristarco, que propuxera un sistema heliocéntrico.

Determina, por outra parte, que o vivo está ordenado segundo unha cadea xerarquizada, pero a súa teoría é sobre todo fixista. Estabelece a existencia dos primeiros principios indemostrábeis, antecesores das conxecturas matemáticas e lóxicas. Descompón as proposicións en nome e verbo, base da ciencia lingüística.

O período chamado alexandrino ou helenístico (de 323 a.C. até 30 a.C.) é o prolongamento da cultura grega na época romana e está marcado por progresos significativos en astronomía e en matemáticas, así como por algúns avances na física. A cidade exipcia de Alexandría foi o centro intelectual dos sabios da época, que eran gregos.

Os traballos de Arquimedes (292 a.C. - 212 a.C.) sobre o impulso hidrostático (principio de Arquimedes) conduciron á primeira lei física coñecida despois de Eratóstenes (276 a.C. - 194 a.C.) sobre o diámetro terrestre ou de Aristarco de Samos (310 a.C. - 240 a.C.) sobre as distancias Terra-Lúa e Terra-Sol que testemuñaran un grande enxeño.

Apolonio de Pérgamo constrúe o modelo dos movementos dos planetas coa axuda de órbitas excéntricas. Hiparco de Nicea (194 a.C. - 120 a.C.) perfecciona os instrumentos de observación como o dioptro, o gnomon e o astrolabio.

En álxebra e xeometría, divídese o círculo en 360°, e créase incluso o primeiro globo celeste (ou orbe). Hiparco redacta tamén un tratado en 12 libros sobre o cálculo das ordes (denominadas hoxe en día trigonometría).

Euclides (325 a.C. - 265 a.C.) é o autor dos Elementos, que están considerados como un dos textos fundadores das matemáticas modernas.

Os seus postulados, como o denominado "postulado de Euclides", que expresa que "por un punto dado dunha recta pasa unha, e unha soa, paralela a esta recta" está na base da xeometría sistematizada.

En astronomía, proponse unha "teoría dos epiciclos" que permitirá á súa vez o establecemento de táboas astronómicas máis precisas. O conxunto revelaríase amplamente funcional, permitindo por exemplo calcular por primeira vez as eclipses lunares e solares.

Claudio Tolomeo de Alexandría (ca. 85 d.C. - ca. 165)^[35] prolonga e amplía os traballos de Hiparco e de Aristóteles sobre as órbitas planetarias e promove un sistema xeocéntrico do sistema solar, que foi aceptado no mundo occidental e árabe durante máis de mil trescentos anos, até o modelo de Nicolao Copérnico.

Parece que foi membro da escola de Alexandría, cidade na que se supón que viviu toda a súa vida.

A súa obra astronómica principal son os 13 libros que integran a Composición matemática ou Gran Sintaxe, máis coñecida por Almaxesto —nome que deriva do título árabe que recibiu durante a Idade Media— que até a época de Copérnico e Kepler foi a obra fundamental da astronomía.

O desenvolvemento da trigonometría grega e as súas aplicacións á astronomía acadan o seu apoxeo nesta obra. Nela Tolomeo estabeleceu unha táboa que proporcionaba a lonxitude das cordas en función dos arcos de circunferencia que subtenden, o que equivalía a dar unha táboa de senos.

Tamén contén o Almaxesto a exposición do sistema xeocéntrico do mundo que, co nome de sistema tolemaico, tivo vixencia mesmo despois da obra de Copérnico. Nel daba conta das súas observacións astronómicas: cada planeta percorría, cun movemento uniforme, en sentido directo, unha pequena circunferencia, o epiciclo, o centro da cal describía á súa vez unha circunferencia moito maior, o deferente, que ten por centro á Terra, considerada como inmóbil no centro do universo.

Consta esta obra, ademais, dun catálogo de estrelas (que, para el, estaban fixas sobre unha especie de bóveda celeste), así como da descrición dos instrumentos necesarios para a observación astronómica.

A obra xeográfica de Tolomeo (Planisphaerium, Geographia), é tamén de grande importancia, e permaneceu vixente até o Renacemento. Porén, o seu valor científico non é comparábel ao da obra astronómica, á parte de que existen dúbidas acerca da súa autenticidade.

Tolomeo foi autor, así mesmo, dun tratado de astroloxía (Tetrabiblon), dunha teoría matemática dos sons (Harmonicus), e dun tratado de óptica.

Os tratados científicos de Tolomeo, especialmente o Almaxesto e a Xeografía, que é unha discusión profunda sobre os coñecementos xeográficos do mundo grecorromano, exerceron unha moi grande influencia sobre as ciencias islámicas e europeas.

Cómpre sinalar tamén, nos derradeiros anos deste período, a Hipatia de Alexandría (ca. 355 - ca. 415)^[36], filósofa, e mestra neoplatónica grega,^[37] que destacou tamén nos campos das matemáticas e a astronomía,^[38] membro e líder da Escola neoplatónica de Alexandría.

Seguidora de Plotino, cultivou os estudos lóxicos e as ciencias exactas, levando unha vida ascética. Dela dixo Sócrates Escolásico:

"Había unha muller en Alexandría que se chamaba Hipatia, filla do filósofo Teón, que logrou tales alcances en literatura e ciencia, que sobrepasou en moito a todos os filósofos do seu tempo. Sucesora da escola de Platón e Plotino, explicaba os principios da filosofía aos seus oíntes, moitos dos cales viñan de lonxe para recibir a súa instrución."

Sócrates Escolástico^[39]

Educou unha selecta escola de aristócratas cristiáns e pagáns que ocuparon posteriormente altos cargos, entre os que destacan o bispo Sinesio de Cirene —que mantivo unha importante correspondencia con ela—, Hesiquio de Alexandría e Orestes, prefecto de Exipto no momento da súa morte.

O feito de ser unha filósofa pagá (nun medio maioritariamente cristián) considérase como un dos factores que contribuíron para que fose asasinada.^[40] Hoxe está considerada como a primeira gran científica, especialmente matemática, da historia da humanidade.

A civilización romana non proporcionou grandes avances na ciencia. A filosofía, a medicina e as matemáticas son de orixe grega, así como algunhas técnicas agrícolas.

Aínda así, na época romana cabe citar os nomes de Dioscórides, grego, un dos primeiros botánicos; de Lucrecio e a súa obra De rerum naturae (Das cousas da natureza), e de Plinio o Vello (23 - 79 d.C.), autor dunha importante Historia natural na que se citan especies tanto reais coma inventadas. Posteriormente destaca Galeno (129 - 201), famoso polas súas achegas no campo da medicina.

• 
  Dioscórides
• 
  Vitruvio prsentantando De architectura a Augusto, gravado de 1654
• 
  Apolodoro de Damasco
• 
  Galeno

En cambio, a tecnoloxía romana é un dos aspectos máis importantes da súa civilización. Esta tecnoloxía, en parte ligada á técnica da bóveda, probabelmente préstamo dos etruscos, foi certamente a máis avanzada da Antigüidade. Permitiu a domesticación do contorno, especialmente mediante as vías e os acuedutos.

Porén, os lazos entre a prosperidade económica do Imperio romano e o nivel tecnolóxico discútese por certos especialistas: algúns, como Emilio Gabba, historiador italiano, especialista da historia económica e social da República romana, consideran que os gastos militares frearon o progreso científico e técnico que, pese a todo, foi rico.^[41]

Para J. Kolendo, o progreso técnico romano estaría ligado a unha crise da man de obra, debida á ruptura no abastecemento de escravos non cualificados, baixo o emperador Augusto. Os romanos serían así capaces de desenvolver técnicas alternativas. Para L. Cracco Ruggini, a tecnoloxía traduce a vontade de prestixio das capas dominantes.^[42]

O período durante o cal a tecnoloxía romana alcanza o seu apoxeo é entre os séculos II a.C. e I a.C., sobre todo na época de Augusto, co cemento, as conducións de chumbo, os guindastres, as máquinas, as cúpulas, os arcos etc. Para a agricultura, desenvolven os muíños de auga.

Porén, os sabios romanos foron pouco numerosos e o discurso científico abstracto progresou pouco durante a Roma antiga: "Os romanos, facendo prevalecer as humanidades, a reflexión sobre o home e a expresión escrita e oral, sen dúbida ocultaron para o futuro as realidades científicas e técnicas^[43], deixando á parte algúns grandes pensadores, como Vitruvio ou Apolodoro de Damasco, frecuentemente de orixe estranxeira.

Os romanos achegaron, sobre todo, o sistema de numeración romana para as unidades de medida, utilizando o ábaco romano para os cálculos, o que permitiu homoxeneizar o cómputo dos pesos e as distancias.

Considérase xeralmente, desde un punto de vista evidentemente eurocentrista, que, tras da caída do Imperio Romano de Occidente (476 d.C.),^[44] gran parte de Europa (a Europa occidental) perdeu o contacto co coñecemento escrito, iniciándose a escura Idade Media.

Pero cómpre ter en conta os avances tecnolóxicos e a evolución do pensamento científico do mundo oriental (civilización árabe-musulmá) e, en primeiro lugar, os do Imperio Bizantino que, herdeiro do saber latino, e cos saberes que tomou do mundo árabe-musulmán, e mesmo dos da China, foi decisivo na construción da ciencia moderna.

O período da Idade Media esténdese desde a data antecitada até 1492 (data do descubrimento de América) e coñece un desenvolvemento sen precedente das técnicas e das disciplinas científicas, a despeito dunha imaxe escurantista, propagada polos manuais escolares. Ademais, na actualidade, é común considerar o desenvolvemento da ciencia como un proceso continuo e gradual, cos seus antecedentes tamén medievais, e tamén na Europa occidental.

Os bizantinos dominan a arquitectura urbana e a captación de auga; perfeccionaron igualmente as clepsidras (reloxos de auga) e as grandes norias para a irrigación; tecnoloxías hidráulicas que a civilización árabe herdou e que transmitiu á súa vez. A hixiene e a medicina experimentaron igualmente progresos.^[45] As universidades bizantinas así como as bibliotecas recompilaron numerosos tratados e obras de estudo sobre a filosofía e o saber científico da época.^[46]

A Europa occidental, despois dun período de repregamento durante a Alta Idade Media, recupera un espírito cultural e técnico que culmina no Renacemento do século XII. Porén, desde o século VIII ao século X, o período chamado, en Francia, da Renaissance carolingienne (Renacemento carolixio) permite, principalmente pola escolarización, a renovación do pensamento científico. A escolástica, no século XI, preconiza un sistema coherente de pensamento próximo ao que será o empirismo. A filosofía natural (nome que en certas épocas se lle daba á ciencia) proponse como obxectivo a descrición da natureza, percibida como un sistema coherente de fenómenos (ou pragmata), movidos por "leis".^[47]

Na Baixa Idade Media fai a súa aparición a lóxica, que permite que se desenvolvan diversos métodos científicos, así como os esforzos para elaborar modelos matemáticos ou médicos, o que xogará "un papel maior na evolución das diferentes concepcións do status das ciencias".^[48]

Por outra parte, o mundo medieval occidental ve aparecer unha "laicización do saber", concomitante coa "autonomización das ciencias".

O mundo árabe-musulmán tivo o seu apoxeo intelectual desde o século VIII até o século XIV, o que permitiu o desenvolvemento dunha cultura científica específica, iniciada en Damasco baixo os últimos Omeias, e despois en Bagdad baixo os primeiros Abásidas. A ciencia árabe-musulmá está fundada na tradución e a lectura crítica das obras da Antigüidade.^[49]

A extensíón do saber árabe-musulmán está estreitamente ligada ás guerras de conquista do islam que permitiu aos árabes entrar en contacto coas civilizacións hindú e chinesa. O papel, empréstito dos chineses, substitúe rapidamente ao pergameo no mundo musulmán. O Califa Harun al-Rashid, apaixonado da astronomía, crea en 829 en Bagdad o primeiro observatorio permanente, o que permitiu aos seus astrónomos realizar os seus propios estudos do movemento dos astros.

Al-Biruní, retomando os escritos de Eratóstenes de Alexandría, calcula o diámetro da Terra e afirma que ela xira sobre si mesma, moito antes que Galileo.

En 832 fúndanse as Casas da Sabedoría (Bait al-hikma), lugares onde se comparte e desde onde se difunde o saber.

En medicina, Avicena (980 - 1037) redacta unha monumental enciclopedia, o Qanûn. Ibn Nafís describe a circulación sanguínea pulmonar, e al-Razí recomenda o uso do alcohol en medicina.

No século XI, Abu-l-Qasim az-Zahrawi (coñecido como Abulcasís en Occidente) escribe unha obra de referencia para a época, sobre a cirurxía.

En matemáticas a herdanza antiga salvagárdase e profundízase, permitindo o nacemento da álxebra. A utilización das cifras árabes e do cero fai posíbel os avances en análise combinatoria e en trigonometría.

En fin, a teoloxía mutazilita desenvólvese na lóxica e o racionalismo, inspirada na filosofía grega e na razón (lógos), e busca a maneira de facela compatíbel coas doutrinas islámicas.

A China da Antigüidade contribuíra sobre todo á innovación técnica, con tres inventos principais^[50] que son: o papel (que data do século II a.C.), a pólvora (o primeiro rexistro escrito testemuñado parece ser o Wujing Zongyao que dataría en rededor de 1044) e o compás, utilizado desde o século XI, na xeomancia. O científico chinés Shen Kuo (1031 - 1095) da Dinastía Song describe o compás magnético como instrumento de navegación.

Para o historiador Joseph Needham, en Science et civilisation en Chine,^[51] vasto estudo de dezasete volumes, a sociedade chinesa produciu unha ciencia innovadora, desde os seus inicios. O mesmo Needham relativiza a concepción segundo a cal a ciencia debe todo a Occidente. Para el, a China estaba incluso animada dunha ambición de recoller de maneira desinteresada o saber, antes inluso que as universidades occidentais.^[52]

Os tratados matemáticos e de demostración abondan como Os Nove capítulos (que presentan preto de 246 problemas) transmitidos por Li Hui (século III) e por Li Chunfeng (século VII) ou aínda os Reflexos das medidas dos círculos no mar de Li Ye, que datan de 1248, estudados por Karine Chemla e que abordan as nocións aritméticas das fraccións, da extracción de raíces cadradas e cúbicas, do cálculo da área do círculo e do volume da pirámide, entre outras.^[53] Karine Chelma igualmente demostrou que a opinión estendida segundo a cal a demostración matemática sería de orixe grega é parcialmente falsa, os chineses arranxaban os mesmos problemas na súa época; di tamén: non pode quedar centrada en occidente, a historia das ciencias exixe unha posta en perspectiva internacional dos saberes.^[54]

Os matemáticos hindús da Idade Media eran particularmente abstractos e non estaban orientados cara á práctica, en contraste cos exipcios, por exemplo.

É con Brahmagupta (598 - 668) e a súa célebre obra, o Brahmasphutasiddhanta, particularmente complexa e innovadora, cando as diferentes facetas do "cero", a "cifra" e o "número" son parfectamente comprendidas, e cando se perfecciona a construción do sistema de numeración decimal de posición. A obra explora igualmente o que os matemáticos europeos do século XVII denominaron o "método chakravala", que é un algoritmo para resolver as ecuacións diofantianas. Tamén se introducen os números negativos, así como as raíces cadradas.

O período remata co matemático Bhaskara II (1114 - 1185) que escribiu varios tratados importantes. Á maneira de Nasir ad-Din at-Tusi (1201 - 1274) desenvolve a derivación. Encontra as ecuacións polinomiais, e fórmulas de trigonometría, entre as cales as fórmulas de adición. Bhaskara é tamén un dos pais da análise, poque introduciu varios elementos relevantes do cálculo diferencial: a derivada, a diferenciación e a aplicación aos extremos, e incluso unha primeira forma do teorema de Rolle.

Pero é sobre todo con Âryabhata (476 - 550), cuxo tratado de astronomía leva o seu nome, o Aryabatîya, escrito en verso contra 499 a.C., cando as matemáticas hindús se manifestan.^[55] Trátase dun curto tratado de astronomía que presenta 66 teoremas de aritmética, álxebra, ou trigonometría plana e esférica. Aryabhata inventa por entón un sistema de representación dos números fundamentado nos signos consonánticos do alfasilabario sánscrito.

Estes gromos retomáronse e amplificáronse polos matemáticos e astrónomos da escola de Kerala, entre eles: Madhava de Sangamagrama, Nilakantha Somayaji, Parameswara, Jyeshtadeva ou Achyuta Panikkar, durante o período medieval do século V ao século XV. Así, o Yuktibhasa ou Ganita Yuktibhasa é un tratado de matemáticas e de astronomía, escrito polo astrónomo hindú Jyesthadeva, membro da escola matemática de Kerala en 1530^[56]. Jyesthadeva adiantouse tres séculos ao descubrimento do cálculo infinitesimal polos occidentais.

Contra o século XII e, especialmente, coa creación das primeiras universidades (Boloña, 1088; París, 1170; Salamanca, 1218; Oxford, 1220) é cando a ciencia en Europa se institucionaliza, separándose dunha identificación intelectual coa esfera relixiosa, a pesar desta.^[57].

A este respecto cabe destacar o labor da Escola de tradutores de Toledo. Con este nome coñécese na historiografía, desde o século XIII, aos distintos procesos de tradución e interpretación de textos clásicos greco-latinos alexandrinos, que foran vertidos do árabe ou do hebreo á lingua latina servíndose do romance castelán como lingua intermedia.

Pero a orixe desta Escola é anterior. A conquista en 1085 de Toledo e a tolerancia que os reis casteláns cristiáns ditaron para cos musulmáns e xudeus (e que, naquela época, se respectaba) facilitaron este comercio cultural que permitiu o renacemento filosófico, teolóxico e científico primeiro de España e logo de todo o occidente cristián. O arcebispo don Raimundo de Sauvetat quixo aproveitar a conxuntura que facía convivir en harmonía a cristiáns, musulmáns e xudeus auspiciando diferentes proxectos de tradución cultural demandados en realidade por todas as cortes da Europa cristiá.

Por outra parte, coa fundación dos studii de Palencia (1208) e da Universidade de Salamanca (1218) por Afonso VIII de Castela e Afonso IX, respectivamente, propiciárase xa unha relativa autonomía dos mestres e escolares respecto ás scholae catedralicias e, en consecuencia, foi estabelecéndose unha mínima diferenciación profana de coñecementos de tipo preuniversitario, que xa en tempo de Fernando III vai acercándose á Corte e non espera senón a protección e apoio decidido dun monarca para consolidarse por enteiro.

Afonso X o Sabio alentou o centro tradutor que existía en Toledo desde a época de Raimundo de Sauvetat, que se especializara en obras de astronomía e de leis. Por outra parte fundará en Sevilla uns Studii ou Escolas xerais de latín e de arábigo, que nacen xa cunha vinculación claramente cortesá. Igualmente, fundaría en 1269 a Escola de Murcia, dirixida polo matemático Al-Ricotí.

Así, pois, non cabe falar dunha Escola de tradutores propiamente dita, e nin sequera exclusivamente en Toledo, senón de varias e en distintos lugares. A tarefa de todas elas foi continua e nutrida polos proxectos de iniciativa rexia que as mantiveron activas polo menos entre 1250 e a morte do rei sabio, en 1284, aínda que a actividade tradutora non se axustou exclusivamente a ese período.

Por iso é grave anacronismo atribuír só á "Escola de tradutores de Toledo" ao período afonsino: Como se podería explicar a posibilidade dun San Tomé de Aquino sen o labor despregado polos tradutores españois do século XII? Tamén se incorre en confusión cando se queren equiparar traducións realizadas noutros lugares distintos ao núcleo vertebrador que representa Toledo. Sería ridículo supoñer que toda a translación do legado clásico alexandrino pasara por mans toledanas, pois mecanismos similares producíronse noutros sitios, pero anegar e disolver o significado e a importancia da tarefa realizada en Toledo só pode entenderse desde unha vontade anacrónica de exaltar certas independencias culturais de moita menor influencia.

O redescubrimento e a tradución de textos antigos gregos, e en primeiro lugar dos Elementos de Euclides, así como os textos de Aristóteles, grazas á civilización árabe-musulmá, fixeron deste período un renacemento das disciplinas científicas, clasificadas no quadrivium (entre as Artes Liberais). Os europeos descubriron así o avance dos árabes, especialmente os tratados matemáticos: Álxebra de Al-Khwarizmi, Óptica de Ibn Al-Haytham así como a obra médica de Avicena. Ao institucionalizarse, a ciencia faise máis aberta e máis fundamental, incluso estando suxeita aos dogmas relixiosos, e de que non era aínda máis que unha rama da filosofía e da astroloxía. Ao lado de Roger Bacon, o período está marcado por outras catro personalidades que proxectarán, na Europa cristiá, os fundamentos da ciencia moderna:

Roger Bacon (1214 - 1294), filósofo e monxe inglés, senta as bases do método experimental. Bacon admite tres vías de coñecemento: a autoridade, o razoamento e a experiencia. Rexeita, pois, a autoridade da evidencia, que se apoia nas razóns exteriores e promove o "argumento que conclúe e fainos conceder a conclusión, pero que non certifica e non afasta a dúbida até o punto de que a alma descansa na intuición da verdade, porque non é posíbel que a encontre pola vía da experiencia"^[58]. As obras de Bacon teñen por fin a intuición da verdade, é dicir, a certidume científica, e esta verdade a alcanzar é para el a salvación. A ciencia procedente da alma é, pois, indispensábel.

Robert Grosseteste (ca. 1168 - 1253) estudou a Aristóteles e estabeleceu as premisas das ciencias experimentais, explicitando o esquema: observacións, deducións da causa e dos principios, formulación de hipóteses, e finalmente, novas observaciós refutando ou verificando as hipóteses.^[59] Desenvolveu as técnicas da óptica e, en xeral, da ciencia física fundamental (estudou o comportamento dos raios luminosos e formulou incluso a primeira descrición do principio do espello reflectante, principio que permitirá a invención do telescopio).

San Alberte o Magno (1193 - 1280), está considerado por moitos historiadores como alquimista e mago. Porén os seus estudos biolóxicos permitíronlle sentar as bases das disciplinas das ciencias da vida.^[60] Fai tamén o estudo do desenvolvemento dos pitos observando o contido de ovos incubados e foi o primeiro en comentar o fenómeno da nutrición do feto. Estabeleceu tamén unha clasificación sistemática dos vexetais, antecedente da taxonomía. Describe igualmente as primeiras experiencias da química^[61].

Europa saía así dun letargo intelectual, iniciado pola Igrexa, que prohibira até 1234 as obras de Aristóteles, acusado de paganismo. Os primeiros sabios cristiáns, estudando Aristóteles, fixeron, daquela, ao principio, un acto de herexía; e non foi até que, con San Tomé de Aquino (discípulo de San Alberte), a doutrina aristotélica foi aceptada polos Papas.

San Tomé de Aquino, teólogo, permitiu redescubrir, a través do mundo árabe, os textos de Aristóteles e doutros filósofos gregos, que estudou en Nápoles, na universidade dos dominicos.^[62] Porén, coñécese sobre todo polo seu principio chamado da autonomía respectiva da razón e a fe. San Tomé de Aquino foi, en efecto, o primeiro teólogo que distinguiu, na súa Suma Teolóxica (1266 - 1273), a razón (facultade natural de pensar, propia do home) e a fe (adhesión ao dogma da Revelación).^[63] Iso é indemostrábel, aínda que a ciencia é explicábel polo estudo dos fenómenos e das súa causas. A unha e a outra, en fin, non poden iluminarse mutuamente.

Guillerme de Occam (ca. 1285 - ca. 1349) permitiu un avance no plan do método. Enunciando o seu principio da parsimonia, tamén chamado navalla de barbear de Occam ou navalla de Occam, proporciona á ciencia un cadro epistemolóxico fundado na economía dos argumentos. Empirista avant l'heure, Occam postula que: Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem, literalmente "As entidades non deben ser multiplicadas máis alá do que é necesario". Explica que é inútil avanzar sen probas e formar conceptos ilusorios que permitan xustificar non importa que.^[64]

• 
  Roger Bacon, diante do Museo de Historia Natural de Oxford
• 
  San Alberte o Magno, por Joos van Gent
• 
  San Tomé de Aquino, por Fra Bartolomeo
• 
  Guillerme de Occam nun vitral dun templo en Surrey

O Renacemento é un período que se sitúa en Europa no fin da Idade Media e no comezo da Idade Moderna. Chámase así polo redescubrimento dos traballos dos antigos pensadores gregos e romanos, que marcou a fin da Idade Media e creou alicerces sólidos para o desenvolvemento de novos coñecementos. Dos científicos desta época destácanse Francis Bacon, Nicolao Copérnico e Galileo Galilei. Eles estabeleceron o denominado método científico.

No curso dos séculos XV e XVI prodúcense en Europa, iniciadas polos reinos de Castela e Portugal, grandes expedicións marítimas de envergadura mundial, coñecidas co nome de grandes descubrimentos. Numerosas innovacións fixéronse populares, como o compás ou o sextante; a cartografía desenvólvese, así como a medicina, grazas sobre todo á corrente do humanismo.

Segundo o historiador inglés John Hale, foi nesta época na que a palabra Europa entrou na linguaxe corrente, e se dotou dun cadro de referencia solidamente apoiado nas cartas xeográficas e nun conxunto de imaxes que afirmaron a súa Identidade cultural e visual.

A ciencia como disciplina do coñecemento adquire así a súa autonomía e os seus primeiros grandes sistemas teóricos, até tal punto que Michel Blay fala da "canteira da ciencia clásica".^[65][66] Este período é abundante en descricións, inventos, aplicacións e en representacións do mundo, que convén descompoñer coa fin de dar unha imaxe fiel desta fase histórica.

O renacemento tivo o seu berce en Italia (polo menos, en canto á invención do termo), e foi alí onde xurdiron os primeiros traballos científicos serios, como os de Leonardo da Vinci (1452 - 1519), que estendeu a súa curiosidade investigadora á anatomía humana e intuíu a longa duración das épocas pasadas, e os traballos de André Vesalio (1514 - 1564), que baseou os seus estudos anatómicos na disección de cadáveres.

• 
  Leonardo da Vinci
  Autorretrato
• 
  André Vesalio
• 
  Miguel Servet
• 
  William Harvey
• 
  Joseph Pitton de Tournefort

Nesta época, o aragonés Miguel Servet (1511 - 1553) descubriu a circulación do sangue, completando este descubrimento o inglés William Harvey (1578 - 1657), que demostrou o mecanismo da circulación maior e menor.

Os séculos XVI e XVII estiveron moi influídos polo descubrimento de América. As novas especies de plantas e animais polarizaron o interese dos naturalistas, entre os que destacaron os sistemáticos John Ray e Tournefort.

Pola súa parte, Galileo Galilei (1564 - 1642) foi o autor da primeira Historia natural de América, aínda que é máis coñecido polos seus descubrimentos en astronomía.

No século XVII, Francis Bacon (1561 - 1626) realizou os seus estudos baseándose na experimentación, introducindo as bases do método cualitativo-indutivo, que tanto serviu para a elaboración de teorías e hipóteses durante o século XIX (método científico).

René Descartes (1596 - 1650), autor do Discurso do método (1631), desenvolveu na súa obra as catro regras da investigación científica:

• 1º) non afirmar salvo o que é evidente;
• 2º) dividir ao máximo as dificultades;
• 3º) explicar primeiro o máis simple e despois o complicado, e
• 4º) enumerar cada unha das observacións evitando as xeneralizacións.

Entre os científicos máis importantes desta época destacan Francesco Redi (1626 - 1698), que se declarou contrario á xeración espontánea; Zacharias Janssen, a quen se lle atribúe (quizais sen moito fundamento) a invención do microscopio composto a finais do século XVI; Malpighi (1628 - 1694), que descubriu os capilares sanguíneos (a existencia dos cales xa fora prevista por Harvey), os alvéolos pulmonares, a circulación renal (as pirámides de Malpighi levan o seu nome) etc.; e Robert Hooke (1635 - 1703), que introduciu o termo célula ao ver o parecido entre un tecido suberoso (de cortiza), visto ao microscopio, e as celas dun favo).

Para formaren parte da ciencia, as conclusións ás que se chega coa investigación non poden ser interpretadas como verdades absolutas, senón que sempre han ser susceptíbeis de revisión. Caso de non facerse desta maneira, a ciencia quedaría estancada, como ocorría desde a antigüidade clásica até que á fin, Galileo Galilei estabeleceu a necesidade da comprobación científica. Grazas a el, e ao seu contemporáneo, o filósofo inglés Francis Bacon, que sentou as bases do método científico e consideraba a observación e a experimentación como as fontes únicas do coñecemento, produciuse unha auténtica revolución cultural con respecto ás épocas precedentes, fortemente influídas polo pensamento de Aristóteles.

Segundo Aristóteles, en todo fenómeno natural agochábase unha finalidade. A natureza era para el un conxunto de procesos intelixentes e de obxectos destinados a un fin, como realizados por un artesán. Descubrir este fin a través de complicados razoamentos era unha maneira de interpretar os fenómenos e as observacións.

Desde o século XVII, coa instauración do método científico, a interpretación dos fenómenos naturais desvincúlase de calquera visión finalista (ou relixiosa) do mundo. O científico xa non se pregunta o por que dos fenómenos, senón o como se producen. A astronomía, por exemplo, tal como a concibía Galileo, debía indagar as leis mecánicas que regulan o movemento de Xúpiter ou de Saturno, e non tiña por que preguntarse para que servían eses planetas, ou cal era a súa finalidade dentro do plano do Creador.

Polo tanto, desde aquela, todo o que é ciencia ten a súa base fundamental no método científico. Os poderes e as limitacións da ciencia son consecuencia directa dos poderes e limitacións do método científico, e alí onde este non pode ser aplicado, a ciencia non pode existir. O método científico baséase na acumulación de feitos ou datos, mediante observacións realizadas por moita xente. Os científicos cren que existe un mundo exterior real, e que os nosos sentidos nos proporcionan unha idea verdadeira de como é. E todo o que non pode observarse, non pode ser investigado cientificamente; hai que ter en conta, con todo, que a observación non ten por que ser directa, senón que tamén pode realizarse indirectamente a través de técnicas apropiadas. Cada observación ten que poder ser repetida, no momento ou no seu día; calquera que dubide de que os obxectos caen ao chan cando son lanzados ao aire, pode convencerse disto con só repetir o experimento. Por tanto, as observacións refínanse a miúdo por medio de experimentos que poden repetirse e que, por tanto, subministran unha información a cerca do mundo independentemente dos científicos individuais. Reunindo esta información, os científicos intentan a continuación ver se poden tirar dela un cadro xeral, se é posíbel encaixala nun concepto unificador ou teoría.

O método científico dá, por iso, unha grande importancia á observación da realidade, e os científicos afirman que todo fenómeno debe ter unha ou varias causas susceptíbeis de seren descubertas e comprendidas. Realizan investigacións para formular leis xerais, efectúan experimentos repetíbeis e controlábeis por diversos investigadores, que poden intercambiar os resultados, confrontalos e discutilos.

O método científico constitúe o estudo sistemático, controlado, empírico e crítico de proposicións hipotéticas sobre presuntas relacións entre varios fenómenos naturais. Son dous os piares básicos do método científico.

• O primeiro é a reproducibilidade, é dicir, a capacidade de repetir un determinado experimento en calquera lugar e por calquera persoa. Este piar usa para a súa práctica, esencialmente, a comunicación e publicidade dos resultados obtidos.
• O segundo é a falsabilidade. É dicir, que toda proposición científica ten que ter a posibilidade de ser falsa. Isto implica que se poden deseñar experimentos que no caso de dar resultados distintos aos preditos negarían a hipótese posta a proba.

Hai historiadores da ciencia que afirman que en realidade non houbo unha senón moitas revolucións científicas. Hai outros que sosteñen, pola contra, que non houbo ningunha revolución científica na historia da ciencia, é dicir, que a ciencia se foi desenvolvendo sen sobresaltos, de maneira uniforme.

De calquera maneira, houbera ou non unha ou máis revolucións científicas, entre os pensadores máis prominentes que deron forma ao método científico e á orixe da ciencia como sistema de adquisición de coñecemento, paga a pena destacar ao filósofo Roger Bacon (1214 - 1294) en Inglaterra, ao filósofo e matemático René Descartes (1596 - 1650) en Francia e a Galileo Galilei (1564 - 1642) en Italia.

Este último foi o primeiro científico que baseou as súas ideas na experimentación e que estabeleceu o método científico como a base do seu traballo. Por iso está considerado como o pai da ciencia moderna.

Desde aquela até hoxe, a ciencia avanzou a pasos de xigante. Converteuse en parte da nosa cultura e está ligada ao constante avance tecnolóxico.

O político e filósofo inglés Francis Bacon, barón de Verulam e vizconde de St. Albans, naceu en Londres en 1561 e morreu na mesma cidade en 1626. A súa principal contribución ao pensamento moderno consiste no impulso que lle deu e a propaganda que fixo dos métodos da ciencia experimental en Inglaterra fronte á orientación contrarreformista (antiprotestante) do pensamento continental.

O punto de partida da súa reflexión foi a revisión do estado das ciencias. Mentres estas, con Copérnico e Galileo, estaban configurando un mundo novo, Bacon comprobou o anquilosamento da filosofía natural, que non dera ningún paso decisivo desde a antigüidade clásica. De aí deduciu a necesidade de instaurar un novo método adecuado aos novos coñecementos científicos que substituíse ao vello sistema aristotélico. Bacon propuxo un método que permitía obter coñecementos: o método indutivo.

Bacon consideraba a observación e a experimentación como as fontes únicas do coñecemento. O seu método consistía en partir do coñecido para chegar ao descoñecido, do particular ao xeral, do individual ao universal. Realizou investigacións e recolleu datos co fin de chegar, a través de hipóteses e comprobacións, a algunha conclusión sobre o fenómeno que estudaba.

Bacon, por tanto, é o pai do empirismo. Sentou os primeiros fundamentos da ciencia e dos seus métodos^[67]. Nos seus estudos dos falsos razoamentos, a súa mellor contribución está na doutrina dos ídolos, que explicta no Novum Organum (ou "nova lóxica", por oposición ao Organum de Aristóteles) que o coñecemento vénnos baixo a forma de obxectos da natureza, pero que se impón ás nosas propias interpretacións sobre eses obxectos.

Segundo Bacon, as nosas teorías científicas constrúense en función da maneira na cal vemos os obxectos; o ser humano encóntrase, pois, desviado, nesgado, na súa formulación de hipóteses. Para Bacon, "a verdadeira ciencia é a ciencia das causas". Oponse á lóxica aristotélica^[68] que estabelece unha ligazón entre os principios xerais e os feitos particulares, abandona o pensamento dedutivo, que procede a partir dos principios admitidos pola autoridade dos antigos, en proveito da interpretación da natureza, onde a experiencia arrequece realmente o saber^[69]. En suma, Bacon preconiza un razoamento e un método fundados no razoamento experimental:

O empírico, semellante á formiga, conténtase con gardar e consumir en seguida as súas provisións. O dogmático, como a araña, urde teas nas que a materia se extrae da súa propia substancia. A abella está no medio; obtén a materia prima das flores do campo, e despois, por unha arte que lle é propia, trabállaa e dixírea. (...) O noso máis grande recurso, aquel do que debemos esperar todo, é a estreita alianza destas dúas facultades: a experimental e a racional, unión que non foi aínda formulada.^[70]

Para Bacon, como máis tarde para os científicos, a ciencia mellora a condición humana. Expón tamén unha utopía científica, na Nova Atlantis (1627), que descansa sobre unha sociedade dirixida por "un colexio universal" composto por sabios.

Facilitada polos avances das matemáticas do Renacemento, a astronomía emancípase da mecánica aristotélica, posta ao día por Hiparco e Tolomeo.

A teoloxía medieval fundaméntase por unha parte no modelo de Aristóteles e, por outra, sobre o dogma da creación bíblica do mundo.

É sobre todo Nicolao Copérnico, coa súa obra De revolutionibus Orbium Caelestium (Das revolucións dos corpos celestes) (1543) quen pon fin ao modelo aristotélico da inmobilidade da Terra. A súa doutrina permite a instauración do heliocentrismo: "con Copérnico, e só con el, ponse en marcha unha revolución da que xurdiron a astronomía e a física modernas" explica Jean-Pierre Verdet.^[71]

Niklas Koppernigk, en latín Nicolaus Copernicus e en galego Nicolao Copérnico, ao que consideramos o fundador da astronomía moderna, naceu en 1473 en Toruń (Polonia), fillo dun rico comerciante. Estudou humanidades, matemáticas e astronomía na universidade de Cracovia (1491 – 1495), pasando despois a Italia, onde cursou leis e astronomía na de Boloña, desde 1496 até 1500, ano no que marchou a Roma, onde ensinou astronomía e frecuentou a curia vaticana. En 1501 foi nomeado cóengo vitalicio da catedral de Frombork (Frauenburg), aínda que obtivo autorización para proseguir os seus estudos en Italia, inscribíndose na facultade de medicina de Padua, alternando estes estudos cos de dereito en Ferrara, universidade na que obtivo o doutoramento en Dereito Canónico.

En 1506 regresou a Polonia, pasando seis anos ao servizo do seu tío Lucas Watzefrode, bispo de Ermeland, até que en 1512 tomou posesión da súa coenxía de Frombork, que conservou até a súa morte nesta cidade en 1543. Ademais, en Frombork desempeñou algúns cargos administrativos e practicou a medicina até 1520.

Pero a súa principal dedicación foi a astronomía. Segundo o seu sistema heliocéntrico todos os planetas, incluída a Terra, xiran ao redor do Sol en órbitas circulares, tanto máis rápido canto máis preto están del. A Terra, ademais de xirar ao redor do Sol, xira sobre si mesma (o que explica o movemento aparente do Sol); e se as estrelas se observan fixas, é porque están moi lonxe.

Copérnico demostrou que os movementos aparentes do Sol e das estrelas podían explicarse admitindo o duplo movemento da Terra, a súa rotación diaria e a súa translación anual ao redor do Sol.^[72] Esta tese heliocéntrica, que fora xa estabelecida na antigüidade por Aristarco de Samos, contradicía a tradicional teoría xeocéntrica de Tolomeo, que daquela formaba parte da ideoloxía oficial e, o que é aínda peor, desprazaba ao home do centro do Universo, poñendo en cuestión a teoloxía cristiá da época. Por este motivo, e aínda que Copérnico non ocultaba as súas hipóteses, resistiuse a publicar a súa obra principal, De Revolutionibus.

Mesmo moitos reformadores (protestantes) opuxéronse a esta obra, como Lutero, que afirmaba que Xosué mandou deterse ao Sol, e non á Terra, ou Calvino, que se manifestou en termos parecidos.

Pero Copérnico é hoxe considerado o fundador da astronomía moderna, sendo a súa obra unha das primeiras teorías científicas, que tivo unha sinalada influencia nos filósofos e pensadores posteriores. Retomado e desenvolvido por Georg Joachim Rheticus, o heliocentrismo será confirmado polas observacións, achando a súa máis brillante confirmación en 1610, ano en que Galileo observou as fases de Venus (que Copérnico vaticinara) e de Xúpiter, que pon a punto por entón unha das primeiras lentes astronómicas, que denomina "telescopio", iniciándose así a revolución astronómica que culmina en Newton.

Neste período, e antes de que Galileo interveña, a teoría de Copérnico permanece confinada nalgúns especialistas, de maneira que non encontra máis que oposicións puntuais por parte dos teólogos, mentres que a maioría dos astrónomos permanecen máis favorábeis á tese xeocéntrica. Publicado o libro polo seu amigo Rheticus en 1543, ao ano escaso da morte do seu autor.

Case setenta e cinco anos despois en, 1616, o Santo Oficio (inquisición) publica un decreto condenando o sistema de Copérnico (foi considerado herético) e metendo a súa obra no Índice de libros prohibidos, prohibíndose tamén a súa divulgación (pese a contar cun prólogo de Osiander, amigo de Copérnico, no que afirmaba que a teoría heliocéntrica se formulaba como unha mera hipótese).

No entanto, a pesar desta prohibición, "Galileo adoptará a cosmoloxía de Copérnico, construíndo unha nova física co éxito e as consecuencias sabidas",^[73] é dicir, que permitirá a difusión das teses heliocéntricas.

Galileo Galilei naceu en Pisa en 1564, estudando medicina e física na universidade da súa cidade natal da que, en 1589, foi designado profesor de matemáticas. En 1592 pasou á universidade de Padua e, posteriormente, foi nomeado profesor extraordinario da de Pisa e director do "Consello de Matemáticos e Filósofos" do duque de Toscana.

Galileo desenvolveu un papel fundamental na introdución das matemáticas para a explicación das leis físicas e pode considerarse, ante todo, como un dos fundadores da mecánica moderna. Descubriu o movemento isócrono do péndulo (que pensou que podería utilizarse para medir o tempo), estabeleceu un método para determinar o peso específico dos corpos, describiu a traxectoria parabólica dos proxectís de artillaría e formulou a lei da caída libre dos corpos, afirmando que a velocidade de caída era independente da masa do grave (o corpo que cae).

En 1609 construíu o anteollo ocular diverxente e iniciou o estudo dos astros. Apreciou a natureza accidentada da superficie da Lúa e chegou a medir a altura dalgunha das súas montañas. Descubriu 4 satélites de Xúpiter, o anel de Saturno, as manchas e a rotación do Sol, as fases de Venus e numerosas estrelas descoñecidas até entón.

Todas estas novidades viñan a corroborar as ideas de Copérnico, das que Galileo se declarou decidido partidario. Até aquel momento a teoría copernicana non suscitara demasiadas preocupacións na igrexa romana, especialmente debido ao prólogo de Osiander ao De Revolutionibus.

Pero Galileo sostiña a tese de que os designados naquela época "matemáticos" (Copérnico e el mesmo) pretendían falar en tanto que "filósofos", isto é, en termos de realidade, non de simples hipóteses de traballo. E a negación da inmobilidade da Terra non só contradicía as opinións aristotélicas e tolemaicas sobre o mundo, profundamente enraizadas na ensinanza oficial —que dependía naquel tempo case por enteiro da Igrexa—, senón que se opoñía tamén aos relatos bíblicos sobre a orixe do mundo interpretados de maneira literal.

Aínda que Galileo demostrou mediante moitos escritos que dita interpretación literal debía descartarse, e que a Biblia non tiña por que substituír a ciencia, dado que o seu obxectivo era ante todo relixioso, foi denunciado á Inquisición.

Co libro de Copérnico posto no Índice, a Galileo, ao parecer, prohibíuselle ensinar a doutrina copernicana, aínda que non se lle inquietou persoalmente até 1632, data de publicación do seu libro Dialogo sopra due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano (Diálogo sobre os dous máximos sistemas do mundo, o tolemaico e o copernicano).

A obra foi sometida á Inquisición, perante o tribunal da cal compareceu Galileo en 1633. O proceso durou vinte días, e nel Galileo apenas se defendeu. Foi obrigado a pronunciar de xeonllos a abxuración da súa doutrina, e a tradición conta que, ao se levantar, golpeou o chan co pé dicindo: Eppur, si muove (e porén, móvese). Condenado á excomuñón e a reclusión perpetua, e incluído o seu libro no Índice, foi autorizado a retirarse a Arcetri, preto de Florencia, onde permaneceu ata a súa morte, en 1642.

Máis tarde Johannes Kepler (1571 – 1630) desenvolvería as leis empíricas dos movementos dos corpos celestes, mentres que Huygens describía a forza centrífuga.

Newton unificaría estas achegas descubrindo a gravitación universal.

Arte esotérica desde a Antigüidade, a alquimia é a antecesora da física no sentido de observación da materia. Segundo Serge Hutin, especialista na historia da alquimia, as "fantasías dos ocultistas" bloquearon con todo o progreso científico, sobre todo nos séculos XVI e XVII. No entanto opina que estes espellismos que nutriron a alegoría alquímica influíron considerabelmente o pensamento científico.^[74]

A experimentación debe tamén moito aos laboratorios dos alquimistas, onde se descubriron numerosos corpos que formaron máis tarde parte da química: o antimonio, o ácido sulfúrico ou o fósforo, por exemplo.

Os instrumentos dos alquimistas foron tamén os dos químicos modernos, o alambique, por exemplo. Segundo Hutin, foi sobre todo sobre a medicina na que a alquimia tivo unha influencia máis notábel, pola achega de medicamentos minerais e polo ancheamento da farmacopea.^[75]

A pesar destes feitos históricos, o paso da alquimia á química foi complexo. Para o químico Jean-Baptiste Dumas: "A química práctica naceu nos talleres dos ferreiros, dos oleiros, dos cristaleiros e nas tendas dos perfumistas".^[76] A alquimia non xogou, pois, o papel único na formación da química; aínda que non é menos cetro que este papel foi capital.

Para a conciencia popular, foron os primeiros químicos modernos —como Lavoisier sobre todo, no século XVIII, que pesa e mide os elementos químicos— os que consuman o divorcio entre química e alquimia.

Numerosos filósofos e sabios foron na súa orixe alquimistas, como (Roger Bacon ou Paracelso); outros, interesáronse por eles, como Francis Bacon,^[77] e incluso, máis tarde, Isaac Newton.

Non obstante, "é un erro confundir a alquimia coa química. A química moderna é unha ciencia que se ocupa unicamente das formas exteriores nas cales o elemento da materia se manifesta [aínda que] (...) a alquimia non mestura ou non compón nada" segundo F. Hartmann, "polo que ela é aínda máis comparábel á botánica".^[78]

En resumo, aínda que as dúas disciplinas estiveron ligadas, pola historia e polos seus actores, a diferenza reside na representación da materia: combinacións químicas para a química, manifestacións do mundo inanimado como fenómenos biolóxicos para a alquimia. Para Bernard Vidal, a alquimia ten sobre todo "permiso para acumular un coñecemento manipulador, práctico, do obxecto químico (...) O alquimista comezou así a rozar o campo de experiencias que sería necesario aos químicos dos séculos futuros".^[79]

A química nace como disciplina científica con Andreas Libavius (1550 - 1616) que publica o primeiro compendio de química, ligándoa coa medicina e a farmacia (clasifica os compostos químicos e dá métodos para preparalos), e máis tarde Nicolas Lémery (1645 - 1715) publica o primeiro Tratado de química elevándoa xa definitivamente ao rango de ciencia e facendo autoridade co seu Cours de chimie, contenant la manière de faire les opérations qui sont en usage dans la médecine, par une méthode facile, avec des raisonnements sur chaque opération, pour l’instruction de ceux qui veulent s’appliquer à cette science en 1675.

Johann Rudolph Glauber (1604 - 1668) ou Robert Boyle, pola súa parte, achegan considerábeis experimentacións sobre os elementos químicos.^[80]

Os descubrimentos médicos e os progresos efectuados no coñecemento da anatomía, en particular despois da tradución de numerosas obras antigas de Hipócrates e Galeno nos séculos XV e XVI permitiron avances en materia de hixiene e da loita contra a mortandade.

André Vesalio senta así as bases da anatomía moderna, mentres Miguel Servet descobre o funcionamento da circulación sanguínea e Ambroise Paré fai as primeiras ligaduras de arterias.

Ao mesmo tempo que numerosos artistas se interesan por aspectos dos corpos dos animais e do home, os científicos da época dedícanse a estudar a fisioloxía con detalle. Fanse un certo número de comparacións entre os membros inferiores dos humanos e dos équidos (cabalos, principalmente).

Otto Brunfels, Jérôme Bock e Leonhart Fuchs foron tres grandes autores sobre plantas silvestres. Hoxe en día son recoñecidos como os pais da botánica alemá.

Da mesma maneira, escribíronse obras sobre animais como as de Conrad Gesner ilustradas, entre outros, por Albrecht Dürer.

O campo das técnicas progresa considerabelmente grazas á invención da imprenta por Johannes Gutenberg no século XV, invento que revoluciona a transmisión do saber. O número de libros publicados aumenta exponencialmente, a escolarización en masa faise posíbel, e os científicos poden debater por medio das publicacións das súas experimentacións. A ciencia convértese así nunha comunidade de sabios. Aparecen as Academias de ciencias, en Londres, París, San Petersburgo e Berlín.

As revistas e periódicos proliferan, como o Journal des sçavans, Acta Eruditorum, Mémoires de Trevoux etc. Pero os dominios do saber están aínda mesturados e non constitúen aínda totalmente disciplinas separadas. A ciencia, ao tempo que se institucionaliza, forma aínda parte do campo da investigación filosófica. Michel Blay di: "é moi sorprendente e, en definitiva, moi anacrónico separar, no período clásico, a historia das ciencias da historia da filosofía, e tamén do que se chama a historia literaria".^[81]

Finalmente, o Renacemento permite, para as disciplinas científicas da materia, a creación de disciplinas e de epistemoloxías distintas pero reunidas pola cientificidade, e o mesmo permite para as matemáticas, porque, segundo a expresión de Pascal Brioist: "a matematización dunha práctica conduce a darlle o título específico de ciencia.^[82] Michel Blay ve tamén nos debates ao redor de conceptos claves, como o do absoluto ou o de movemento, de tempo e de espazo, os elementos dunha ciencia clásica.^[83]

No século XVII, a "revolución científica"^[84] foi posíbel pola matematización da ciencia. Isto non ocorre até no transcurso do século XVIII no que aparecen as grandes institucións científicas, especialmente as Academias das Ciencias, as Sociedades científicas, e as universidades. Sobre todo, as ciencias naturais e a medicina desenvólvense durante este período.^[85]

No século XVIII a maioría dos científicos eran partidarios dun cambio: fronte ás ideas anteriores, consideraban a ciencia como a única vía obxectiva de coñecemento (de aí, o nome de Século das luces). Este espírito quedou reflectido na Enciclopedia das Artes e das Ciencias, recompilada por Diderot (1713 - 1784) e D'Alembert (1717 - 1783), obra na que se resumía todo o coñecemento científico da época en todas as ramas do saber, e da que se trata máis abaixo.

En España, durante o século XVIII, no reinado de Carlos III, produciuse unha recuperación en todas as ordes tras a superación da crise económica do século XVII. Exemplos do rexurdimento das ciencias foron as fundacións do Real Xardín Botánico de Madrid (1781) e o Colexio de Cirurxía de Barcelona, así como as diversas expedicións científicas ao Novo Mundo, entre as que destaca a de José Celestino Mutis (1732 - 1808). Os séculos XVI e XVII estiveron moi influídos polo descubrimento de América. As novas especies de plantas e animais polarizaron o interese dos naturalistas, entre os que destacaron os sistemáticos John Ray e Tournefort.

• 
  O filósofo Denis Diderot, impulsor de Enciclopedia, por Louis-Michel van Loo
• 
  Jean Le Rond d'Alembert, impulsor da Enciclopedia, por Quentin de la Tour
• 
  José Celestino Mutis, botánico e matemático español
• 
  John Ray, un dos fundadores da taxonomía
• 
  Francesco Redi, naturalista italiano oposto á teoría da xeración espontánea

Entre os científicos máis importantes do século XVII destacan Francesco Redi (1626 - 1698), que se declarou contrario á xeración espontánea; os irmáns Janssen, que inventaron o microscopio a finais do século XVI; Malpighi (1628 - 1694), que descubriu os capilares sanguíneos (a existencia dos cales xa fora prevista por Harvey), os alvéolos pulmonares, a circulación renal (as pirámides de Malpighi levan o seu nome) etc., e Robert Hooke (1635 - 1703), que introduciu o termo célula ao ver o parecido entre un tecido suberoso (de cortiza), visto ao microscopio, e as celas dun favo.

E entre os do século XVIII cabe destacar a Anton van Leeuwenhoek (1632 - 1723), descubridor dos protozoos e primeiro observador de células como os glóbulos vermellos, os espermatozoides e as bacterias, John Needham (1731 - 1789), defensor da xeración espontánea, e Lazzaro Spallanzani (1729 - 1799), detractor da mesma.

• 
  Retrato de Robert Hooke, pola pintora de historia Rita Greer, 2004
• 
  Anton van Leeuwenhoek
• 
  John Needham
• 
  Lazzaro Spallanzani
• 
  Carl von Linné
• 
  Buffon

O século XVIII é a época dos grandes viaxeiros e sistemáticos. Entre eles destaca o sueco Carl von Linné, (Linneo), (1707 - 1778), fixista e aristotélico, que ideou a nomenclatura binomial actualmente en uso, e clasificou os animais e as plantas nas sucesivas edicións das súas magnas obras Systema Naturae (O sistema da natureza) (1735) e Species Plantarum (As especies de plantas) (1753), obras que serven de base á sistemática actual de animais e plantas, respectivamente. O seu contemporáneo, o francés Georges-Louis Leclerc, conde de Buffon (1707 - 1788), naturalista autor dunha Histoire naturelle (Historia natural) á que dedicou gran parte da súa vida, criticouno e adoptou unha concepción transformista do universo.

Un segundo cambio importante no Século das luces en relación co século precedente tivo a súa orixe en Francia, cos enciclopedistas. Este movemento intelectual defendía a idea de que existe unha arquitectura científica e moral do saber. O filósofo Diderot e o matemático D'Alembert publicaron en 1751 a Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers (coñecido como "A Enciclopedia") que permtiu coñecer todo o coñecemento científico da época. Esta Enciclopedia vén ser coma un himno ao progreso científico.^[86]

Coa Enciclopedia nace igualmente a concepción clásica que a ciencia debe a súa aparición ao descubrimento do método experimental. Jean Le Rond d'Alembert explica así, no Discours préliminaire de l'Encyclopédie (1759) que:

Non é mediante hipóteses vagas e arbitrarias polo que nós podemos esperar coñecer a natureza, é (...) pola arte de reducir tanto como sexa posíbel, un gran número de fenómenos a un só que poida considerarse como o principio (...). Esta redución constitúe o verdadeiro espírito sistemático, que é preciso non tomar polo espírito do sistema.^[87]

O período chamado das luces iniciou o ascenso da corrente racionalista, que proviña de René Descartes e, despois, de filósofos ingleses como Thomas Hobbes e David Hume, que adoptaron unha vía empírica,^[88] poñendo o acento nos sentidos e a experiencia na adquisición dos coñecementos, en detrimento da razón pura. Pensadores, igualmente científicos (como Leibniz, que desenvolveu as matemáticas e o cáculo infinitesimal, ou Kant, ou o barón de Holbach, no seu Sistema da natureza, no que sostén o ateísmo contra calquera concepción relixiosa ou deísta, o materialismo e o fatalismo, é dicir, o determinismo científico, ou mesmo Pierre Bayle cos seus Pensées diverses sur la comète^[89]) fixeron da Razón (con maiúscula) un culto ao progreso e ao desenvolvemento social. Os descubrimentos de Isaac Newton, a súa capacidade para confrontar e para ensamblar as probas axiomáticas e as observacións físicas nun sistema coherente, déronlle o ton a todo o que seguiría a súa exemplar Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Principios matemáticos da filosofía natural). Enunciando a teoría da gravitación universal, Newton inaugurou a idea dunha ciencia como discurso tendente a explicar o mundo considerado como racional por estar ordenado por leis reproducíbeis.

• 
  René Descartes
• 
  Pierre Bayle
• 
  David Hume
• 
  Gottfried W. von Leibniz

• 
  Immanuel Kant
• 
  Sir Isaac Newton
• 
  Antoine de Lavoisier
• 
  William Cullen

A maioría das disciplinas maiores da ciencia consolídanse, coas súas epistemoloxías e os seus métodos, no século XVIII. A botánica aparece con Carl von Linné, que publica en 1753 Species plantarum, punto de partida do sistema binomial e da nomenclatura botánica.^[90] A química nace por aquel tempo con Lavoisier que enuncia en 1778 a lei da conservación da materia, e identifica e bautiza o oxíxeno. As ciencias da Terra fan tamén a súa aparición. Como disciplina, a medicina progresa igualmente coa constitución dos exames clínicos e as primeiras clasificacións das enfermidades por William Cullen e François Boissier de Sauvages de Lacroix.

Tras dun século coma o XVIII, no que a maior actividade dos biólogos se desenvolveu no campo da sistemática, nun intento de clasificar as especies procedentes do Novo Mundo, suscitouse no século XIX unha interpretación, baseada na razón, tanto da aparición das diferentes especies coma da súa distribución e parentesco.

Así xurdiu a teoría evolucionista. Un dos primeiros en defendela foi Jean-Baptiste de Monet, coñecido como Lamarck (1744 - 1829), que explicaba a súa hipótese baseándose en dous principios: "a necesidade crea o órgano e a súa función o desenvolve", e "os caracteres adquiridos transmítense hereditariamente". Esta teoría (lamarckismo) chocaba, por un lado, coa crítica daqueles que pedían datos, experiencias etc., que a confirmaran e, por outro, coa opinión do francés Georges Cuvier (1769 - 1832), considerado como o pai da paleontoloxía e da anatomía comparada, e os seus seguidores. Cuvier era fixista, é dicir, cría na inmutabilidade das especies. Para explicar a desaparición de especies que só existiron no pasado, e das que só nos chegaron restos fosilizados, supoñía que houbera unha serie de catástrofes sucesivas que producirían a súa extinción (catastrofismo). Posteriormente, despois de cada catástrofe, desenvolvíase unha nova e distinta creación.

• 
  Georges Cuvier
• 
  Jean-Baptiste Lamarck
• 
  Charles Darwin
• 
  Edward Jenner
• 
  Étienne Geoffroy Saint-Hilaire
• 
  Gregor Mendel

A oposición entre ciencia e relixión refórzase coa aparición, en 1859 de A orixe das especies segundo a selección natural do naturalista inglés Charles Darwin (1809 - 1882). Neste libro Darwin recolleu as conclusións ás que chegara durante a viaxe científica que moitos anos antes (1831 - 1836) realizara por todo o Novo Mundo e o Pacífico a bordo do Beagle. A teoría de Darwin (darwinismo) apóiase en dous puntos: a variabilidade da descendencia e a selección natural ou, dito doutro xeito, a supervivencia do máis apto. Pronto se desencadeou unha controversia entre os seguidores do francés Lamarck e os do inglés Darwin (e, algo máis tarde, e máis intensamente, entre estes últimos e os sectores relixiosos).

O filósofo Spencer utilizou o impacto do darwinismo na sociedade do século XIX para, dándolle unha carga relixiosa da cal esta teoría en principio carece (Darwin era agnóstico), realizar un ataque contra a opinión doutros científicos. Así, produciuse unha primeira reacción de rexeitamento do darwinismo en moitos ambientes relixiosos e científicos. Posteriormente admitiuse a denominación de evolucionismo científico para referirse a un darwinismo desprovisto desta carga ideolóxica. Darwin morreu en 1882 sen poder achegar datos que explicaran a orixe da variabilidade entre os descendentes dunha mesma parella,^[91] fenómeno que constitúe a base fundamental da súa teoría evolucionista.

No primeiro terzo deste século XIX merece que recordar tamén o labor de Edward Jenner (1749 - 1823), descubridor da primeira vacina, a da varíola, que abriu o camiño da inmunoloxía. Posteriormente Scheleiden (1804 - 1881) e Schwann (1810 - 1895) destacaron en citoloxía e histoloxía por enunciar a teoría celular.

Máis tarde, en microbioloxía, Louis Pasteur (1822 - 1895) levou a cabo experimentos definitivos sobre a falsidade da xeración espontánea, descubriu que algúns microorganismos tiñan carácter patóxeno (ao estudar unha enfermidade que atacaba ao verme da seda), illou o bacilo do cólera das galiñas, deduciu o concepto de inmunidade e descubriu a vacina antirrábica; está considerado como o pai da bacterioloxía.

Posteriormente, Robert Koch (1843 - 1910) illou o microbio que producía o carbúnculo, o bacilo da tuberculose e o vibrio do cólera. En 1865, o médico escocés Joseph Lister (1827 - 1912) descubriu que as infeccións das feridas débense ás bacterias, e en 1867 utilizou fenol para crear un ambiente bactericida nas sás de operacións (antisepsia). En 1884, o médico e bacteriólogo español Jaime Ferrán (1852 - 1929) descubriu a vacina contra o cólera.

A bioloxía coñece no século XIX profundos cambios co nacemento da xenética, cos traballos de Gregor Mendel. En 1865, o freire agostiño Gregor Mendel (1822 - 1884) publicou os seus traballos sobre as leis que rexen a herdanza biolóxica.^[92]

• 
  Friedrich Wöhler
• 
  Claude Bernard
• 
  Ernst Haeckel
• 
  Louis Pasteur

O abandono definitivo do vitalismo, despois da (accidental) síntese da urea, en 1828, a partir de amoníaco e dióxido de carbono, polo alemán Friedrich Wölher (1800 - 1882), que demostra que os compostos orgánicos obedecen ás mesmas leis fisicoquímicas que os compostos inorgánicos, favorece o desenvolvemento da fisioloxía. Nesta disciplina destacou o francés Claude Bernard (1813 - 1878), que pode ser considerado o pai desta ciencia.

A mediados do século XIX apareceu por primeira vez o termo ecoloxía para designar unha nova rama das ciencias biolóxicas. O alemán Ernst Haeckel (1834 - 1919) foi o introdutor desta palabra e talvez o primeiro que definiu a nova ciencia. Nun traballo publicado en 1870 dicía:

"Entendemos por ecoloxía o conxunto dos coñecementos referentes á economía da natureza, a investigación de todas as relacións do animal tanto co seu medio orgánico coma inorgánico".

Tamén a mediados deste século o zoólogo francés Étiennne Geoffroy Saint-Hilaire (1772 - 1844) propuxo a denominación de etoloxía para o estudo das relacións dos organismos dentro da familia, da sociedade no seu conxunto e da comunidade.

Claude Bernard (1813 - 1878) foi un médico e fisiólogo, coñecido polo estudo da síndrome de Claude Bernard-Horner. Está considerado como o fundador da medicina experimental.^[93] Redacta o primeiro método experimental, considerado como o modelo a seguir na práctica científica. Enuncia así os axiomas do método médico na súa Introduction à l'étude de la médecine expérimentale (1865) e en primeiro lugar a idea de que a observación debe refutar ou validar a teoría:

A teoría é a hipótese verificada xa que estivo sometida ao control do razoamento e da crítica. Unha teoría, para que sexa boa, debe modifiarse sempre co progreso da ciencia e permanecer constantemente sometida á verificación e á crítica dos feitos novos que aparezan. De considerarmos unha teoría como perfecta, e se a deixa sen verificar por experiencias científicas, converteríase nunha doutrina.

Claude Bernard, Introduction à l'étude de la médecine expérimentale, Garnier-Flammarion, 1966, páx. 176.

A Primeira e a Segunda Revolucións Industriais estiveron marcadas por profundos cambios económicos e sociais, derivados das innovacións e descubrimentos científicos e técnicos.

O vapor e, despois, a electricidade contan entre os progresos notábeis que permitiron a mellora dos transportes e da produción.

Os instrumentos científicos son máis numerosos e máis seguros, tales como o microscopio (coa axuda do cal Louis Pasteur descubriu os microbios), ou o telescopio, que se perfeccionan.

A física adquire as súas principais leis, especialmente con Maxwell (1831 - 1979, que enuncia os principios da teoría cinética dos gases, así como a ecuación de onda fundando o electromagnetismo.

Estes dous descubrimentos permiten importantes traballos ulteriores especialmente en relatividade restrinxida e en mecánica cuántica.

Establécense así os fundamentos das ciencias do século XX, sobre todo os principios da física de partículas, a propósito da natureza da luz.

A historia recente da ciencia está marcada polo continuo refinamento do coñecemento adquirido e o desenvolvemento tecnolóxico, acelerado xa desde a aparición do método científico. Se ben as revolucións científicas de principios do século XX déronse sobre todo no campo da física a través do desenvolvemento da mecánica cuántica e a relatividade xeral, no século XXI a ciencia enfróntase á revolución biotecnolóxica.

No século XX produciuse unha aceleración sen precedentes do progreso científico. Esta revolución científica débese tanto á aparición de novos instrumentos, como o microscopio electrónico, que permitiu, xunto co progreso que experimentaron outras ciencias, como a química orgánica, grandes avances en citoloxía e histoloxía, como á gran cantidade de persoas e grupos de investigación que se dedican á ciencia en todo o mundo. A mera enumeración das personalidades científicas que dun xeito ou outro contribuíron ao auxe actual da ciencia desbordaría os límites deste artigo.

Prodúcese unha importante mellora da precisión dos instrumentos que, eles mesmos, resultan dos avances máis recentes da ciencia. A informática, que se desenvolve a partir dos anos 1950, e que permite un mellor tratamento dun volume de informacións cada vez máis importante, e que chegou a revolucionar a práctica da investigación, é un destes instrumentos. En 1971 a firma Intel pon a punto o primeiro microprocesador e en 1976 Apple comercializa a primeira computadora persoal.

Os intercambios internacionais dos coñecementos científicos son cada vez máis rápidos e fáciles. Cada vez máis os descubrimentos máis coñecidos do século XX preceden a verdadeira mundialización e á uniformación lingüística das publicacións científicas.

En La Société post-industrielle. Naissance d'une société de Alain Touraine, o sociólogo presenta as características dunha ciencia ao servizo da economía e da prosperidade material.

De revolucións científicas^[94] en revolucións científicas, a ciencia viu como as súas disciplinas se especializaban. A complexificación das ciencias estoura no século XX, conxuntamente coa multiplicación dos campos de estudo. O caso da bioloxía é un exemplo. Divídese, en efecto, en numerosas ramas: bioloxía molecular, bioquímica, bioloxía xenética, agrobioloxía etc.

Paralelamente, as ciencias aproxímanse para traballaren xuntas. Así, por exemplo, a bioloxía busca axuda na química e na física, mentres que esta última utiliza a astronomía para confirmar ou rexeitar as súas teorías (é a astrofísica). Por outra parte, as matemáticas convértense na "linguaxe" común das ciencias; as súas aplicacións son múltiplas.

A suma dos coñecementos chega a ser tan grande que resulta imposíbel para un científico coñecer perfectamente varias ramas da ciencia. Especialízanse cada vez máis e, para contrabalancear iso, o traballo en equipo converteuse en norma.

Esta complexificación fai á ciencia cada vez máis abstracta para os que non participan nos descubrimentos científicos, a pesar de programas nacionais e internacionais, baixo o impulso da ONU, coa UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), de vulgarización dos saberes.

O século XXI caracterízase por unha aceleración dos descubrimentos "punta", como a nanotecnoloxía.

Ademais, no seo das ciencias naturais, a xenética promete cambios sociais ou biolóxicos sen precedentes. A informática é á vez unha ciencia e un instrumento de investigación xa que a simulación informática permite experimentar modelos cada vez máis complexos e gorentosos en termos de potencia de cálculo.

A ciencia democratízase. Por unha parte, importantes proxectos internacionais ven a luz (loita contra a SIDA e o cancro, programa SETI, astronomía, detectores de partículas etc.). E por outra, a vulgarización científica permite acceder a cada vez máis persoas ao razoamento e á curiosidade científica.

A ética, nestes tempos, representa unha noción concomitante á da ciencia. As nanotecnoloxías e a xenética sobre todo presentan os problemas da sociedade futura, a saber, respectivamente, os perigos das innovacións para a saúde e a manipulación do patrimonio hereditario do home.

Os países avanzados tecnoloxicamente crean así órganos institucionais encargados de examinar o bo uso das aplicacións científicas. Por exemplo, leis bioéticas establécense a través do mundo, aínda que non en todos os lugares da mesma maneira, porque están moi ligadas aos dereitos locais.^[95]

Nalgúns casos, a relevancia dos descubrimentos científicos non foi apreciada na propia época.

• cara ao 250 a. C. - Aristarco de Samos propón, por vez primeira, un modelo heliocéntrico do Sistema Solar.
• 240 a. C. - Eratóstenes mide a circunferencia terrestre.
• 127 a. C. - Hiparco elabora o primeiro catálogo astronómico cunhas 850 estrelas.
• 148 - Tolomeo escribe o Almaxesto, tratado de astronomía no que se fai a descrición do primeiro modelo preciso do movemento dos planetas, o modelo xeocéntrico.
• 900?? - Os árabes sistematizan o álxebra como ferramenta científica.
• 1600 (aprox.)- Galileo Galilei realiza o experimento do plano inclinado refutando a teoría Aristotélica do movemento.
• 1609 - Galileo Galilei observa catro lúas en Xúpiter aportando evidencias do modelo heliocéntrico.
• 1637 - René Descartes e o seu Discurso do método (ver tamén: Roger Bacon).
• 1665 - Robert Hooke, utilizando un microscopio, observa células.
• 1676 - Ole Rømer(Roemer) mide a velocidade da luz por primeira vez.
• 1687 - Isaac Newton publica os Principia Mathematica, que conteñen no seu interior a formulación de diversas leis da física, incluída a lei da gravitación universal.
• 1798 - Henry Cavendish realiza o seu célebre experimento da balanza de torsión, conseguindo medir o valor da constante de gravitación universal.
• 1796 - Edward Jenner experimenta coa primeira vacina.
• 1801 - Thomas Young realiza o chamado experimento da dobre fenda amosando a dualidade onda-corpúsculo no caso da luz.
• 1820 - Hans Christian Oersted descobre a conexión entre electricidade e magnetismo.
• 1843 - James Prescott Joule mide a equivalencia entre o traballo mecánico e a calor, resultando como consecuencia a formulación da lei de conservación da enerxía.
• 1845 - Christian Doppler amosa o efecto Doppler.
• 1851 - Léon Foucault, usando un péndulo, demostra a rotación da Terra.
• 1859 - Charles Darwin publica a súa obra A orixe das especies, onde se presenta a teoría da evolución por selección natural.
• 1861 - Louis Pasteur refuta de xeito concluínte a teoría da xeración espontánea.
• 1863 - Gregor Mendel comeza o estudo das leis da herdanza xenética.
• 1873 - James Clerk Maxwell formula as leis clásicas do electromagnetismo.
• 1877 - Ludwig Boltzmann define estatisticamente a entropía.
• 1888 - Heinrich Hertz amosa a existencia de ondas electromagnéticas pola súa produción e detección.
• 1887 - O experimento de Michelson-Morley refuta a teoría do éter luminífero e pon a base experimental da relatividade especial.
• 1896 - Henri Becquerel descobre a radioactividade.
• 1897 - Joseph John Thomson descobre o electrón.
• 1905 - Albert Einstein publica a súa teoría da relatividade especial. O mesmo ano explica cuanticamente o efecto fotoeléctrico, e outro dos seus catro artigos do chamado 'annus mirabilis' (que fixeron que un século despois, 2005 sexa proclamado o 'ano internacional da Física').
• 1909 - Robert Millikan, co seu experimento da pinga de aceite amosa que os electróns teñen carga eléctrica definida e mídea.
• 1911 - Ernest Rutherford asenta a base experimental da teoría atómica.
• 1911 - Onnes dá os primeiros pasos en supercondutividade.
• 1913 - Niels Bohr presenta o seu modelo atómico.
• 1915 - Einstein publica a teoría da relatividade xeral.
• 1919 - Arthur Eddington. Demostra a teoría da relatividade xeral ó medir o efecto gravitacional do Sol sobre a luz de estrelas distantes.
• 1920 - Otto Stern e Walter Gerlach realizan o experimento de Stern-Gerlach, que amosa a existencia do spin das partículas subatómicas.
• 1927 - Georges Lemaître propón as bases da teoría da grande explosión Big Bang.
• 1928 - O experimento de Griffith amosa que a herdanza xenética pode transformarse.
• 1929 - Edwin Hubble descobre a expansión do Universo.
• 1934 - Enrico Fermi produce a división do núcleo atómico.
• 1947 - John Bardeen e Walter Brittain fabrican o primeiro transistor.
• 1952 - Alfred Hershey e Martha Chase amosan co experimento de Hershey-Chase que o ADN ten as instrucións xenéticas da vida.
• 1953 - Stanley Miller e Harold Clayton Urey realizan o experimento de Miller-Urey demostrando que a materia orgánica pode xurdir a partir da materia inerte en condicións adecuadas.
• 1953 - James Watson e Francis Crick descobren a estrutura en dobre hélice do ADN.
• 1955 - Clyde L. Cowan e Frederick Reines confirman a existencia dos neutrinos.
• 1965 - Arno Penzias e Robert Wilson descobren a radiación cósmica ou fondo de microondas do Universo, evidencia observacional da teoría do Big Bang.
• 1965 - Richard Feynman teoriza sobre a electrodinámica cuántica.
• 1995 - Experimentos no Fermilab permiten detectar o quark top, a derradeira peza fundamental do modelo estándar en ser observada.
• 2002 - Raymond Davis Jr. e Masatoshi Koshiba detectan as transformacións dos diferentes tipos de neutrinos amosando que teñen masa.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Historia da ciencia

• Ciencia
• Historia
• Revolución científica
• Antropoloxía
• Historia da xeoloxía
• Historia da química